Otvoreni pristup

Otvoreni pristup (engl. open access) je slobodan, besplatan, neograničen onlajn pristup naučnim radovima, pre svega akademskim člancima, knjigama i disertacijama.

Logo Pokreta za otvoreni pristup

Pokret za otvoreni pristup nastao je kao reakcija na apsurdnu situaciju da se rezultati istraživanja, koja su finansirana najčešće sredstvima univerziteta ili instituta, objavljuju u časopisima komercijalnih izdavača na čija izdanja te iste institucije moraju da se pretplate kako bi mogle da koriste dobijene rezultate.

Već osam godina na globalnom nivou obeležava se Nedelja otvorenog pristupa sa ciljem da promoviše otvoreni pristup znanju i da ukaže na prednosti ovakvog koncepta.

Deklaracije

Otvoreni pristup je prvi put definisan u Budimpeštanskoj deklaraciji, potpisanoj 2002. godine (engl. Budapest Open Access Initiative). U njoj se između ostalog kaže da otvoreni pristup podrazumeva da svaki korisnik koji ima pristup internetu može da čita, preuzima, kopira i štampa materijal bez ikakvih tehničkih, pravnih ili finasijskih barijera. Jedina obaveza korisnika je da autoru obezbedi nadzor nad integritetom dela i da delo ispravno citira. Godinu dana kasnije, 2003. godine, objavljena je Berlinska deklaracija o otvorenom pristupu naučnom znanju (engl. Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities) koja se uzima kao početak uključivanja istraživačkih organizacija u Pokret za otvoreni pristup. Do danas je ovu deklaraciju potpisalo više od 300 akademskih institucija u svetu, a u novembru 2011. godine i Univerzitet u Beogradu, kao i Univerzitet u Nišu.

Ostale deklaracije koje su doprinele daljem širenju i jačanju Pokreta su: Betezdanska izjava o objavljivanju u otvorenom pristupu iz 2003, koja je definisala konkretnije korake koje bi trebalo preduzeti kako bi se prešlo na objavljivanje u otvorenom pristupu, kao i Kejptaunska deklaracija o otvorenom obrazovanju iz 2007. godine čiji je cilj promovisanje ideje otvorenog pristupa u obrazovanju uopšte.

Vidovi otvorenog pristupa

Još od Budimpeštanske deklaracije otvoreni pristup se ispoljava u dva osnovna oblika ili kroz dve komplementarne strategije:

1. Samoarhiviranje (engl. Self-archiving), što podrazumeva pohranjivanje verzije radova u digitalne repozitorijume, institucionalne ili tematske – „zeleni put“ (green)
2. Časopise u otvorenom pristupu u potpunosti ili delimično (tzv. hibridni časopisi) – „zlatni put“ (gold). Troškove objavljivalja u ovakvim časopisima najčešće snose sami autori, dok je za krajnjeg korisnika pristup članku besplatan.

Godine 2012. objavljen je tzv. Finč izveštaj autorke Dejm Dženet Finč (Dame Janet Finch), profesorke sociologije na Univerzitetu u Mančesteru, pod nazivom Accessibility, sustainability, excellence: how to expand access to research publications. U ovom obimnom dokumentu favorizuje se „zlatni put“, dok se uloga institucionalnih repozitorijuma svodi na sivu literaturu, odnosno arhiviranje rezultata istraživanja. Izveštaj je vrlo brzo izazvao oštre kritike, naročito među zagovornicima „zelenog puta“ kao što je Stiven Harnad (Stevan Harnad). Harnad, koji smatra da je jedini pravi otvoreni pristup onaj koji podrazumeva arhiviranje preprint verzije rada u digitalni repozitorijum, izveštaj je nazvao fijaskom, a svoje tvrdnje je potkrepio pokazateljima racionalnosti i efektivnosti zelenog pristupa. Veliki broj izdavača dopušta da autori preprint verzije radova pohrane u digitalni repozitorijum svoje institucije. Informacije o politici pojedinih izdavača u vezi sa ovakvim arhiviranjem pruža servis SHERPA/Romeo (Securing a Hybrid Environment for Reserach Preservation and Access).

Digitalni repozitorijumi

Digitalni repozitorijumi su kolekcije digitalnih objekata, tekstova, slika, video i audio materijala i dr. u odgovarajućem preporučenom formatu. Vrlo često objekte u repozitorijum unose ovlašćeni korisnici, autori, odnosno nosioci autorskog prava, putem samoarhiviranja, a uneti objekat dobija trajni link kao stalnu adresu na mreži. Repozitorijumi se uglavnom dele na:

1. Institucionalne, multidisciplinarne, najčešće pri univerzitetima
2. Tematske

• • Medicina
  • Ekonomija
  • Matematika, fizika
  • Poljoprivreda
  • Društvene nauke

Pretraživanje repozitorijuma moguće je i preko portala kao što su DOAR (Directory of Open Access Repository) i ROAR (Registry of Open Access Repository).

Zaštita dokumenata u otvorenom pristupu

Veliki broj dokumenata u otvorenom pristupu zaštićen je licencama Kreativne zajednice, kao standarda koji omogućuje da autor zadrži pravo na delo, ali i da dozvoli drugima njegovo korišćenje. Na sajtu Creative Commons Serbia moguće je pretražiti sve radove koji su zaštićeni CC licencama i dobiti informacije o uslovima koje sadrži svaka od šest licenci. Mnogi repozitorijumi već sadrže ove licence, tako da se autor, prilikom unosa svog dela, opredeljuje za neku od opcija i određuje uslove pod kojima delo može da se koristi.

Povezano

• Otvorena nauka
• Otvorena edukacija

Literatura

• Suber, Peter (2012). Open access (The MIT Press Essential Knowledge Series izd.). Cambridge, Mass.: MIT Press. ISBN 978-0-262-51763-8. 
• John Willinsky. The Access Principle: The Case for Open Access to Research and Scholarship Arhivirano 2012-06-20 na Wayback Machine-u (MIT Press, 2006)
• Kirsop, Barbara, and Leslie Chan. (2005) Transforming access to research literature for developing countries. Serials Reviews, 31(4): 246–255.
• Laakso, M.; Welling, P.; Bukvova, H.; Nyman, L.; Björk, B-C. i dr.. (2011). „The Development of Open Access Journal Publishing from 1993 to 2009”. PLoS ONE 6 (6): e20961. DOI:10.1371/journal.pone.0020961. 
• Davis, P.M.; Fromerth, M.J. (2007). „Does the arXiv lead to higher citations and reduced publisher downloads for mathematics articles?”. Scientometrics 71 (2): 203–215.  (The results of this study do not confirm the Open Access postulate. The most plausible explanation of a citation advantage was self-selection, which has led to higher quality articles being deposited in the arXiv.)
• Hajjem, C.; Harnad, S; Gingras, Y. (2005). „Ten-Year Cross-Disciplinary Comparison of the Growth of Open Access and How It Increases Research Citation Impact”. IEEE Data Engineering Bulletin 28 (4): 39–47. Arhivirano iz originala na datum 2012-02-04. Pristupljeno 2015-04-25.  Analyzed 1,307,038 articles published across 12 years (1992–2003) in 10 disciplines; OA articles have consistently more citations (25%–250% varying with discipline and year).
• Lawrence, S (2001). „Online or Invisible?”. Nature 411 (6837). Arhivirano iz originala na datum 2010-06-09. Pristupljeno 2015-04-25.  Paper first showing the Open Access citation advantage over non-Open Access papers in computer science.
• Okerson A. & O'Donnell J. (1995) (Eds.) Scholarly Journals at the Crossroads; A Subversive Proposal for Electronic Publishing Arhivirano 2007-01-02 na Wayback Machine-u. Washington, DC: Association of Research Libraries.
• Tötösy; de Zepetnek, S.; Joshua, Jia (2014). „Electronic Journals, Prestige, and the Economics of Academic Journal Publishing”. CLCWeb: Comparative Literature and Culture 16 (1): 2014. DOI:10.7771/1481-4374.2426. 
• "Open and Shut?" Blog on open access by Richard Poynder, a freelance journalist, who has done a series of interviews with a few of the leaders of the open access movement.
• Mietchen, Daniel (15 January 2014). „Wikimedia and Open Access — a rich history of interactions”. Wikimedia Foundation. Pristupljeno 10 January 2015. 

Vanjske veze

Otvoreni pristup na Wikimedijinoj ostavi

• OAD: Open Access Directory, an "open-access, wiki-based, community-updated encyclopedia of OA factual lists" (started by Peter Suber)
• GOAP: UNESCO's Global Open Access Portal, providing "status of open access to scientific information around the world"