Mala Azija

Za ostala značenja, vidi Anatolija.

Mala Azija (turski: Küçük Asya, na srednjovjekovnom i modernom grčkom: Μικρά Ἀσία [Mīkrá Asía, moderno Mikrá Asía]) je veliki poluotok u Aziji (Turska), koji pripada Prednjoj Aziji. Cipar se također često smješta u Malu Aziju.

Geografija

Drevne regije Male Azije

Površina i granice

Površina Male Azije iznosi 757.000 km² i čini 96% turskog državnog područja, a pri tome je to samo oko 3 posto površine ukupne Azije.

Na jugu poluotok oplakuju vode Sredozemnog mora (vidi Rodos i Cipar), na sjeveru izlazi na Crno more, na zapadu na Egejsko more, na sjeverozapadu na Bospor, Mramorno more i Dardaneli, dok istočna granica Male Azije nije nikada bila precizno utvrđena, pa se zbog jednostavnosti najčešće poistovjećuje sa istočnom granicom Turske.

Demografija i religija

Broj stanovnika se od 1930. sa 12 milijuna povećalo na današnjih 55-58 milijuna, što znači udvostručenje svakih 30 godina. Današnje stanovništvo se sastoji od Turaka, Kurda i pripadnika drugih turskih naroda. Pored navedenih, postoje još i brojne druge manjine, kao Zaza, Arapi, Armenci, Asirci, Bugari, Gruzijci, Grci (koji su do "razmjene stanovništva" 1922/23 imali učešće veće od 10 posto) i Čerkezi.

U odnosu na religioznu pripadnost dominira Islam (98%, od toga 70-80% sunita i 20-30% alevita). Kršćani čine samo 0,2%, a još oko 1910 ih je bilo oko 20% (prije svega Grci na zapadu i sjeveru Ponto-Grci. Od drugih religijskih zajednica (točni podatci nisu poznati) treba spomenuti još oko 20.000 Židova.

Dva glavna grada i dva tjesnaca

Od starog vijeka Bospor je granica između Evrope i Azije. Broj stanovnika Carigrada koji leži na Bosporu je od 1920. sa 2 mil. narastao na oko 10 mi. To je do 1453. bio glavni grad Bizanta, a iza toga osmanski i turski glavni grad do 1923. Tada je glavni grad izmješten u puno manju ali u odnosu na Malu Aziju centralno smještenu Ankaru.

"Grad na Bosporu" ima, zbog svog položaja na tjesnacu između dva kontinenta, evropski kao i azijski dio. Ta dva dijela grada povezana su sa dva mosta i gustim brodskim prometom.

Drugi tjesnac između Evrope i Male Azije su Dardaneli (antički Helespont) između evropskog poluotoka Galipolje i područja Troje i grada Çanakkale. Geološki Evropa i Azija su dio jednog megakontinenta, Evroazije.

Historija

Rana historija i drevne regije

Ime "Mala Azija" je povijesno izvedeno od naziva rimske provincije Azija, koje se odnosilo samo na zapadni dio današnje Turske.

Oko 2000. pne. je u Anatoliji postojala kneževina Hati (također Protohetiti). Istisnuli su ih indoeuropljani koji su ovamo došli iz područja Kavkaza: Narodi Pala su se smjestili na sjeveru (najviše u Paflagoniji), a Nesi i Luvijci u srednjoj i južnoj Anatoliji. Nakon prvih kneževina, od 1660. pne. osnivaju Veliko kraljevstvo Hetita (1460. pne.-1190. pne.. Ova je federacija uz Egipat bila druga velesila tadašnjeg vremena.

U 9. vijeku pne. stvara se kraljevstvo Urartu na kasnijem području Armenistana na istočnoanatolskom Eufratu. Kralj Sa(r)dur I. (oko 830. pne. osniva glavni grad Tušpa na jezeru Van. Razvijaju vrlo kvalitetan sistem navodnjavanja, uzgajaju stoku, obrađuju metale i stvaraju vlastite hijeroglife. Oko 620. pne. carstvo osvajaju i uništavaju Skiti.

Poslije 700. pne. grčki Jonjani i Dorani počinju koloniziranje istočne obale Egejskog mora i osnivaju:

od sjeverozapada prema jugu Helespont (Dardaneli), Mizija, Lidija, Karija i Likija,
na južnoj obali Pamfilija, Pizidija i Kilikija,
na sjeveru Bitinija, Pont, Paflagonija i Armenija
u unutrašnjosti Galacija (odnosno Frigija) i Kapadokija.

546. pne. veliki perzijski kralj Kir Veliki osvaja Lidiju a iza toga i grčke gradove na obali i Likiju. Oko 500. pne. je čitava južna Anatolija pripojena Perzijskom carstvu.

334. pne. Aleksandar Veliki prelazi Mramorno more i pobjeđuje Perzijance. Poslije Aleksandrove smri, njegovi nasljednici dijele državu, a Mala Azija je pripala Seleuku I..

Njegov konkurent Filetarios mu 282. pne. oduzima Pergamon, da bi ga 133. pne. naslijedio Rim. Oko 275. pne. se, nakon pljačkanja, u centralnoj Anatoliji naseljavaju Kelti iz Trakije i osnivaju Galaciju.

Rim, kršćanstvo i Bizant

Nakon 60. pne. obalna područja dospijevaju pod Rimsko carstvo (Pompej). Ozbiljan protivnik im je bio Mitridat VI., vladar Ponta (121. pne.-63 n.e.). Kasnije je anektirana i unutrašnjost, a oko 65. godine su provincije na nov način organizirane (Pont na sjeveru, Cilicija (Kilikija) na jugu i Sirija na istoku). Kraljevi Galacije, Kapadokije i Paflagonije su kao vazali Rima i kao obrana prema susjedima zadržali svoje prijestolje.

Sa Augustovim "Rimskim mirom" počelo je oko početka nove ere razdoblje procvata ovih krajeva i trajalo sve do 2. vijeka (carevi Trajan i Hadrian). Oko 50. godine kršćanstvo se počinje širiti, u početku u gradu Perge a kasnije do glavnog grada Efezosa i do Grčke (vidi Pavlova pisma). Nastala su prva biskupska sjedišta - među ostalim Mira u kojoj je oko 350-te djelovao sveti Nikola, a i prvi koncili su se održavali u Maloj Aziji.

Godine 324., Carigrad je postao sjedište Istočnog Rimskog carstva. Nakon propasti Zapadnog Rimskog carstva Mala Azija ostaje za 700 do 1100 godina pod bizantskom vladavinom sa velikim utjecajem na širu okolinu, primjerice sve do Rusije.

Seldžuci, Mongoli i Osmanlije

U 11. vijeku sa istoka uz podršku Arapa dolaze Seldžuci. Nakon pobjede kod Malazgrita 1071. stječu prevlast nad većim dijelom Anatolije. Centar njihove vlasti bio je u gradu Ikonion (danas velegrad Konya), 200 km južno od Ankare (Ankyra, od 1023 Angora). U 12. vijeku je Bizant uspio vratiti neka područja. Istočno rimsko carstvo propalo je tek 1453. nakon pada Carigrada u ruke Osmanlija.

Sa dolaskom Mongola sredinom 13. vijeka Seldžučka se monarhija raspala na veliki broj turskih kneževina. Jedna od tih dinastija, prema svom vođi Osmanu I. nazvana Osmani podjarmila je okolna područja a 1326. osvojila i bizantijski sjever kod Burse. U Osmanskom carstvu su sve spomenute provincije definitivno izgubile svoje autonomije a najčešće i imena.

Prvi svjetski rat i "Razmjena stanovništva"

Pred i nakon Prvog svjetskog rata se raspalo Osmansko carstvo koje je u 16. vijeku ekspandiralo sve do Bosne i Mađarske. Njegov Maloazijski dio je pod Mustafom Kemal Pašom, zvanim Ataturk, u ratu protiv Grka ujedinjen. Borbe su završene tek 1922. protjerivanjem velikog broja (nekoliko miliona? Izvori se ne slažu) stanovnika grčkog porijekla tzv. "razmjenom stanovništva" 1923. (Ugovor iz Lausanne).

Turska se danas sastoji od 81 provincije, od toga 77 u Maloj Aziji i 4 u europskom dijelu zapadno od Carigrada.