Stefan Lazarević
Stefan Lazarević (Kruševac, 1377[1] – Kragujevac, 19. jul 1427), poznat i kao Stevan Visoki, bio je sin kneza Lazara koji je vladao Srbijom kao otomanski vazal sa titulom kneza (1389/1393—1402), a potom kao dvojni ugarski i otomanski vazal sa zvanjem despota (1402—1427).
| Stefan Lazarević | |
|---|---|
|
| |
| Datum rođenja | 1377. |
| Mesto rođenja | Kruševački Grad |
| Datum smrti | 19. jul 1427. |
| Mesto smrti | Markovac kod Mladenovca |
| Grob | Koporin/Manasija |
| Titula | Knez i despot Srbije |
| Period | 1389/1393 — 1402, knez Srbije 1402 — 1427, despot Srbije |
| Prethodnik | Lazar |
| Naslednik | Đurađ |
| Poreklo | |
| Dinastija |  Lazarevići
|
| Otac | Lazar |
| Majka | Milica |
| Porodica | |
| Supružnik | Jelena |
| Deca | nije ih imao |
Nakon očeve pogibije u kosovskom boju 1389. godine, Stefan je bio maloletan pa je umesto njega vladala njegova majka i namesnica Milica učinila je Srbiju vazalnom, kako ne bi potpali pod vlast konkurentske dinastije Brankovića.
Od početka svoje uprave kao oblasni gospodar 1393. godine, mladi Stefan Lazarević bio je osmanski vazalni feudalac. Na strani Osmanlija, sudjelovao je kao vazal u tri bitke za sultana Bajazida I. U Vlaškoj se 1395. godine borio u Bitki na Rovinama, gdje su osmanlijske vojne pretrpjele od Rumunja vojvode Mirčea Starijeg značajne gubitke. Ostaje pitanje srpske sabotaže u bitki, no Lazarevićevi suborci, Srbi vazalni Osmanima, kralj Marko Mrnjavčević poznatiji kao Kraljević Marko u narodnoj epici i gospodar Konstantin Dejanović-Dragaš, poginuli su obojica tada. Eliminacija najvećih suparnika među Srbima u boju otvorila je put knezu Stefanu za nametanje za srpskog vlastodršca. Osmanlijska imperija prešla je u defenzivu i odlučujuća bitka se protiv udruženih europskih križara odvila sljedeće, 1396. godine, kod Nikopolja. Srpska teška konjica koju je vodio Stefan Lazarević, 19-godišnji sin "Cara Lazara" pokazala se je presudnom u taktičkom nadmašivanju naoružanih snaga Žigmunda Luksemburškog i njihovom porazu. Međutim, nakon bitke kod Angore 1402. godine, kada su Tatari porazili tursku i srpsku vojsku, i smrti sultana Bajazida I., Stefan Lazarević okrenuo se evropskim državama i postao je ugarski vazal.
1402. godine od bizantskog je cara dobio titulu despota, čime Srbija postaje despotovina. Žigmund Luksemburški mu je predao na upravu razrušenu Beogradsku tvrđavu, koju je on obnovio i 1403. godine proglasio svojom prijestolnicom. 1408. godine postao je član križarskog viteškog reda Zmaja. 1411. godine, nakon rata protiv Bosne, Žigmund mu daje na upravljanje osvojenu Srebrenicu, poznatu po rudnicima srebra.
Pošto nije imao djece, 1426. godine na saboru u Srebrenici proglašava sestrića Đurđa Brankovića za svog nasljednika.
Umro je 1427. godine kod mjesta Crkvine, zaseoku sela Markovac u općini Mladenovac u sjevernoj Šumadiji.
Po navršavanju punoletstva, Stefan je aktivno pomagao otomanskom osvajanju Balkana. 1395. godine je kao otomanski vazal predvodio vojsku u napadu na susednu Vlašku (danas Rumunija), koja je nakon toga postala vazalna. 1396. godine je sa svojim oklopnicima ima presudnu ulogu u bici kod Nikopolja u Bugarskoj, nakon čega su pale Vidinska Bugarska i nepokorna Zemlja Brankovića (Kosovo i okolina).[2] Zbog istaknute ulogu u otomanskoj pobedi, Stefan Lazarević je kao nagradu dobio veći deo kosovskih poseda Vuka Brankovića, koji se do kraja odupirao Turcima.[3][4] Januara 1398. godine Stefan Lazarević je sa turskom vojskom učestvovao u pohodu na Bosnu i stigao do Glasinca.[3][5] Iste godine dolazi do pobune vlastele protiv njega, koju je uspeo da ugušu, uz istovremeni dolazak turskih trupa.
1402. godine posle turskog poraza kod Ankare, i smrti njegovog gospodara Bajazita, prišao je Vizantiji i dobio titulu despota.[6] Po povratku u Srbiju, krajem oktobra 1402. godine, Stefanova vojska napada ostatke zemlje Brankovića, čime počinje dinastički rat koji će trajati narednu deceniju. U to vreme je otpočeo građanski rat u Otomanskoj imperiji, i Brankovići se svrstavaju uz jednu, a Lazarevići uz drugu zaraćenu stranu.
Krajem 1403. ili početkom 1404. godine, Stefan stupa u vazalne odnose i sa mađarskim kraljem Žigmundom od koga dobija Mačvu, Beograd (u koji premešta prestonicu) i druge posede. Prilikom Žigmundovog obnavljanja viteškog reda Zmaja 1408. godine, Stefan mu postaje prvi vitez. Krajem iste godine, protiv Stefanove vladavine ustaje i njegov mlađi brat Vuk.
Sukobi u Srbiji su okončani tek 1412. godine sporazumom da Đurađ Branković postane prestolonaslednik. U sukobu među Osmanlijama je 1413. godine pobedio Mehmed I, zahvaljujući Stefanovoj pomoći, nakon čega je usledio period mira. Posle smrti Balše III Balšića, Stefan je nasledio Zetu, oko čijih primorskih gradova je vodio rat protiv Mlečana. Nakon smrti Stefana 1427. godine, nasleđuje ga sestrić Đurađ Branković.
Neki ocenjuju da je Stefan periode mira iskoristio za snaženje Srbije u političkom, ekonomskom, kulturnom i vojnom pogledu.[6] 1412. godine je objavio „Zakonik o rudnicima“, kojim se uređuje život u Novom Brdu, tada najvećem rudniku na Balkanu[2]. Time je pojačao razvoj rudarstva, koje je bilo glavna privredna grana tadašnje Srbije[7]. Na polju arhitekture, nastavlja se razvoj Moravskog stila, koji je započeo u doba njegovog oca. U periodu od 1407. do 1418. godine podiže manastir Resavu (Manasiju), poslednju monumentalnu zadužbinu srpskog srednjovekovlja[1], a Beograd je od porušenog pograničnog gradića pretvorio u modernu utvrđenu evropsku prestonicu, proširivši ga gotovo deset puta[8].
Bio je pokrovitelj umetnosti i kulture, a i sam je bio pisac. Njegovo najznačajnije delo je „Slovo ljubve“ koje se odlikuje renesansnim crtama. U ovom periodu se razvija i bogata prepisivačka delatnost (takozvana Resavska prepisivačka škola).
Srpska pravoslavna crkva ga je kanonizovala 500 godina nakon njegove smrti 19. jula 1927. godine i slavi ga 1. avgusta (19. jula po julijanskom kalendaru) kao svetog Stefana despota Srpskog.
Poreklo i porodica
uredi
Stefan Lazarević je rođen, 1377. godine u Kruševcu, prestonici svog oca, kneza Lazara.
Stefan je bio sin Lazara Hrebeljanovića i njegove supruge Milice, koja je pripadala bočnoj liniji Nemanjića, pošto je njen otac, knez Vratko, bio direktan potomak Vukana, najstarijeg sina Stefana Nemanje. Pored Stefana, oni su imali još sedmoro dece[9][10][11].
Stefan Lazarević se u septembru 1405. godine[1] oženio Jelenom, ćerkom Frančeska II Gatiluzija (1384—1404), đenovljanskog gospodara Lezbosa i sestrom Irine (Evgenije) Paleolog, supruge Jovana VII (savladar 1376—1379, car 1390, regent 1399—1403). Ovaj brak je bio ugovoren tokom njegovog boravka u Carigradu 1402. godine, u doba kada je gradom i Vizantijom upravljao Jovan VII, u ime svog strica Manojla II (savladar 1373—1391, car 1391—1425). Jelena i Stefan nisu imali dece, a ona se posle sklapanja braka u izvorima ne spominje, niti je prikazana u ktitorskim kompozicijama Stefanovih zadužbina, na kojima je on uvek naslikan sam[1]. Stefanov otac,knez Lazar poginuo je u Kosovsom boju,dok je Stefan imao 12 godina. Do njegovog punoletstva poducavala ga je majka Milica,sve dok nije postao punoletan kada ga je pustila da sam vlada,a ona se povukla u svoju zadužbinu-Ljubostinju.
Život i vladavina
urediBorba za vlast
urediNakon kosovske bitke u Srbiji se postavilo pitanje ko će biti naslednik kneza Lazara. U to vreme sinovi kneza Lazara, Stefan i Vuk, bili su maloletni i nisu mogli nikako da naslede njegovo mesto. S druge strane, bilo je sasvim neoubičajeno da vlast vrši kneginja Milica.[12] Stoga je bilo sasvim za očekivati da novi vođa Srbije postane njen najmoćniji velikaš, Vuk Branković.[12]
Zet pokojnog kneza Lazara, Vuk Branković, posle poraza Osmanlija kod njegove prestonice Prištine postao je najmoćniji srpski oblasni gospodar. Na sebe je preuzeo Lazarevu titulu »gospodar Srba i Podunavlja", istakavši se tako za baštinika njegove vlasti.[13] Ovenčan slavom, Vuk je proširio svoju titulu, dodeljujući sebi vladarsko ime Stefan,[14] koje je bilo simbol krune Nemanjića,[15] čime je izrazio pretenziju na nasleđe Carstva.
Njegov međunarodni ugled je bio nesporan, njega su i Dubrovčani i Mlečani primali kao glavnog među srpskom gospodom.[2] Slično je mislio i Ugarski kralj, koji je samo tri nedelje nakon bitke, 7. jula iste godine, poslao svoga moćnog velikaša Nikolu Gorjanskog kod Vuka na pregovore o stvarima koje su na korist vašu i raške zemlje, pri čemu je unapred aminovao svaki dogovor koji postignu.[2][12] Bilo je očigledno da Ugari smatraju Vuka za novoga vladara u Srbiji.[12] Sadržaj pregovora se ne zna, ali se može pretpostaviti da je ugarski kralj želeo da Srbiju zadrži kao vazala i da se tada o tome razgovaralo.[12]
Nasuprot tome, Kneginja Milica je smatrala da je smrću kneza Lazara njihov maloletni sin Stefan postao novi knez, u čije će ime ona vladati do njegovog punoletstva.[1]
Prihvatanje vazalstva
uredi
Već u jesen 1389. godine Mađari su upali u Srbiju. Žigmundove snage su u oktobru prešle Savu i početkom novembra su opsele i zauzele tvrđave Borač i Čestin[2], kod današnjeg Knića. Možda je upad Ugara bio u vezi sa pregovorima sa Brankovićem.[12] Osetivši da bi je Vuk uz pomoć Ugara mogao nadjačati i preuzeti vlast u Srbiji, Milica je stupila u kontakt sa Turcima i uspela da sa njima ostvari sporazum.[12] Tokom 1390. godine uz pomoć turskih odreda Ugari su istisnuti iz Srbije.[12]
Ne želeći da prizna prevlast Brankovića, kneginja Milica saziva sabor koji je doneo odluku o sklapanju mira sa Turskom i prihvatanju vrhovne vlasti sultana Bajazita. Nakon ovoga su otpočeli pregovori sa Osmanlijama, koji su Srbiju učinili vazalnom pre sredine 1390. godine.[2] Sporazumom sa sultanom, Stefan se obavezao na slanje vojnika Otomanskom carstvu i plaćanje danka, i na to da sa bratom Vukom i vlastelom jednom godišnje odlazi na dvor sultana i potvrđuje pokornost. Povrh svega, sultanu Bajazitu je lično odveo svoju najmlađu sestru Oliveru, ćerku pokojnog kneza Lazara, u maloazijski grad Bursu.
Početkom maja 1390. godine Vuk Branković se osećao ugroženim i zatražio je od Dubrovačke republike da mu omogući sigurno utočište, ukoliko se nađe u neprilici. Tog leta 1390. godine otomanske snage su došle u pomoć Lazareviću, kako bi potisnuo Mađare iz države. Krajem 1390. ili početkom 1391. godine Vuk Branković je prisustvovao prenosu moštiju kneza Lazara iz njegove prestonice Prištine, u manastir Ravanicu u Srbiji.
Sukobi Ugara i Turaka na srpskoj zemlji nastavljeni su tokom naredne dve godine, a u njihovom suzbijanju je učestvovao i sam Žigmund, koji je u više navrata dolazio sa vojskom na Dunav. On je u leto 1392. godine kod Kovina prešao reku i prodro u Srbiju do Ždrela na Mlavi, nakon čega se povukao i pokušao da osvoji Golubac[2].
Turcima je Srbija služila kao baza za napade na Bosnu. Oni su u zimu 1391/2. godine provalili u Bosnu, ali je kralj Dabiša uspeo da ih suzbije i razbije.[16] Istovremeno, oblast Vuka Brankovića se našla na udaru Osmanlija. Januara 1392. godine oni su zauzeli Skoplje i nastavili prodor na sever, što je primoralo i Vuka da do kraja godine sklopi mir sa Bajazitom i postane njegov vazal.[2] Tokom 1392. godine, na dvoru Brankovića je boravila kneginja Milica.
Pad Vlaške, Bugarske i Kosova
urediTokom 1393. godine, Stefan je postao punoletan i preuzeo vlast[1], a njegova majka se povukla u manastir.
U julu 1393. Bajazit je posle opsade zauzeo Trnovo i srušio južno Bugarsko Carstvo.[2] Sam car Jovan Šišman (muž Stefanove sestre Dragane) bio je zarobljen i u ropstvu je i umro. Protiv Bugara, Turci su preduzeli oštre i svirepe mere.[16] Posle ovoga, mnogi učeni ljudi izbegoše iz Bugarske u okolne hrišćanske zemlje, među kojima je bila i Stefanova Srbija (kao Konstantin Filozof i Grigorije Camblak).
Krajem iste godine i početkom naredne, Bajazit je počeo da okuplja svoje hrišćanske vazale u Seru. Svakom od njih je uputio odvojeni zahtev da dođe, tako da niko od njih nije znao da će se svi zajedno pojaviti. Nije poznato ko je sve došao u Ser, ali se u izvorima pored kneza Stefana, pominju Vizantinci, car Manojlo II (1391—1425), njegov bratanac Jovan VII (1390) i brat, morejski despot, Teodor I (1383—1407), kao i gospodar kneževine Velbužd Konstantin Dragaš. Sultan Bajazit je deo njih otpustio kućama, dok je sa preostalima dovršio osvajanje Tesalije i zauzeo Solun (12. aprila).
Tokom jeseni 1394. godine, Bajazit je počeo da okuplja svoje vazale, za pohod protiv vlaškog vojvode Mirče Starijeg. Kao punoletan, Stefan je po prvi put lično predvodio srpske vazalne odrede, a pored njega, otomanskoj vojsci su se, od srpskih velikaša, priključili Marko Mrnjavčević, Konstantin Dragaš i Konstantin Balšić[1], sa svojim snagama. Bajazitove snage su prešle Dunav i do bitke je došlo 17. maja 1395. godine[17] na Rovinama, nedaleko od današnjeg Arada[17]. Ona se najverovatnije okončala otomanskim porazom[2][17], ali Bajazitove snage nisu pretrpele značajne gubitke[2]. Vlaški vojvoda je posle bitke priznao sultanovu vrhovnu vlast i obavezao se da mu plaća danak[17]. U samoj bici su poginuli kralj Marko i Konstantin Dejanović, a Bajazit je Otomanskoj imperiji pripojio njihove države. Osmanlije su nakon bitke zauzele i Vidin.
Sultanove trupe, ojačane srpskim pomoćnim odredima, su početkom 1396. godine, upale u zemlje Brankovića i tom prilikom zauzele njihov veći deo, sa prestonicom Prištinom. Leta iste godine su upale u Banat.
Pobeda na Rovinama pokrenula je veliki krstaški pohod, u kome su učestvovale snage iz Engleske, Francuske, Nemačke i drugih evropskih zemalja. Njima su se priključila trupe hrvatsko-ugarskog kralja i vlaškog vojvode, kao i mletačka flota, koja je, preko Crnog mora trebala da uplovi u Dunav i pruži podršku vojsci na kopnu. Krstaške snage su se okupile Ugarskoj, posle čega su prešle Dunav i zauzele Vidin. Nakon toga, pohod je nastavljen niz Dunav i opsednut je Nikopolj, u kome se nalazio otomanski garnizom. Bajazit je zbog dolaska krstaša prekinuo blokadu Carigrada i uputio se ka Dunavu. Njegovim snagama su se kod Plovdiva, priključili i srpski vazalni odredi sa Stefanom Lazarevićem na čelu[18].
Do velike bitke došlo je 25. septembra i u njoj su krstaške snage potpuno razbijene. Iako brojčano veoma velika, krstaška vojska je bila raznolika[2][19], što se odrazilo na odsustvo zajedničke komande i slabu koordinaciju na bojnom polju.[19] Prema predanju, u prelomnom trenutku bitke kada je Žigmund pokušavao organizirati i spasiti ugarske i nemačke vojnike iznenadili su ga sultanovi vazalni srpski oklopnici, predvođeni Stefanom, nakon čega se Žigmund daje u panični bijeg s čime završava bitka i počinje pokolj krstaša. Prema nekim mišljenjima, Lazarevićeve snage su bile sakrivene u jednom šumarku, na levom krilu Bajazitovih snaga, zbog čega je njihov udar na Mađare usledio iznenada, najverovatnije sa boka ili čak, sa leđa[18].
Posledice poraza kod Nikopolja za hrišćanske države na Balkanu su bile katastrofalne. Uništena je tzv. Vidinska Bugarska, zauzeta je Atina (1397), Morejska despotovina je ponovo opustošena, oblast Vuka Brankovića su zauzele Osmanlije[2], a pad Carigrada je postao praktično neizbežan[19].
Poslednji nezavisni srpski gospodar Vuk Branković je zarobljen i nakon godinu dana (6. oktobra 1397) umro u turskom zarobljeništvu. Veći deo oblasti Brankovića je predat na upravu vazalnom knezu Stefanu, mali deo (sa središtem u Vučitrnu) je ostavljen Vukovoj udovici Mari i sinovima (Grguru, Đurđu i Lazaru), dok su Osmanlije pod svojom direktnom vlašću zadržale strateški bitna mesta. Pored toga, otomanske snage su upale u Mađarsku i opljačkale njene južne delove, a naročito su stradali Zemun (koji je opustošen) i Sremska Mitrovica (koja je spaljena, a njeno stanovništvo je raseljeno)[2].
Pohod sa Turcima na Bosnu i pobuna vlastele
urediSvoju ofanzivu na Balkanu, Osmanlije su nastavile u januaru 1398. godine, napadom na Bosnu. Na njihovom čelu nalazio se jedan od Bajazitovih sinova, a priključio im se i knez Stefan, sa srpskim pomoćnim odredima. Ovaj pohod, osim pljačkanja Bosne, pretvorio se u potpuni kolaps, a najveći krivac, prema navodima Stefanovog biografa, bila je izuzetno jaka zima. Konstantin Filozof priča, da je vojska bila mnogobrojna, ali da je nastradala u Bosni od preoštre zime i neobično velikog snega.[16] "Malo od vojnika i zarobljenika, vratiše se svojim krajevima".[2]
Istovremeno godine dolazi do pobune vlastele u Srbiji, čije vođe su bili vojvoda Nikola Zojić, koji je imao posede u Toplici i Hvosnu[20] i vojvoda Novak Belocrkvić, koji je imao posede oko Rudnika.[20] Oni optužiše Stefana kao glavnog krivca za pogibiju vojske u Bosni. Poznato je da su vojvode Nikola i Novak pokušali su da zavrbuju vlastelina Mihajla. Tok daljih dešavanja nije tačno utvrđen, ali je Stefan saznao za zaveru, pošto ga je o njoj izvestio upravo Mihajlo. On je prvo pozvao na svoj dvor vojvodu Novaka, koji je imao posede u Toplici (verovatno oko Bele Crkve tj. Kuršumlije) i u Hvosnu (selo Crkolez kod Peći)[20] i pogubio ga. Nikola Zojić se nakon toga sa porodicom (suprugom i četiri ćerke) zatvorio u utvrđenu Ostrvicu, čime je izgubio svoje posede, ali je i spasao život[20].
U drugoj polovini marta 1398. otomanske snage su stigle u Srbiju, moguće ugroženom Stefanu u pomoć. Nije poznato šta su one radile u Srbiji, ali se zna da nisu krenule u pohod na neku od susednih država, jer o takvom napadu nema podataka. Tokom proleća, Stefanova majka Milica je sa monahinjom Jefimijom[1] otišla na dvor kod Bajazita. One su se vratile u Srbiju pre 23. maja. One su iz Burse donele i mošti svete Petke, koje su, najverovatnije, smeštene u kruševačku dvorsku crkvu, Lazaricu[1]. Posle njih, kod sultana Bajzita je otišao i sam Stefan, koji se oko 30. novembra vratio u Srbiju.
Prema služenoj biografiji, Stefan je u to vreme bio u nemilosti sultana, jer su ga zaverenici tužili da tajno sarađuje sa Žigmundom. Navodno, on je kod sultana priznao svoju krivicu, nakon čega mu je Bajazit sve oprostio.
Bitka kod Ankare i smrt Bajazita
uredi
Na Kosovu i Raškoj, Brankovići su uspeli da povrate deo svojih zemalja. Početkom 1402. godine njihova oblast je obuhvatala delove Kosova, Polimlja, okolinu Sjenice i utvrđeno Brskovo. Od proleća iste godine se javljaju kao Bajazitovi vazali, sa istim obavezama koje je imao i knez Stefan. Van njihove kontrole ostali su Zvečan, Jeleč i Gluhavica, koje su držale Osmanlije, odnosno Priština, za koju se zna da je u martu iste godine, bila u sastavu države Stefana Lazarevića.
Veliku promenu prilika u Maloj Aziji i jugoistočnoj Evropi, izazvao je prodor Tatara pod vođstvom Timur-Lenka, jednog od najvećih vojskovođa u svetskoj istoriji[19]. Njegov prodor u Malu Aziju na tursku diplomatsku provokaciju, primorao je Bajazita da okupi svoje snage i pokuša da mu se suprotstavi u velikoj bici, do koje je došlo 28. jula 1402. godine, nedaleko od Angore (današnje Ankare).
U njoj su otomanske snage doživele težak poraz, a sam Bajazit je sa jednim od sinova (Musom) zarobljen i već iduće godine je umro u zarobljeništvu. Prema savremenim izvorima knez Stefan je sa svojim ljudima, kojih je po savremenom hroničaru Duki bilo 5.000 oklopnika naoružanih kopljima[21], uspeo da se probije kroz obruč Timurovih vojnika do Bajazita koji je odbio napustiti bitku, pa je Stefan uzeo njegovog najstarijeg sina Sulejmana, ponovno probio obruč i pobegao s njim u Evropu izvan dometa neprijatelja. Vizantijski hroničar Laonik Halkokondil navodi da su se „Srbi borili, kao vazdašnji junaci, svake pohvale dostojno“ i dodaje „da su sa velikom žestinom napadali Džagatajce (Tatare), zanesavši se u borbi“[21].
Tokom borbi, knez Stefan je ranjen, dok je Grgur Branković zarobljen i kasnije otkupljen. Neposredno nakon, zarobljena je i Stefanova sestra Olivera, ali je i ona kasnije oslobođena, posredstvom dogovora koji je Stefanov poslanik sklopio sa Timurom. No, Timurove snage su već 1403. godine napustile Malu Aziju, a on sam je umro početkom 1405. godine, tokom svog pohoda na Kinu. U Otomanskoj imperiji, Bajazitovo zarobljavanje, a potom i njegova smrt, pokrenuli su među njegovim sinovima dinastički rat oko vlasti.
Beg u Carigrad i titula Vizantije
uredi
Posle Bajazitovog poraza svi srpski vazali pobegoše u Carigrad, koji se nakon nekoliko godina oslobodio otomanske blokade.[12] Tokom avgusta, regent Jovan VII, koji je vladao u ime odsutnog strica, dodelio je Stefanu visoku titulu despota, koja se u vizantijskoj hijerarhiji nalazila odmah ispod carske. Vizantija je u to vreme bila na izdisaju i pokušavali su pošto-poto da steknu saveznike. Tek kasnije će uvideti da mu ta titula, izuzev nekog prestiža, u suštini ništa opipljivije ne donosi.[12] Pored toga, ugovoren je i brak između Stefana i Jelene Gatiluzio, ćerke firentinskog gospodara Lezbosa, Frančeska II i rođene sestre Jovanove supruge Irine.
Nakon Stefana, u Carigrad je stigao i Đurađ Branković, a moguće da je sa njime bio i brat Grgur, koji je jedno vreme bio u tatarskom zarobljeništvu. Đurađ se silno iznenadio kada je video šta je Stefan Lazarević za tako kratko vreme uspeo da uradi. Od nekada najagilnijeg turskog vazala postao je odjednom njihov protivnik, a osim toga dobio je titulu despota i vizantijsku princezu za ženu.[12]
Između Lazarevića i Brankovića je došlo do trke ko će prvi stići u Srbiju i preuzeti vlast.[12] Želeći da Đurađa spreči da se vrati u Srbiju prije njega, despot Stefan je uspeo da nagovori Vizantince da Đurađa bace u tamnicu.[12] Ostavljajući Đurađa u tamnici, Stefan Lazarević je otišao na ostrvo Lezbos da upozna svoju buduću suprugu.[12] U međuvremenu, Đurađ je tokom septembra uspeo da pobegne iz zatvora, uz pomoć svog vlastelina Rodopa iz Drenice. Nakon toga se uputio Bajazitovom sinu Sulejmanu, koji je uspostavio vlast u evropskom delu Otomanske imperije, i od njega zatražio vojnu pomoć protiv Lazarevića. Pretendent Sulejman ga je veoma lepo dočekao i Đurđevim odredima pridružio svoje.[12]
Tako je Đurađ Branković sa znatnim snagama stigao na Kosovo pre Lazarevića.[12]
Napad na Brankoviće i bitka kod Gračanice
urediDespot Stefan je požurio sa Lezbosa kod svoga zeta Đurđa II Balšića, gospodara Zete. Od njega je dobio nešto vojske, a uspeo je da dojavi i majci, kneginji Milici, da i ona sakuplja vojsku. Istovremeno je i Mara Branković sakupljala vojsku kako bi pomogla svoje sinove.[12] Krajem oktobra 1402. godine, Stefanova vojska je krenula u napad na ostatke zemlje Brankovića. On se iz Bara, Skadra i mletačkih poseda, uputio preko ka Kosovu. Izbegavajući glavne putne pravce koje su kontrolisali njegovi protivnici, Stefanove snage su stigle do Gračanice i 21. novembra je kod obližnjeg Tripolja, došlo do bitke sa snagama Brankovića, ojačanim otomanskim odredima.[1]
Stefan je svoju vojsku, kojoj su se priključili i odredi koje je poslala njegova majka kneginja Milica, pred početak bitke podelio na dva dela, kao što su uradili i njegovi protivnici. Veći deo trupa, stavio je pod komandu svog brata Vuka i usmerio ih protiv snaga kojima je komandovao Đurađ Branković, dok je on, sa manjim delom vojske, napao otomanske odrede. Deo snaga pod njegovom komandom je odneo pobedu, a otomanski vazal cezar Uglješa Vlatković je tokom bitke prešao na njegovu stranu[2]. Kao nagradu, Stefan mu je ostavio vlast nad njegovim posedima Vranjem, Inogoštem (Surdulica) i Preševom[n 1].
Glavnina severnih snaga, kojom je komandovao Vuk Lazarević, poražena u borbi sa vojskom koju je predvodio Đurađ Branković. "A mlađi brat njegov pođe da udari na svoga nećaka (Đurđa Brankovića), koga (Vuka) hrišćanska vojska razbivši gonjaše" (Konstantin Filozof)[12] U ovoj bici Đurađ Branković se iskazao kao sposoban vojskovođa. Despot Stefan je nakon bitke sa bratom pobegao pred Đurđem u utvrđeno Novo Brdo.[12] "Stefan se zbog toga veoma prestrašio i smesta skrenuo prema Novom Brdu, a odatle produžio u svoju zemlju..." (Mavro Orbin).[12] Nakon bitke je došlo do svađe između Stefana i Vuka. Despot je mlađem bratu prebacio nepoznavanje ratne veštine i gubitke u ljudstvu.[2] Nakon toga je i uvređeni mlađi brat Vuk Lazarević prišao Brankovićima.[12]
Nakon bitke kod Gračanice Stefan je izgubio veliki deo zemlje, "čiji mu je veliki deo Đurađ zauzeo posle kratkog vremena", ali je brzo uspeo da je uz pomoć ugarskih odreda povrati. "Ušavši, naime, s Ugrima u Đurđevu zemlju, teško je opustoši. I tako je Raška za neko vreme bila izložena mnogim razaranjima" (Mavro Orbin).[12]
Situacija u Srbiji se dodatno zakomplikovala sukobom između Stefana i Vuka. Mlađi brat Vuk je u leto 1403. godine napustio Srbiju i uputio se kod Sulejmana, da od zatraži vojsku protiv starijeg brata.[1] Iste godine, i Stefan Lazarević je postao Sulejmanov vazal[2], što je automatski značilo prekid otvorenog sukoba sa Brankovićima.[12]
Tokom 1403. godine, Sulejman je u Galipolju zaključio sporazum sa nizom hrišćanskih država na Balkanu, kojim je nastojao da obezbedi svoje posede u Evropi i započne ofanzivu protiv braće u Maloj Aziji. Vizantija je ovim sporazumom prestala da bude otomanski vazal, oslobodila se obaveze da sultanu plaća harač, i povratila neke teritorije.[19] Stefan je zadržao sadašnje posede, uz obavezu da i dalje plaća harač i šalje vazalne odrede, iako više nije bio u obavezi da ih sam predvodi.[2] Izgleda da je Stefan bio u nešto povlašćenijem položaju nego Brankovići, koji su imali obavezu odlaženja na dvor sultanu, što je bilo ne samo poniženje već i skopčano sa mnogim opasnostima.[12] Otvorenih sukoba među njima nije bilo sve do 1408. godine.[12]
Vazalstvo mađarskom kralju Žigmundu
uredi
Krajem 1403. ili početkom 1404. godine Stefan je ušao u vazalne odnose i sa ugarskim kraljem Žigmundom, dobivši na upravu Mačvu, Beograd, Golubac (koji je već držao[2]) i neka imanja po Ugarskoj. Pregovore je verovatno pokrenuo kralj Žigmund[2], koji je Stefanu uputio poslanstvo u kome se nalazio njegov bliski saradnik Filip de Skolaris.
Stefanu je bio potreban zaštitnik pomoću koga bi mogao da se održi na vlasti u Srbiji, usled sukoba sa Brankovićima. S druge strane, Ugarska se nalazila u unutrašnjem sukobu[n 2], a sam Žigmund je tek tokom 1403. godine uspeo da se vrati u zemlju i delimično povrati kontrolu. Njemu je bio potreban mir na južnoj granici, koja je u proteklom periodu bila izložena stalnim srpsko-otomanskim napadima. Dobijanjem gradova koji su tokom gotovo celog XIV veka bili povod srpsko-mađarskih sukoba, Stefan je pomerio svoju severnu granicu na reke Savu i Dunav.
1404. godine kneginja Milica odlazi na Sulejmanov dvor gde je, pre oktobra iste godine[1][2], uspela da izgladi sukob između Stefana i mlađeg vrata Vuka, i takođe poboljša odnose između Stefana i Sulejmana.[2]
Novi napad na Brankoviće, povelja Dubrovčanima i skadarski rat
urediU isto vreme (krajem 1403. ili početkom 1404. godine) Stefan je napao Brankoviće i njihove posede oko reke Sitnice, u čemu je možda imao i vojnu podršku mađarskih trupa[6]. Ne zna se tačno koje oblasti je uspeo da zauzme, ali se smatra da je njegova ofanziva bile uperena ka istočnoj Srbiji i Kosovu[2]. Posle ovih uspeha, on je uspeo da sklopi mir sa Brankovićima, a u to doba se preko svoje majke izmirio i sa samim Sulejmanom.
Odmah po preuzimanju Beograda, Stefan je započeo obnovu tvrđave, koju su Osmanlije i on razrušili par godina ranije.[22] Pored toga, započeo je i radove na razvoju grada, koji su izvođeni do kraja njegove vladavine, a već 1405. godine, Stefan je u Beograd preneo svoju prestonicu, koja se do tada nalazila u Kruševcu. U septembru iste godine, on se oženio Jelenom Gatiluzijo. Dva meseca kasnije, smrću njegove majke (11. novembra), Stefanova vlast je ostala bez jakog oslonca.
2. decembra iste godine, u Borču je izdao povelju Dubrovčanima[2], nakon pregovora oko njihovih trgovačkih povlastica su vođeni tokom te godine. Ugovor je sadržavao ponižavajuće zakonske odredbe za srspko stanovništvo.[23] U sporu između Srbina i Dubrovčanina pred sudom u Srbiji dovoljna je bila zakletva Dubrovčanina i nakon toga Srbinova riječ nije vredela ništa.[23] U članu 5 je stajalo:
Ako Dubrovčanin dȃ svoju robu Srbinu na veru, pa mu ovaj ne bi priznao, da se Dubrovčanin zakune svojom verom i dušom šta mu je dao pa mu je tada Srbin dužan platiti.[24]
– Član 5. povelje Dubrovčanima
Krajem istog meseca, Dubrovčanima je povelju izdala i Mara Branković sa sinovima. Njom su Dubrovčani obezbedili povlastice za svoje trgovce u celoj Srbiji, ali je primetno da se nije pozvala na Stefanovu povelju[2].
Početkom 1405. godine izbila je velika pobuna lokalnog stanovništva u Skadarskom kraju protiv mletačke vlasti. Razlog za nju ležao je u bahatom i osionom ponašanju mletačke vlasti, koje se manifestovalo konfiskovanjem imanja koja su potom deljena mletačkim pristalicama, uskraćivanjem prava pravoslavnim crkvama i nizom drugih zloupotreba vlasti[2]. U ovaj sukob se uključio Stefanov sestrić Balša III (1403—1421) koji je nastojao da povrati oblast oko Skadra koju je njegov otac, Đurađ II Stracimirović, svojevremeno ustupio Mlečanima (1396), da bi ga zaštitili od otomanske najezde[1].
On je pomoć u borbama zatražio od Sulejmana[1], pomagao mu je i knez Vuk Lazarević[2], ali je i pored toga rat vođen bez velikih bitaka i jasnog pobednika. U pregovore oko sklapanja mira umešao se kao posrednik i sam despot Stefan, ali oni nisu urodili plodom, iako su vođeni u više navrata. Stefan je u maju 1406. godine posredovao kod Mlečana, zatim u junu 1407. godine, kada su posredovali i Mara Branković i Nikita Topija. Sporazum o miru je napokon sklopljen u junu 1408. godine[n 3], ali ni on nije stupio na snagu i konflikt je nastavljen.
Pobuna Stefanovog brata Vuka Lazarevića
uredi
Mađarski kralj Žigmund, osnovao je, u decembru 1408. godine, viteški red Zmaja, kojime je nastojao da okupi svoje pristalice. Simbol reda bio zmaj, a prvi među vitezovima, prema osnivačkoj povelji od 13. decembra 1408. godine, bio je Stefan Lazarević. Bio je prisutan na svečanosti u čast osnivanja reda koja je održana u Budimu, a simbol zmaja bio je prisutan na njegovom dvoru u Beogradu.[2]
Krajem iste 1408. godine, protiv Stefanove vladavine se pobunio njegov mlađi brat Vuk, jer Stefan nije hteo da podeli vlast i preda mu deo države na upravu. Vuk je zbog toga otišao kod Sulejmana i zatražio pomoć za borbu protiv Stefana. Kada je dobio vojsku, priključili su mu se i Brankovići.
Zbog toga je Vuk, dobivši od Turčina vojsku od oko trideset hiljada boraca pod zapovedništvom Avranoza, u pratnji Đurđa Vukovića došao u Rašku, meseca marta 1409. godine i punih šest meseci ostao u Raškoj, pustošeći i pleneći ona mesta koja mu se nisu htela predati.[12]
Već početkom 1409. godine, njihove snage su napale Lazarevića. Stefanu je u borbama pomoć pružio Žigmund, čije su snage, pod komandom Filipa de Skolarisa, krajem januara, preko Kovina, ušle u Srbiju. Poprište sukoba bilo je Kosovo, a naročito je stradala Priština, o čemu svedoče pisma koja su u februaru iz grada slali dubrovački trgovci.[2] Dubrovčani u Srbiji su dobili instrukcije da se pozovu na neutralnost Republike tokom sukoba, ali im je isto tako rečeno da se ne okreću protiv Stefana, kao i da u slučaju napada na gradove u kojima se nalaze, uzmu aktivnog učešća u njihovoj odbrani. Početkom maja, ka Srbiji je krenuo i sam Žigmund, kome se priključio i mačvanski ban Jovan Morović, a u junu je započela nova otomanska ofanziva. Koliko je ovo ratovanje na otomanskoj strani bilo volja Brankovića, a koliko samo vršenje vazalnih obaveza, ostaje pitanje.[12]
Posle žestokih borbi koje su vođene tokom leta, snage despota i Ugara su potisnute, a sam Stefan se povukao i zatvorio u utvrđeni Beograd. On je bio primoran pristane na one uslove koje je Vuk postavio.[12] Srbija je podeljena tako da je južni deo (južno od Zapadne Morave[1]) držao Vuk, dok je severni deo sa Beogradom ostao despotu. Vuk je vladao priznajući Sulejmanovu vlast, kao i Brankovići.[12]
No, njihovi posedi su se pokazali veoma nesigurni jer je već 1410. godine Sulejmanov brat i jedan od suparnika u borbi oko vlasti, Musa Čelebija, prešao u Evropu i počeo da okuplja saveznike za borbu protiv Sulejmana.[12]
Otomanski dinastički sukob i smrt Stefanovih protivnika
urediStefan je sa Musom odmah započeo pregovore koji su doveli do sklapanja savezništva.[2] Dok se Sulejman nalazio u Maloj Aziji, Musine snage su otpočele ofanzivu. Početkom 1410. godine su zauzele Galipolj, a 13. februara su kod Jambola potukle Sulejmanovog beglerbega Sinana.[17] Musa je veoma brzo uspeo da na svoju stranu privuče mnoštvo Sulejmanovih vazala, uključujući despota Stefana Lazarevića, Vuka Lazarevića i Brankoviće.[12]
Ovo je Sulejmana primoralo da se vrati u Evropu. U tome mu je pomogao vizantijski car Manojlo II, koji mu je dao brodove za prelazak Bosfora. Manojlovo držanje je značajno uticalo na raspored snaga na terenu.[2] Ubrzo, knez Vuk je otpočeo kontakte sa Sulejmanom želeći da se vrati u njegov tabor.[12] On je preko poslanika u Veneciji početkom juna nastojao da izdejstvuje da se mletačka flota uključi u prevoz Sulejmanovih trupa.[2] Vuk se potom pridružio Sulejmanu, što su učinili i Brankovići.[2] Sada se borba za mesto sultana, koja se do toga momenta vodila uglavnom u Maloj Aziji, naglo prenela i u Evropu.[12]
Stefan i Musa su pokušali da spreče prelazak Sulejmanovih snaga u Evropu, napadom na flotu koja ih je prevozila[25]. Oni su kod Galate uspeli da unište deo brodova, ali su Sulejmanove snage ipak uspele da pređu Bosforski moreuz.
Do velike bitke između dva Bajazitova sina došlo je 15. juna kod Kosmidiona, tvrđave na obali Zlatnog roga, ispred kopnenih bedema Carigrada, a Musine i Stefanove snage su potučene[25]. Vizantijski car Manojlo je poslao brodove po Stefana i evakuisao ga u Carigrad[25], iako se on sam nalazio na Sulejmanovoj strani u sukobu. Stefanu je u Carigradu priređen svečan doček[2], a car Manojlo mu je iznova dodelio venac despotskoga dostojanstva[25].
Za to vreme, pobednik pod Carigradom, sultan Sulejman je u Srbiju poslao Vuka Lazarevića i Lazara Brankovića, da preduhitre despota i preuzmu vlast.[12] Međutim, obojica, Vuk Lazarević i Lazar Branković imali su nesreću da na svom putu nalete na ostatke Musinih jedinica i budu zarobljeni. Srpske prinčeve je 4. jula uhvatila Musina vojska u Filipolju. Vuk je zbog izdaje odmah pogubljen, dok je Lazar ostavljen u životu još nekoliko dana. Musa je životom brata pokušao da uceni Đurđa Brankovića da pređe na njegovu stranu, ali bez uspeha.[12] Uskoro je došlo do nove bitke između Musinih i Sulejmanovih snaga 11. jula kod Hadrijanopolja, u kojoj je Musa opet poražen.[17] Još u toku bitke, Musa naredi da se poseče i Lazar Branković.[12] Nakon bitke, dok su Sulejmanovi i Đurđevi vojnici bazali po razbojištu pljačkajući mrtve, naiđu i na Lazarev leš. "Kada je bilo posle bitke, nađoše oni, koji su mrtve pljačkali, mladića, i po svemu poznaše najblagočastivijega Lazara; i javiše ljubljenom bratu njegovu" (Konstantin Filozof).[12]
Istovremeno, Stefan je sa svojom vojskom brodovima žurio ka Srbiji. Oni su preko Crnog mora i Dunava, kroz državu vojvode Mirče, stigli u Golubac krajem jula ili početkom avgusta iste godine.[2][25] Po dolasku u zemlju Stefan je preuzeo kontrolu i nad oblastima kojima je prethodno vladao njegov brat, pokojni knez Vuk. Musin položaj je posle dva poraza bio ozbiljno ugrožen i on se povukao kod Stefana, u Srbiju[2]. Odatle je uspeo da zadobije podršku Osmanlija u Evropi[17], a prilazile su mu i druge Sulejmanove pristalice, neki zbog njegovih obećanja, a neki i zbog Sulejmanovog neuravnoteženog držanja[2]. Musine snage su početkom 1411. godine potukle Sulejmanove trupe kod Serdike[17], dok je Sulejman pobegao iz Hadrijanopolja i pokušao da stigne do Carigrada[17]. Na tom putu, njega su uhvatile i ubile (17. februara) Musine pristalice, koji je nakon toga postao jedini vladar evropskog dela Otomanske imperije.
Musi su kao pobedniku pripadoše vazalne vojske, sa kojima je nastavio osvajanje. Tako i Đurađ postade njegov vazal.[12] Njihovi odnosi su bili zategnuti i puni nepoverenja, zbog smaknuća Đurđevog brata Lazara.[12] Umoran od ratovanja za račun Turaka i stalnih poniženje, Đurađ potajno posla glasnika u Srbiju svojoj majci Mari, da stupi u kontakt sa Stefanom da se pomire.[12] Istovremeno, dolazi do sukoba Stefana i Muse zbog proterivanja poslanika koji je imao da posmrtne ostatke Stefanovog brata Vuka prenese u Srbiju[25]. Stefan je zbog toga počeo sa napadima na Osmanlije, koji su prestali kada mu je Musa uputio poslanstvo i ponudio pregovore.[2]
Dobijanje Srebrenice od Žigmunda i izmirenje sa Đurđem Brankovićem
uredi
Stefanova služba kod Žigmunda je nastavljena i tokom 1411. godine, kada je srpski despot tokom jula boravio u Budimu, u pratnji svoje vlastele. Službeni biograf navodi da je tom prilikom Stefan "učinio istinitu ljubav sa zapadnima".[25] Prema mađarskim izvorima iz tog doba srpski despot se sa svojom zemljom potčinio vrhovnoj vlasti ugarskog kralja.[2] Otada je često odlazio u Budim i otuda se vraćao sa novim posedima koje mu je ugarski vladar darivao.[2] Stefan je od Žigmunda dobio posede širom tadašnje Mađarske koji su obuhvatali sela, gradove i rudnike, a nalazili su se u satmarskoj, biharskoj, saboločkoj i torontalskoj županiji[2].
Do kraja leta, Žigmund je sklopio primirje sa kraljem Bosne Ostojom, čime su okončani višegodišnji sukobi. Ugarski kralj Žigmund Luksemburški je nakon rata protiv Bosne, iz njenog sastava izdvojio Srebrenicu, poznatu po rudnicima srebra, i poklonio je srpskom despotu Stefanu 1411. godine.[2][26]
Krajem godine, Stefanova sestra i udovica Đurđa II Balšića Jelena se preudala za vojvodu Sandalja Hranića Kosaču, koji se približio Žigmundu.
U istom periodu, Stefana je sestra Mara Branković kontaktirala u ime njenog sina Đurđa, nudeći pomirenje porodica. Despot Stefan pristade, obzirom da nije imao dece, da Đurađ Branković bude njegov naslednik i oni dogovoriše pomirenje. Ali sam Đurađ je bio daleko, kao vazal na pohodu sa Musom.
Musine snage su u jesen 1411. godine, opsele gradić Selimvriju na Mramornom moru, nedaleko od Carigrada, u kome se nalazio Sulejmanov sin Orhan, koga je vizantijski car Manojlo II podržao kao kandidata za otomanski presto. Iz opsade koju je zajedno sa Musom držao, Đurađ je uspeo da se izvuče lukavstvom. On je uspostavio kontakt sa opsađenima i dogovorio se da mu otvore kapije i omoguće da se skloni u grad. Posle toga je organizovao svoje snage u borbeni poredak, a Musu obavestio da kreće u napad na grad. Zahvaljujući tom izgovoru, sa vojskom je izašao iz Musinog logora i uputio se ka Selimvriji, ali umesto juriša na gradske bedeme, ušli su u grad kroz kapije koje su im otvorili:
Zatim, sam sevši na konja, dade ovaj znak, ustremi se u grad, a sa svojim pukom spase se od gorke smrti. A neke od onih koji nisu znali tajnu i koji su ostali, uhvatiše i zaklaše.[12]
Đurađ Branković je ostao u opsađenom gradu da bi se kasnije, brodom preko Soluna, izbegavajući mnoge opasnosti, vratio u Srbiju u jesen 1412. godine i pomirio sa svojim ujakom Stefanom Lazarevićem[1][2], čime je okončan dvodecenijski sukob između dve porodice.
U međuvremeu, u maju 1412. godine, Stefan je sa velikom pratnjom ponovo bio u Budimu. On je prisustvovao saboru evropske vlastele na kome je došlo do mira između Žigmunda i poljskog kralja Vladislava II, a pored njega na saboru su bili vlastela i kralj Bosne, kao i niz drugih balkanskih velmoža.
Borbe protiv Muse i priznavanje vlasti Mehmeda
urediProtiv Muse je stvorena široka koalicija, u kojoj su se nalazili i otomanski zapovednici nekih delova Balkana, a pridružio joj se i njegov jedini preostali brat Mehmed, koji je vladao azijskim delom nekadašnje Bajazitove države. Njegov prvi pokušaj da pređe u Evropu 1411. godine završio se porazom, ali su borbe vođene i na drugim frontovima, tako da je krajem iste godine Stefan sa sandžakbegovima Skoplja i Ćustendila upao u Musine zemlje[2]. Zimsko vreme i nabujala Marica su sprečili povezivanje njihovih i Mehmedovih snaga preko Serske oblasti. Odgovor na ovaj napad usledio je početkom 1412. godine, kada je Musa iz okoline Serdike preko Čemernika upao u Vranjsku oblast i opljačkao je, dok se sam Uglješa Vlatković, koji je upravljao tim delom Srpske despotovine, jedva spasao. Njegove snage su zatim nastavile prodor ka Novom Brdu, ali su na vesti o dolasku snaga predvođenih despotom Stefanom, napustili Srbiju i uputile se ka Solunu i Tesaliji.
Novi Musin pohod započeo je početkom 1413. godine, napadom na bega Hamzu koji je držao Soko Grad i Svrljig. On je zarobljen i pogubljen, a Musine snage su posle toga zauzele Bovan i Lipovac, kao i čitav niz drugih gradova u Moravskoj dolini (Koprijan, Kruševac, Markovo Kale, Petrus[22]), kao i Stalać, čiji je zapovednik poginuo pružajući junački otpor Musinim snagama[n 4]. Pored toga, Musine snage su, prema izveštajima koje su u martu poslali Dubrovčani iz Novog Brda, pustošile Toplicu i Braničevo[2].
Tokom ovog perioda, despot Stefan je prikupljao svoje snage, a vojnu podršku je dobio i od kralja Žigmunda, ali i od svog zeta, Sandalja Hranića. Njegove snage su se kod Kruševca sastale sa Mehmedovim zapovednicima i posle postignutog dogovora je došlo do spajanja njihovih vojski[25], koje su se uputile ka jugu. Na Dobriču kod ušća Toplice, nedaleko od Koprijana, njima su se pridružile još neke Musine pristalice[25], uključujući i vojskovođu Evrenosa[2], nakon čega je nastavljen put ka Ovčem Polju. Sam Stefan, Sandalj Hranić i Jovan Morović su na Skopskoj Crnoj Gori napustili trupe i vratili se, a komandu nad njima je preuzeo Đurađ Branković[2].
Do bitke je došlo 5. jula kod sela Čamorlu, ispod planine Vitoše, u današnjoj Bugarskoj. Musine snage su uspele da u prvoj fazi borbe potisnu srpsku vojsku, ali je Đurađ napadom sa boka[25], u kome se naročito istakao veliki čelnik Radič Postupović[2], uspeo da razbije protivničke redove i donese pobedu savezničkoj vojsci. Tokom povlačenja iz bitke, Musa je na reci Iskru zarobljen i ubijen, čime je posle više od jedne decenije okončan građanski rat u Otomanskoj imperiji. Stefan i Đurađ su posle bitke priznali vrhovnu vlast Mehmeda I, koji je Stefanu pored bogatih poklona dao i neke oblasti, uključujući tvrđavu Koprijan i oblast Znepolja[25].
Period mira u Srbiji i borbe u Bosni
uredi
Kraj rata među Bajazitovim sinovima, predstavlja početak višegodišnjeg mira za Srbiju, što je omogućilo privredni i kulturni razvoj[1]. Stefan se vojno nije umešao u sukobe u Primorju, koje je njegov sestrić Balša III vodio protiv Mlečana, kao ni u borbe koje su zahvatile Bosnu 1413. godine i trajno dovele Osmanlije u nju.[n 5]
Žigmund je 1415. godine pokrenuo dve ofanzive u Bosni i dok prva, početkom godine, nije uspela da istisne Osmanlije, druga, sredinom godine, se okončala rasulom. Mađarske snage su u julu na Lašvi razbijene, a veliki deo plemstva je zarobljen i sproveden u Zvečan. Oni su kasnije uspeli da se oslobode putem pregovora i otkupa, u čemu je učestvovao i sam Stefan, koji je posredovao u oslobađanju Jovana Morovića[2].
Prilike u Bosni je dodatno zakomplikovalo ubistvo kneza Pavla Radenovića krajem avgusta 1415. godine, iza koga su stajali kralj Ostoja i Sandalj Hranić, što je dovelo do sukoba između Pavlovića i Kosača. Pored toga, otomansko prisustvo i neuspesi mađarske vojske, uticali su na plemstvo u Bosni da se okrene protiv Žigmunda, a jedna od posledica toga bila je odluka sabora kralja i vlastele Bosne, da se Stefanu oduzme Srebrenica, ali to zbog odnosa snaga (Lazarević je bio u dvojnom vazalnom odnosu tj. uživao je podršku i mađarskog kralja i otomanskog sultana) nije bilo moguće sprovesti[2].
U ovo doba došlo je i do velikog crkvenog sabora u Konstanci na Bodenskom jezeru, koji je trajao od 1414. do 1418. godine i okupio je veliki broj crkvene i svetovne vlastele iz katoličkih zemalja. Sabor se bavio rešenjem tzv. Zapadne šizme, ali i sudbinom Jana Husa koji je na kraju pogubljen (6. jula 1415), što je dovelo do Husitskih ratova. Pored toga, na njemu je ukazivano i na opasnost od Osmanlija, a među učesnicima sabora, našlo se i jedno poslanstvo srpskog despota, a nije isključeno da se i on sam tamo uputio.[2]
Sam Stefan u tom periodu, iako vazal sultana, potajno je nameravao pređe na stranu krstaša, o čemu svedoče navodi vizantijskih poslanika u Veneciji, da bi se u slučaju stvaranja šire anti-otomanske koalicije njoj pridružila i Srbija[2].
Period mira, Stefan je iskoristio i da završi svoju monumentalnu zadužbinu, manastir Resavu (Manasiju), kod današnjeg Despotovca. Njena gradnja je započeta 1407. godine, ali je u nekoliko navrata prekidana zbog naleta Osmanlija (1409, 1411—1413), da bi konačno bila završena 1418. godine[1].
Rat sa Mlečanima za zetsko primorje
urediStefanov sestrić, Balša III je 1419. godine obnovio neprijateljstva prema Mlečanima, čime je otpočeo tzv. Drugi skadarski rat. Iako je postigao određene uspehe (zauzeo je Drivast), nije uspeo da pobedi Veneciju i istisne je iz Zetskog primorja. Pošto je bio teško bolestan i bez muškog potomstva, Balša je početkom 1421. godine otišao u Srbiju kod Stefana. Njemu je predao svoje posede i prava u Zeti[nedostaje referenca] i vrlo brzo umro na Stefanovom dvoru, 28. aprila 1421. godine.
Balšinu smrt iskoristili su Mlečani da ponovo ovladaju Drivastom, a potom i Ulcinjem i Barom, čime su pod svoju kontrolu celokupno Zetsko primorje, jer su u borbama sa Balšom zauzeli Budvu, a Kotor se sam stavio pod njihovu vlast (1420)[2]. Protiv njih, svoje pravo na Balšine posede je istakao i vojvoda Sandalj Hranić[n 6], a svoju oblast su počeli da šire i Đuraševići iz Zetskog zaleđa. Međutim, Stefanovim uključivanjem u sukob u Zeti, Đuraševići su ga priznali za vrhovnog gospodara i postali njegove vojvode (Đurađ i Lješ), dok mu je Sandalj prepustio borbu sa Mlečanima[2].
Stefan nije odmah započeo borbu u Zeti, verovatno i zbog smrti svog sizerena sultana Mehmeda 26. maja 1421. On je prvo pokušao da pregovorima da dobije zemlju. Pošto Mlečani nisu pristali da mu daju Balšine posede, on je u avgustu zauzeo Drivast i došao pod Bar, dok su Đuraševići zauzeli Svetomiholjsku prevlaku i Grbalj[2]. Posle novih pregovora koje su inicirali Mlečani i njihovog otezanja, Stefan je u novembru zauzeo Bar i sklopio sa metačkim predstavnicima primirje na pola godine. Nakon toga je napustio Zetu u kojoj je ostavio vojvodu Mazareka da njom upravlja iz Bara.
Iduće godine (1422), dok je primirje još bilo na snazi, Stefan je u Veneciju uputio vojvodu Vitka da obnovi pregovore. On je zahtevao da mu se daju svi posedi Balšića u Zeti, počevši od Skadra, dok su Mlečani tražili da im Stefan vrati gradove i oblasti koje je zauzeo prethodne godine. Tokom pregovora, zahtevi obe strane su se smanjili i postignut je delimičan dogovor, ali mir ipak nije zaključen[n 7]. Istovremeno, Mlečani u Skadru su vršili pripreme i snabdevali grad za eventualnu opsadu, dok je vojvoda Mazarek podigao niz utvrđenja duž Bojane, da bi kontrolisao brodove koji njom plove. U drugoj polovini godine despotove trupe su opsele Skadar koji se našao u teškoj situaciji[2], ali se opsada raspala u decembru iste godine. Povlačenje srpske opsade, Mlečani su iskoristili da prošire svoju vlast na neke predele oko Bojane, a u proleće 1423. godine na njihovu stranu su prešli Paštrovići, koji su za to nagrađeni novcem i tkaninama[2].
Borbe u primorju je Stefan prepustio svom sestriću Đurđu, koji je na čelu vojske, u kojoj je bilo i 8.000 konjanika[2], početkom leta 1423. godine ponovo opseo Skadar. On je obnovio utvrde duž Bojane, a na njenom ušću je razvukao lanac kojim Skadar i fizički odsečen od mora. Nova srpska opsada je primorala Mlečane da obnove mirovne pregovore koji su doveli 12. avgusta do sklapanja tzv. Skadarskog mira, prema kome su Stefanu priznati Bar i Drivast, 1.000 dukata godišnje kao i Balšićima, Mlečani su se obavezali da mu daju Budvu i solane na Grblju i Stefanovim trupama će biti omogućen nesmetan prelazak preko njihove teritorije. Sa druge strane, Mlečanima su potvrđeni Kotor, Ulcinj i Skadar.
Iako je sporazum potpisan, do njegove realizacije nije došlo, ali ni do novih borbi. Pregovori su nastavljeni narednih godina, prvo u avgustu 1424. godine u Plani, potom tokom leta 1425. godine u Veneciji, da bi konačan mir bio potpisan 22. aprila 1426. godine u Vučitrnu, između Đurđa Brankovića sa jedne i skadarskog kapetana Frančeska Kvirina, sa druge strane. Vučitrnski mir je bio baziran na prethodno potpisanom Skadarskom miru i kasnije su ga ratifikovali despot Stefan (22. jula 1426) i Mletački senat (3. februara 1427)[2].
Potvrda vazalstva Muratu II i pomoć Žigmundu protiv husita
urediPosle smrti Mehmeda I, vlast je preuzeo njegov sin Murat II, ali mu je pravo na presto osporio izvesni Mustafa, koji je za sebe tvrdio da je Bajazitov sin i koga je podržavala Vizantija. On je oslonac za svoju borbu pokušao da pronađe i u despotu Stefanu, kome je uputio poslanike, ali Stefan ih je uhapsio i poslao Muratu. Posle gušenja ove pobune (1422), protiv Murata se podigao i njegov brat Mustafa, koga je opet podržala Vizantija. U borbama koje su vođene tokom 1422. i 1423. godine, pobedio je Murat, a Mustafa je ubijen. Novi sultan Murat II je uputio svoje poslanike u Beograd, što je do leta 1423. godine dovelo do obnavljanja Stefanovih vazalnih obaveza prema sultanu.[2]
Uporedo, Stefan je nastavio da izvršava obaveze prema kralju Mađarske Žigmundu. Krajem jesen 1421. godine, kralj je zatražio da mu pošalje konjanike za borbu protiv hrišćanskih reformatora husita, tokom tzv. Husitskih ratova u Češkoj. Srpski konjanici, u sklopu snaga pod komandom tamiškog župana Filipa de Skolarisa, učestvovali su gušenju pobune husita, u decembru i januaru. Početkom 1423. godine, Stefan je bio deo Žigmundove delegacije na skupu u Kežmarku, na kome je mađarski kralj nastojao da odvrati poljskog kralja Vladislava II i litvanskog kneza Vitolda od mešanja u borbe koje su zahvatile Češku, posle pobune Husita.
Stefan je prisustvovao i poseti vizantijskog cara Jovana VIII Budimu (leto 1424. godine), koji je tražio saveznike za borbu protiv Osmanlija. U slično vreme, na mađarskom dvoru se pojavio i poslanik sultana Murata II sa bogatim darovima i predlogom o sklapanju mira. Ne zna se pouzdano da li je sa Jovanom sklopljen neki sporazum, ali sa druge strane, Žigmund je dogovorio sklapanje mira sa Otomanima, koji trajao vrlo kratko, zbog sukoba oko Vlaške.[n 8]
Odnosi Stefana i Murata su pogoršani tokom leta 1425. godine. Muratov poslanik koji je došao kod despota nije ga zatekao u Srbiji, pošto se on tada nalazio u Mađarskoj, a vesti iz Srbije su govorile o velikim pripremama za rat.[n 9]. Utvrđenja su dodatno naoružavana, a po Stefanovoj naredbi morali su da se naoružaju i Dubrovčani u Novom Brdu[n 10]. Otomanski poslanik se vratio kod Murata i, prema navodima Stefanovog biografa, svoje utiske je sažeo u rečenicu:„Ako ne pođeš na ove, oni će već doći na tebe“. Stefan je verovatno računao na stvaranje neke veće koalicije u borbi protiv Osmanlija.
Tokom jeseni, otomanske snage su se uputile ka Srbiji. Stefan je pokušao da izbegne rat preko svojih poslanika koje je uputio sultanu u Serdiku, ali njegovi predlozi nisu prihvaćeni i Muratove snage su upale u Srbiju. Nakon zauzeća Niša, Osmanlije su upale u Pomoravlje i prodrle do Kruševca, a njihov pohod pratile su pljačke i razaranja. Stefan je dobio vojnu pomoć od Žigmunda, nakon čega je Murat prihvatio pregovore, a Osmanlije se povukle iz Srbije.
Borbe oko Srebrenice, proglašenje naslednika i vraćanje gradova
urediOko 1425/26. godine kralj Bosne Tvrtko II je pokušao da povrati Srebrenicu, koju je ugarski kralj Žigmund Luksemburški oteo od Bosne, i poklonio srpskom despotu Stefanu.[26] Pred Tvrtkovim napadom, stanovništvo lojalno Stefanu se povuklo u tvrđavu Srebrnik, u kojoj se nalazio Stefanov garnizon. Tvrtkove snage, među kojima su se nalazili i Dinjičići, opsele su tvrđavu, nadajući se da Stefan neće biti u stanju da pruži vojnu pomoć opsađenom gradu. Posle sklapanja mira sa Muratom, Stefan je sa vojskom krenuo ka Srebrenici, prešao reku i razbio opsadu. Tvrtko se povukao u unutrašnjost i ponudio Stefanu pregovore, dok su Dinjičići spalili srebrničko podgrađe. Stefan je verovatno posle toga proširio svoju vlast na oblasti oko Srebrenice, a njegove snage su zarobile i neprijateljsku artiljeriju korišćenu tokom opsade.
Stefan je u borbama bio ranjen, zbog čega je rešio da odmah proglasi naslednika. Sazvao je sabor u Srebrenici na kojem je pred patrijarhom Nikonom i vlastelom proglasio Đurđa Brankovića za naslednika. Ne zna se sa sigurnošću kada je sabor održan, ali se smatra da je do njega došlo tokom 1426. godine.[n 11]
Odluku o svom nasledniku, Stefan je morao da reguliše i sa kraljem Žigmundom, sa kojim se sastao u maju 1426. godine u banji Tati. Ovim razgovorima su prisustvovali i predstavnici vlastele, a najverovatnije i Filip de Skolaris. Njihov tok nije poznat, a postignuti dogovor je sačuvan samo u poznijim prepisima, koji navodno "nose vidljive tragove prerade".[2] Prema sporazumu, Žigmund je pristao da prizna Đurđa kao naslednika, ali da vrati Žigmundu tvrđave Beograd i Golubac, Mačvu i neke posede zapadno od Drine (ali ne i Srebrenicu). No, Mačva[2] je ostala u Đurđevom posedu, Beograd je predat Žigmundu,[27] a Golubac je njegov odmetnuti zapovednik, vojvoda Jeremija, predao Osmanlijama umesto Mađarima.[n 12]
Stefan je tokom proleća 1426. godine prisustvovao pregovorima koje je Žigmund vodio sa Mlečanima o sklapanju saveza protiv Osmanlija.
Početkom 1427. godine Otomanske snage su upale u Srbiju, zauzele Niš, u februaru otpočele opsadu Novog Brda i okolnih utvrđenja[27][28] (Prizrenca[28] i verovatno Prilepca), a potom prodrli u centralno Pomoravlje, zauzeli Kruševac i još neke gradove južno od nastanka Velike Morave[27].
Pobuna rudara u Srebrenici i smrt
urediPored otomanskog napada, Stefan se krajem marta ili početkom aprila suočio sa pobunom rudara u Srebrenici. Oni su Stefanovog nadzornika Vladislava, nezadovoljni njegovim ponašanjem i merama koje sprovodio, bacili kroz prozor tzv. palate u Srebrenici, od čega je umro, posle čega se pobuna proširila i na lokalno stanovništvo. Usledila je brza i oštra reakcija despota Stefana, koji je sa vojskom ušao u Srebrenicu i u krvi ugušio pobunu. Dobar deo stanovništva je pobegao, a oni koji su ostali su surovo kažnjeni. Zabeleženo je da su pojedincima odsecane noge i ruke.[2] Tokom ovih zbivanja su zlostavljani i neki dubrovački trgovci u gradu.[n 13]
U isto vreme, došlo je i do sukoba sa Kojom Zakarijom, gospodarom Danja kod Skadra, čiji se posed nalazio na saobraćajnici od Jadranskog mora ka Srbiji, zbog čega je ostvarivao značajne prihode od carine[2]. Razlozi sukoba nisu poznati, a Stefan je pokušao da carinskim ratom izvrši pritisak na njega. On je Dubrovčanima zabranio da robu za Srbiju voze preko njegovih poseda, zbog čega su se njihovi predstavnici žalili Stefanu da trpe značajne gubitke zbog toga. Dalji tok, kao i krajnji ishod ovog sukoba, nisu poznati[2].
Despot Stefan Lazarević je iznenada umro u subotu, 19. jula 1427. godine, od posledica srčanog udara. On je na povratku iz Šumadije ka Beogradu, zastao nedaleko od današnjeg Kragujevca[1][2] kod mesta Glavica gde se nalazila jedna njegova zadužbina[25], da bi se odmorio i ručao, posle čega je otišao u lov. Tokom lova, dok je bio na konju[25], Stefana je udarila srčana kap. On je posle toga prenet u svoj šator u kome je i umro, a, prema navodima njegovog biografa, poslednje reči su mu bile:„Po Đurđa, po Đurđa“[25]. Na mestu njegove smrti, njegov pratilac Đurađ Zubrović je podigao mermerni stub sa natpisom, koji se danas nalazi u porti seoske crkve u Markovačkim Crkvinama kod Mladenovca. Sahranjen je u svojoj zadužbini, manastiru Resavi.[2] U trenutku njegove smrti, otomanski odredi su opsedali Novo Brdo i pljačkali po Srbiji, a neki su se nalazili u blizini Ravanice.[2]
Danas postoji sporenje naučnika oko toga gde se nalaze posmrtni ostaci Stefana Lazarevića, u manastiru Koporinu ili u Manasiji.[29] Antropolog i paleopatolog Srboljub Živanović smatra da su kosti otkrivene početkom 80-ih godina XX veka u Koporinu Stefanove, na osnovu njihovih oštećenja, koja po njemu, odgovaraju povredama za koje se zna da ih je imao Stefan Lazarević.[30][31] Sa druge strane, tokom radova na rekonstrukciji manastirske crkve u Manasiji početkom XXI veka, otkriveni su zemni ostaci, za koje rukovodilac tih radova, arheolog Marin Brambolić, smatra da pripadaju despotu Stefanu. On svoju tvrdnju temelji na počasnom mestu samog groba u crkvi.[32] Kasnije je urađena DNK analiza tih ostataka i njom je utvrđeno, sa 99,9378% tačnosti[29], da se radi o sinu kneza Lazara. Živanović smatra da se radi o njegovom mlađem sinu Vuku, dok Brambolić taj nalaz smatra potvrdom svoje pretpostavke da ti ostaci pripadaju Stefanu[32]. DNK analiza kostiju pronađenih u Koporinu, nije obavljena, pošto vladika braničevski nije dao saglasnost za njeno obavljanje[29].
Zadužbine Stefana Lazarevića
urediStefan Lazarević je, poput svog oca i svojih predaka po majci Nemanjića, bio veoma darežljiv prema monasima i manastirima, a smatra se da je nekolicini bio i ktitor[33]. O ovome govore i zapisi monaha, koji ga i tokom života, ali i nakon smrti hvale bez ustezanja[33]. Bez obzira na to, njegovo doba donosi i jednu značajnu promenu u odnosu na njegove prethodnike, jer je on ukinuo dotadašnju praksu da se sela koja se prilažu manastirskim vlastelinstvima oslobađaju bilo kakvih obaveza, počevši od one vojne[33].
Njegova glavna zadužbina bio je manastir Resava, poznatiji kao Manasija. Njena manastirska crkva posvećena svetoj Trojici, trikonhonalne osnove, ali bez uobičajene ukrašene fasade karakteristične za Moravski stil, spada među najviše crkve srpskog srednjeg veka i od nje je viša samo dečanska crkva Hrista Pantokratora[1]. Njena spoljašnjost od belog mermera podseća na romansku obradu kod spomenika Raškog stila[33], a njen pod od crvenog i belog mermera, koji je očuvan samo u narteksu, predstavlja remek-delo i od njega je lepši samo tzv. Prizrenski patos[34] Dušanove zadužbine Svetih Arhangela, koja, u arhitektonskom smislu, poslužila kao uzor crkvama Moravskog stila.
Prema navodima svog biografa, Stefan je u Beogradu iz temelja obnovio manastir posvećen Bogorodici, pri kome je bilo smešteno sedište beogradskog mitropolita. Deo kamenog nadvratka sa njegovim uklesanim ktitorskim natpisom je pronađen u Beogradskoj tvrđavi i danas se čuva u Muzeju grada Beograda. Pored toga, on je u Beogradu podigao i crkve posvećene svetim Tri Jerarha i svetom Nikoli, koje su se verovatno nalazile oko današnje Skadarlije odnosno Novog groblja, uz koju se nalazila i bolnica[33].
Pošto mu se prestonica gotovo četvrt veka nalazila u Beogradu, lokalna predanja mu pripisuju da je podigao većinu današnjih manastira i manastirskih razvalina u Beogradskom kraju[33]. Takav je nekadašnji manastir posvećen Vavedenju u Vinči[n 14], zatim manastiri na Kosmaju: Tresije, pa Kastaljan i Pavlovac (uz koje se pokazuju ostaci navodnih Stefanovih letnjikovaca), kao i Nikolje na Rudniku, ali i seoska crkva u Markovačkim Crkvinama, pored spomenika o njegovoj smrti. Od navedenih, samo se za Pavlovac smatra da je Stefanova zadužbina[n 15][35], dok su ostale podigli drugi ktitori[n 16].
Stefanova zadužbina bi mogao da bude manastir Koporin kod Velike Plane, koji je podignut tokom njegove vladavine[n 17], ali nema podataka ko mu je ktitor, niti kada je tačno podignut[36]. Prema navodima letopisa sa samog kraja XV veka, njegova zadužbina je i manastir posvećen Blagoveštenju u Gornjačkoj klisuri[33], čije se ruševine datiraju na kraj XIV veka[37].
Kao vrhovni vladar tadašnje Srbije, Stefan je relativno često slikan u manastirima koji su tada podizani. Uvek je prikazivan u sklopu ktitorskih kompozicija, a nije redak slučaj da je naslikan sa modelom crkve u rukama, kao svojevrstan posrednik između pravih ktitora i hramovnog sveca ili čak samog Hrista. Zbog ovakvih kompozicija, u starijoj literaturi se mogu naći pogrešna mišljenja da je on bio ktitor tih manastira, a takve greške se javljaju i danas.
Književni rad
urediDoba Stefanove vladavine donosi preporod u srpskoj književnosti, u kome je on učestvovao i kao pisac, a ne samo kao mecena. Njegovo delovanje vidljivo je kroz povelje i prevodilački rad, a pisao je i samostalne tekstove.
Njegovo najpoznatije delo svakako je „Slovo ljubve“, pesnička poslanica upućena, najverovatnije, njegovom bratu Vuku, 1404. ili 1409. godine[2]. Za nju istoričar književnosti Jovan Deretić navodi da je jedan od najlepših kraćih književnih sastava u našoj (srpskoj) literaturi srednjeg veka[38], dok akademik Dimitrije Bogdanović navodi da u opisu prirode koji se javlja u delu, kao da se sluti renesansa[2]. Pored „Slova ljubve“, smatra se da je Stefan tvorac „Natpisa na kosovskom mermernom stubu“[2][38], svojevrsnog epitafa koji je početkom XV veka uklesan kao spomen obeležje, na mestu Kosovskog boja. Delo poznato kao „Nadgrobno ridanje nad knezom Lazarom“, od koga je sačuvano samo nekoliko uvodnih stihova, pojedini naučnici pripisuju Stefanu, ali su mišljenja o tome i dalje podeljena[2].
U poveljama koje je izdao, Stefan je unosio tzv. vladarske ispovesti, koje su postojale u doba Nemanjića, ali i njegovog oca. Ovi delovi su pisani probranim, retorički ukrašenim izrazom[38] i bliski su poveljama Stefana Nemanje, a po izraženom ličnom pečatu koji je u njima prisutan, najbliže su poveljama Dušana Silnog[38]. Pored njegovih povelja, u ovaj segment Stefanovog književnog stvaralaštva spada i njegov uvod u „Zakonik o rudnicima“, koji je zapravo sažeta vladarska autobiografija, kakva se sreće u Hilandarskoj povelji i Dušanovom Zakoniku[38].
Istorijski izvori navode da se Stefan bavio i prevođenjem, a poznato je da je pored čitanja i pisanja na staroslovenskom (tj. srpske redakcije staroslovenskog jezika), prevodio sa grčkog i latinskog jezika[39]. Jedan od njegovih prevoda verovatno je vizantijski spis iz XII veka „O vremenima budućim“, koji je preveden između 1400. i 1407. godine[2].
Srbija pod vlašću Stefana Lazarevića
uredi
Neki smatraju da je tokom svoje višedecenijske vladavine, Stefan uspeo da osnaži Srbiju u svakom pogledu i da period njegove vladavine predstavlja poslednju blistavu epohu u istoriji i kulturi srednjovekovne Srbije[40].
Njegova vladavina obeležena je u bunama, vazalnim ratovima i dinastičkim sukobima. On je ugušio je otpor dela vlastele (1398) i privremeno učvrstio centralnu vlast. Kasnije je bio primoran da južne oblasti preda bratu Vuku na upravu (1409). Kao veran vazal sultana Bajazita, osigurao je bezbednost svoje države i od njega je dobio veći deo zemalja otetih od Vuka Brankovića (1396).
Kasnije se povezao sa mađarskim kraljem Žigmundom, čiji je bio vazal, ali i sa Vizantijom i Mlečanima. Uporedo je učestvovao u pregovorima koji su u Evropi vođeni radi stvaranja saveza protiv Osmanlija, uspevajući da održi dobre odnose sa njima. Zahvaljujući ovome, Srbija već od 1402, a naročito posle 1413. godine, nije bila meta spoljašnjih napada, što je omogućilo razvoj na drugim poljima. U Srbiju dolaze i predstavnici Mlečana (1403) i Dubrovčana (1405)[2], koji nakon smrti kneza Lazara, nastoje da obezbede trgovačke povlastice i bezbednost ljudi.
Unutrašnje reforme
urediNa unutrašnjem planu, Stefan je početkom XV veka (neposredno nakon 1405. godine[27]), izvršio vojno-administrativnu reformu, čiji je cilj bio da se stvori što efikasnija vojna organizacija i državna uprava, koja je trebalo da bude odgovor i odbrana novonastaloj situaciji u kojoj se država našla.[27] Njeni detalji nisu preciznije poznati, pošto se Konstantin Filozof o njoj izjašnjava vrlo uopšteno, ali se na osnovu njegovog iskaza i sačuvanih istorijskih izvora mogu rekonstruisati njene osnove. Stefan je državu podelio na upravne oblasti pod imenom vlasti[n 18], na čijim čelima su se nalazile vojvode, koje su na teritoriji svoje vlasti imale i civilnu i vojnu vlast. Ova organizacija primenjena je i na Zetu[n 19], nakon sklapanja mira sa Mlečanima, pri čemu je Stefan ostavio primorskim komunama raniju autonomiju[27]. Državni upravni aparat podeljen je u tri grupe činovnika[25][27]:
- nad veštmi načelniki (načelnici pojedinih delova (resora) državne uprave)
- telu svojemu sabljudatelji (njegovi telohranitelji) i iže i vnutrenejšij čin (članovi despotovog saveta)
- treći vnetrešnji čin (činovnici zaduženi za oblasne i lokalne vlasti)
Najviši državni činovnik u ovo doba bio je logotet ili veliki logotet, koji je tu ulogu imao još od doba kneza Lazara[27].
Na polju vojne organizacije i odbrane zemlje, Stefan je uveo neke promene i značajne novine, usled jasne pretnje koju su predstavljale Osmanlije. Kao što je njegov otac podigao čitav niz utvrđenja, mahom u svojim istočnim (najugroženijim) oblastima, radi zaštite od njihovih pljačkaških odreda[n 20], tako je Stefan nastojao da poveća vojni potencijal svoje države. On teži da poveća broj pronija tj. nenaslednih poseda koji su dodeljivani pojedincu na uživanje dok obavlja vojnu službu, nasuprot, do tada, daleko zastupljenijih baština odnosno naslednih poseda[27]. Time ujedno i učvršćuje svoju tj. centralnu vlast, pošto su pronijari zavisili od vladara, koji je u bilo kom trenu mogao da im oduzme proniju (imanje), zbog čega su mu bili daleko odaniji od vlastele koja je imala nasledne posede, koje je bilo daleko teže oduzeti. Svoje raspoložive vojne snage, Stefan je povećavao i delimičnim ili ograničenim ukidanjem oslobađanja od vojnih obaveza (učešće u ratu, ali i radovi na podizanju, održavanju i obnavljanju utvrđenja tzv. gradozidanje) manastirskih imanja, što je Nemanjićkoj Srbiji bilo nezamislivo[41]. Stalna ratna opasnost, dovela je i do jačanja položaja vojvoda u gradovima. Dok je centralna ličnost u gradovima Nemanjića bio kefalija, njega od početka XV veka u potpunosti zamenjuje vojvoda na koga prelaze i civilni poslovi. Njegov zamenik bio je vojvoda kulski, koji je bio komandant gradske tvrđave ili njene citadele (tzv. kule)[27]. Pored velikih vojvoda i krajiških vojvoda, u vojnoj hijerarhiji se javlja i zvanje vojvode vojske, koji se verovatno nalazio na dvoru i bio zadužen za vojna pitanja, a verovatno je u nekim prilikama[42] komandovao vojskom. Od Stefanovog doba, javlja se zamanička vojska, kao zaseban vid vojne obaveze. Ona predstavlja opštu mobilizaciju vojnosposobnog stanovništva, a današnja istorijska nauka razlikuje tri nivoa njene primene[27]:
- u najširem smislu, kada je čitava država ugrožena i odnosi se na celokupnu njenu teritoriju
- u užem smislu, tzv. krajiška (kraištna) vojska, kada je neka pogranična oblast (krajište) ugrožena upadom neprijatelja i odnosi se na teritoriju tog krajišta
- u najužem smislu, tzv. potečica, kada se u nekoj oblasti javljao pljačkaški odred i odnosila se na tu oblast, ali ne na celo stanovništvo, već je broj mobilisanih ljudi zavisio od jačine pljačkaša koje je trebalo uništiti.
Već krajem XIV veka (pre 1395), Stefan uvodi novi porez (danak gospodski) tzv. unče, koji se prikupljao dva puta godišnje, pa se u izvorima javlja kao zimske (danak gospodstva mi) i letnje unče (vojnica,vojštatik). Jedna unča iznosila je 20 tadašnjih dinara, pa je godišnje svaka kuća davala po 40 dinara[27]. Ovaj porez Stefan je uveo i Dubrovčanima koji su živeli u Srbiji, možda već početkom 1414, a definitivno od kraja 1418. godine[27], a kasnije i u Zeti. Iznosio je 1 dukat godišnje odnosno oko 42 dinara, tako da je celo stanovništvo Srbije plaćalo gotovo istu sumu, a procene istoričara se kreću da se godišnji prihod, po ovoj osnovi, kretao od nekoliko desetina do par stotina hiljada dukata[27]. Pored ovog poreza, u Srbiji se od Stefanovog doba, javlja i porez namenjen plaćanju danka predviđenog vazalnim obavezama prema otomanskom sultanu. On nije bio stalno na snazi, već je uvođen u doba kada su te obaveze postojale, a u izvorima se navodi kao danak turski, turska plata, rabota velikog gospodara, harač.
Privreda i razvoj gradova
uredi
Privredni uspon tadašnje Srbije, ogleda se pre svega u naglom razvoju rudarstva, čemu je Stefan doprineo i donošenjem posebnog Zakonika za tu oblast. Prema podacima iz Dubrovačke arhive, koji se odnose na 1422. godinu, količina srebra koja je uvezena iz tadašnje Srbije i Bosne, pri čemu veći deo potiče iz Srbije[2], iznosi 5.67t, što premašuje jednu petinu ukupne tadašnje evropske proizvodnje tog plemenitog metala[2]. Glavna rudna oblast bilo je Novo Brdo, sa svojim glamskim srebrom, koje se vadilo i u Janjevu, a ostali veći centri bili su Trepča,Plana, Koporići i Ostraća na Kopaoniku, kao i Rudnik i Srebrnica na severu zemlje. Početkom XV veka otvaraju se rudnici Zaplanina i Livađe na Kopaoniku, a oko 1420. godine počinje eksploatacija rudnika na Avali, zatim Bohorine, Krupnja i Zajače, kao i novih rudnika na Kopaoniku (Belasica i Kovači)[2].
Razvoj rudarstva doveo je do uspona trgovine i razvoja gradskih središta. Srebro je postalo glavni izvozni proizvod tadašnje Srbije, ali nije prestao ni izvoz tradicionalnih izvoznih proizvoda srednjovekovne Srbije, voska, žive stoke i koža[2]. Izvoz je obavljan uglavnom preko jadranskih gradova, prevashodno Dubrovnika, a u manjoj meri Kotora i gradova oko ušća Drima i Bojane (Skadar i gradići oko njega), ali je išao i preko Beograda ka centralnoj Evropi, a ima podataka da je bio usmeren i ka Seru i Solunu, ali u daleko manjoj meri. Prema rečima Desanke Kovačević Kojić: „U doba despota Stefana Lazarevića izvozna trgovina se sve više razgranavala, a po obimu i po vrednosti prometa dostigla je do tada neviđene razmere“[2]. Pored promena u strukturi izvoza, dolazi do značajnih promena i među uvoznim proizvodima, među kojima se, uz uobičajene proizvode široke potrošnje (poput soli), sada javljaju i luksuzni predmeti (kao što su svila, druge skupocene i obične tkanine sa Istoka, italijanskih gradova i drugih delova Evrope, biseri i druge dragocenosti). U samoj Srbiji, u gradovima i na trgovima, trgovalo se mahom domaćim proizvodima iz neposredne okoline, a njihov sastav se može videti iz delova Statuta Novog Brda u kome navodi da se u njemu prodavalo[2]: brašno, hleb, sir, voće, vino, sočivo, riba, bravlje i goveđe meso, zatim loj, kravlje, volovske i jareće kože, drvo i drveni ćumur. Stefan je uticao na razvoj trgovine u svojoj državi i nizom mera i povlastica kojima je sa jedne strane podsticao domaće stanovništvo da se bavi njom[2], a sa druge strane ograničavao Dubrovčane i smanjivao njihov, gotovo monopolski položaj[n 21]. Razvoj rudarstva i trgovine, pratio je i razvoj zanatstva, naročito zlatarstva. Zanatlije su bile organizovane u strukovna esnafska udruženja na čijem čelu se nalazio protomajstor, a pored domaćih, u gradovima su bile prisutne i dubrovačke zanatlije[2].
Velika gradska središta i trgovi, razvili su se oko velikih rudarskih centara (prvenstveno Novo Brdo, zatim Trepča, Rudnik i Srebrnica) ili u neposrednoj blizini više njih (Priština i Vučitrn). Razvijaju se i gradovi duž trasa karavanskih puteva ka Dubrovniku (Trgovište i Jeleč) i drugim trgovačkim centrima (Debrc i Valjevo (u Mačvi ka Mađarskoj), zatim Leskovac, Stalać, Kruševac, Ravno (Ćuprija) i Paraćin (u Moravskoj dolini), potom Prokuplje (u Toplici ka Moravskoj dolini i Nišu), kao i Prizren (ka Skadru i Zabojani)), a neki od njih se javljaju po prvi put u izvorima, poput Čačka (1405) i Smedereva (1410)[2]. Posebno mesto među gradovima tog doba, zauzima tadašnja prestonica Beograd, koji tada postaje značajno trgovačke središte, kao posrednik između Balkana i tadašnje Mađarske tj. centralne Evrope.Akademik Desanka Kovačević Kojić navodi da napredak gradova, kao i njihovo umnožavanje daju obeležje vladavini despota Stefana Lazarevića i utiču na čitav razvoj srpske države onog vremena[2].
Beograd u doba despota Stefana
uredi
Krajem 1403. ili početkom 1404. godine Stefanu je predat Beograd i u njemu se od 1405. godine, po prvi put, nalazi prestonica Srbije. Period Stefanove uprave gradom može se oceniti kao njegova najveća obnova i najintenzivniji razvoj u srednjem veku[43]. Davanjem velikih povlastica i olakšica stanovnicima grada[n 22], Stefan je uspeo da u njega privuče, kako domaće stanovništvo, tako i strane trgovce i zanatlije koji su oformili svoje kolonije, a među njima je najviše bilo Dubrovčana[43]. Zahvaljujući ovim merama i velikom prilivu stanovništva, Beograd je postao jedno od glavnih središta trgovinske razmene između tadašnje Mađarske (a preko nje i centralne Evrope) i Balkana. U samom gradu je podignut čitav niz objekata neophodnih za njegovo normalno funkcionisanje od crkava (pored pravoslavnih, postojala je i katolička), preko pekara i vodenica, do pristaništa, carinarnica i trgova (pijaca/prodavnica), uključujući i jedan na kome se trgovalo isključivo ribom. Stefan je, kao veliki zaštitnik kulture i umetnosti, na svom dvoru u Beogradu okupljao učene ljude iz Srbije i okolnih zemalja, što je od njega pretvorilo u središte srpskog kulturnog i književnog života[43].
Beogradska tvrđava je tokom ovog perioda (1403/1404—1427), takođe doživela veliki razvoj, a ukupna branjena površina je povećana deset puta, od 1.6ha na preko 15ha[8]. Prvo je izvedena obnova i dogradnja postojećeg utvrđenja:
- Vizantijski kastel je obnovljen, ojačan podizanjem dve kvadratne kule na spoljnom (jugoistočnom) bedemu, a unutar njega je podignut dvor i velika donžon kula (tzv. kula Nebojša)
- Srpsko podgrađe je ojačano kulama i dograđen mu je bedem ka Savi, čime je formirano još jedno, znatno veće, pristanište
Potom je usledilo podizanje Gornjeg Grada (sa sistemom dvostrukih bedema i kontraeskarpom sa suvim šancem) koji je bio približno pravougaone osnove (dimenzija 300x160 metara, površine oko 4.2ha[8]). Poslednju (treću) fazu izgradnje Beogradske tvrđave, u ovom periodu, predstavlja podizanje bedema Donjeg Grada, od Gornjeg Grada do Dunava (u dužini od oko 330 metara) i duž rečne obale, od ovog bedema do utvrđenog (zapadnog) podgrađa. Ovim radovima je zaštićena velika celina, oko 9.5ha, koja je obuhvatala trgovačko podgrađe sa pristaništem i kompleksom Mitropolije.
Razvoj kulture
urediPočetkom XV veka, formirana je tzv. Resavska pravopisna škola, koja predstavlja treći tip pravopisa srpske redakcije staroslovenskog jezika, koji je bio u upotrebi do XVIII veka i prelaska na ruskoslovenski jezik. Njegov nastanak je posledica delovanja Stefana Lazarevića koji je okupljao i pružao utočište učenim ljudima, ne samo iz svoje države, već i iz okolnih oblasti i zemalja[44]. Njihova delatnost na prevođenju neprevedenih dela sa grčkog, popravljanju postojećih prevoda i njihovom prepisivanju[40], koja je obavljana prvenstveno u manastiru Resavi i Beogradu, ali i na samom despotovom dvoru[44], stvorila je novi pravopis kojim se nastojalo da se pisanje vrati svom starom obliku, za šta su kao uzori poslužili srpski zetsko-humski, bugarski i grčki pravopis.„Nadnacionalni karakter resavskog pravopisa predstavljao je značajan nagoveštaj humanizma i renesanse u srpskoj kulturi“[44].
Na Stefanov zahtev, njegov kasniji biograf, Konstantin Filozof, posle 1423. godine, napisao je „Skazanije o pismeneh“ (Povest o slovima), pravopisno-gramatički traktat koji je neka vrsta prvog značajnog pokušaja formulisanja i sređivanja, pa i normiranja tih pravila (već konstituisanog resavskog pravopisa)[44]. Sam resavski pravopis se tokom vremena menjao, a neke od novih stvari u njemu, u odnosu na prethodno važeći raški pravopis, napravile su pisani srpski jezik komplikovanijim i manje praktičnim[44].
Prevođenje i prepisivanje knjiga rađeno je za potrebe crkve, ali i vlastele, a naročito samog Stefana koji je imao najlepšu i najpotpuniju biblioteku[2]. U njoj je osim bogoslovskih i poučnih tekstova bilo filozofskih spisa i knjiga iz istorije i poezije, a smatra se da bi Stefan mogao biti naručilac tzv. Minhenskog psaltira[2]. Na osnovu danas sačuvanih izvora, zna se sa sigurnošću za 18 knjiga koje su prepisane i/ili prevedene po Stefanovoj narudžbini[7]. O njegovom odnosu prema prepisivačima svedoči primer tzv. Inoka iz Dalše, koji je za Stefana prepisao 8 knjiga[7]. Njega je Stefan pozvao da sa Svete gore dođe u Srbiju i prepiše mu neke knjige. Kada je završio svoj posao on je želeo da se vrati na Svetu goru, ali ga je Stefan nagovorio da ostane u Srbiji sa svojim saradnicima i da nastave svoj prepisivački rad, a za njihove potrebe je osnovao manastir Dalšu kod Golubca[38]. Jedan od poznatih prepisivača i prevodilaca, bio je Grigorije Hilandarac, koji je preveo „Hroniku“ Jovana Zonare, a zna se i za svetogorskog monaha Dositeja, koji je prepisao knjige o carevima iz Starog Zaveta. Glavno središte prepisivačke delatnosti u ovo doba je manastir Resava u kome se stvara tzv. Resavska prepisivačka škola i koji postaje najveća i najbolje organizovana srpska i jedna od istaknutijih evropskih skriptorija (prepisivačkih radionica)[44].
Na polju književnosti, nastavlja se stvaranje originalnih književnih dela, kojima prethodi stvaralaštvo monahinje Jefimije i Danila Banjskog Mlađeg (1390—1396). Najznačajniji pisac ovog perioda, svakako je Stefanov bliski saradnik Konstantin Filozof[38]. Pored prevoda sa grčkog i već pomenutog dela „Skazanije o pismeneh“, njegovo najvažnije delo je „Žitije despota Stefana Lazarevića“, napisano 1431. godine[38], na zahtev patrijarha Nikona i vlastele. Prema mišljenju Jovana Deretića njegovo delo čini završnu etapu u razvoju naših (srpskih) starih životopisa od hagiografije ka istoriji tj. biografiji, ali je istovremeno njegov izraz prosto okovan retorikom da je stvorena tolika zbrka i nejasnost u izlaganju, da se na momente teško može razabrati šta hoće da kaže[38]. Njegovo delo je značajno i kao neka vrsta izvora za nastanak i razvoj epske narodne poezije, jer se događaji opisani u njemu javljaju kao centralne teme nekih epskih pesama[38]. Pored njega, početkom XV veka u Srbiji stvara i Grigorije Camblak, koji je napisao „Žitije Stefana Dečanskog“, „Službu Stefanu Dečanskom“ i „Opis prenosa moštiju svete Petke iz Bugarske u Srbiju“, a među značajne pisce ovog doba, ubraja se i Grk Antonija Rafail Epaktik (Došljak), koji je krajem druge decenije XV veka napisao „Pohvalu knezu Lazaru“[38].
Razvoj arhitekture, započet tokom poslednje četvrtine XIV veka pod knezom Lazarom, nastavljen je i pod njegovim sinom Stefanom. Na polju sakralne arhitekture podižu se crkve u Moravskom stilu, nastalom pod uticajem crkava u Dušanovoj zadužbini Svetim Arhangelima kod Prizrena. Pored Stefanove zadužbine Manasije, tokom njegove vladavine podiže se i manastir Kalenić, čija crkva spada među najlepše primere ovog stila[40][45].
Još veći napredak ostvaruje se u domenu fortifikacione arhitekture. Upadi Osmanlija primorali su njegovog oca da podigne jaka utvrđenja na svojim jugoistočnim granicama (Pirot, Prokuplje, Stalać i druga), kao i da svoju prestonicu i zadužbinu dodatno utvrdi. Stefanovo doba donosi značajna poboljšanja u odnosu na novitete koje su u srpsku vojnu arhitekturu uneli Kruševački Grad i Ravaničko utvrđenje, a vidljivi su na velikim radovima izvršenim na Beogradskoj tvrđavi, kao i na utvrđenju Manasije, koje po primeni nekih odbrambrenih rešenja prevazilazi i samu Beogradsku tvrđavu[8]. Umesto uobičajenog bedema, izuzetno retko zaštićenog šancem, kod Ravanice i Malog Grada u Kruševcu javlja se sistem dvostrukih bedema sa šancem[n 23], koji kod Beograda dostiže svoju savršeniju formu dodavanjem eskarpe (koso nagnuta unutrašnja strana šanca). U široku upotrebu ulaze mašikule (kojih u Beogradu ima relativno malo na kapijama, dok su u Manasiji one gotovo svuda, ne samo po kulama, već i po bedemima[n 24]), a uz glavne kapije se javljaju po dve kule[n 25], umesto po jedne, kao do tada. Napredak je vidljiv i na Donžon kulama oba utvrđenja[n 26], koje po svojim dimenzijama (visina im je nešto preko 30 metara[22]) uveliko prevazilaze dotašnje primere. Poređenja radi, Donžon kula u Kruševcu je bila visoka oko 16[46], u Stalaću 19.5[47], u Magliču oko 20[48], dok su kule koje su čuvale kapiju u Manasiji visoke oko 22 metra[22].
Moravski stil u arhitekturi pratio je i zaseban stil u slikarstvu, a jedno od njegovih remek-dela[40] je freskoslikarstvo u Kaleniću, nastalo oko 1413. godine[40][49]. Prema mišljenju istoričara umetnosti i akademika Svetozara Radojčića, živopis u Kaleniću ima tri osnovne crte[40]:
Jedna od najlepših i najpoznatijih fresaka iz Kalenića je Svadba u Kani[40], a čitav živopis pokazuje neobičnu sličnost sa živopisom carigradske crkve Hrista Spasitelja u Polju[40], koja spada među remek-dela vizantijske umetnosti, iz doba Renesanse Paleoga. Živopis u Stefanovoj zadužbini Manasiji je takođe visokih estetskih vrednosti[40], ali je očuvan u mnogo manjoj meri. Najznačajnije freske, uz ktitorsku kompoziciju na zapadnom zidu, su Hristova čuda i Sveti ratnici (u naosu), zatim Pričešće apostola i Poklonjenje žrtvi (u oltarskoj apsidi), kao i prikazi biblijskih proroka u kupoli[40].
Stefan Lazarević u epskoj poeziji
urediAko je prema ikome nacionalna istorija bila nepravedna onda je to upravo ovaj slučaj. Patriotski nastrojen Vuk Branković je proglašen izdajnikom, dok su mnogo pomirljiviji Lazarevići zauzeli ono mesto u istoriji koje je u suštini trebalo da pripadne Vuku.[12]
Visoki Stevan, kako ga narodno predanje naziva, spada u red tzv. zmajevitih junaka[50], a Veselin Čajkanović izdvaja tri osnovne karakteristike njegove mitološke ličnosti[51]:
|
| Epska narodna pesma Visoki Stevan i car Bajazit |
- putovanje po svetu
- rođenje Janka i Janje
- neuspešna borba sa Turcima
On kaže da je najviše mitova o njemu zabeleženo daleko od njegove uže oblasti, u Hercegovini, Bosni, na Primorju[51] i dodaje da je u tim krajevima Stevanova ličnost dobila najizrazitije mitsko obeležje[51].
Prema srpskoj epici, Visoki Stevan je rođen iz veze zmaja sa kneginjom Milicom[52], čime se objašnjavaju njegove natprirodne junačke osobine. Čest motiv vezan za njega su putovanja[53], neretko prerušenog u prosjaka[54]. To je opšti mitološki motiv putujućeg božanstva (prerušenog u prosjaka) koje ide svetom i gleda kako ljudi žive, nagrađujući dobre i kažnjavajući zle. Ta crta je uočljiva i u mitološkoj ličnosti svetog Save, koji je tu osobinu, po mišljenju Čajkanovića, preuzeo od nekadašnjeg Srpskog vrhovnog boga, a karakteriše i epskog Marka Kraljevića[51].
U različitim oblicima, ali sa istom osnovnom radnjom, zabeležena je priča o rođenju blizanaca, Janka i Janje, čiji je otac bio Stevan.[55] Stevanov sin, Janko je epski Sibinjanin Janko (istorijski Janoš Hunjadi), koji je zbog svog porekla poslije išao u Srbiju i bio se s Turcima kao tražeći svoju očevinu. Njegova ćerka, Janja, je majka jednog od junaka epskih pesama,Banović Sekule, a svi Stevanovi potomci su, kroz njegovo zmajsko poreklo, nasledili i nadljudske karakteristike i sposobnosti. Ova priča takođe predstavlja opštepoznati mitološki motiv o (putujućem) božanstvu koje pristaje da stupi u dobrovoljni odnos sa devojkom iz domaćinstva koje mu je ukazalo gostoprimstvo i na taj način pokloni ljudima svoj plod[51]. Slična mitološka priča, vezana je i za Tezeja, odnosno jednu od legendi vezanih za njegovo rođenje, prema kojoj je njegov otac bio, bog mora, Posejdon.
Narodni umetnik govori i o borbama Visokog Stevana sa Turcima.[56] U delima se opisuju njegove strahovite pobede nad njima, ali on ipak ne uspeva da izbori konačnu pobedu nad njima tj. trajno ih protera iz Srbije, ne zbog svoje eventualne nesposobnosti ili manjka vojske, već isključivo zbog upliva više sile tj. sam Bog Svevišnji mu to ne dozvoljava. Njegova nastojanja obično su propraćena sa bacanjem kletve vezane za nemoguće dešavanje koje se ipak desi, što je relativno čest motiv, ne samo u srpskoj, već i u drugim mitologijama[51].
Popularna kultura i nasleđe
uredi
Njegov lik se pojavljuje u filmu Boj na Kosovu, iz 1989. godine.
Stefan Lazarević ima čak dve ulice u Beogradu: Bulevar Despota Stefana i Visokog Stevana.
Povezano
urediNapomene
uredi- ↑ Otac cezara Uglješe Vlatkovića, bio je sevastokrator Vlatko Paskačić, gospodar Slavišta, Vranja, Inogošta i Preševa.
- ↑ Žigmundovo pravo na presto je osporavao deo plemstva, koji ga je čak u aprilu 1401. godine zarobio u Budimu. On se krajem 1401. godine oslobodio i povukao u Češku, u kojoj je proveo narednu godinu.
- ↑ Prema odredbama ugovora, Balša je trebao da preda Mlečanima Ulcinj i Bar, dok su oni njemu trebali da vrate obalu od Luštice do granica Marije Ratačke, sa Budvom, Paštrovićima i solanama.
- ↑ Smatra se da je po njemu stvoren lik vojvode Prijezde, koji je opevan u srpskoj epskoj narodnoj pesmi „Smrt vojvode Prijezde“.
- ↑ Tokom proleća 1413. godine, Hrvoje Vukčić je napao posede Sandalja Hranića, koji se tada sa svojom vojskom nalazio u Srbiji, kao saveznik despota Stefana. Ovo je izazvalo oštru reakciju protiv Vukčića i on je suzbijen na svim frontovima. Odbijanje njegovih protivnika da sa njim sklope mir, naveo ga je da se okrene Osmanlijama, od kojih je u maju 1414. godine dobio vojnu pomoć. Od leta 1414. godine pritisak Osmanlija se ustaljuje u Bosni, odakle se više ne povlače. Rasporedili su male vojne posade u zemlji i time čvrsto kročili na novo tle. (Grupa autora, „Istorija srpskog naroda II“ , Beograd, 1982. )
- ↑ Sandalj Hranić je bio oženjen Jelenom, majkom Balše III i sestrom despota Stefana. On je tražio od Mlečana da mu predaju Gornju Zetu,Budvu i Bar, što su oni odbili.
- ↑ Mlečani su pristali da Stefanu priznaju osvajanja i tzv. Skadarski danak od 1.000 dukata godišnje, dok je Vitko pristao na to da im se prizna pravo na Skadar. Problem je nastao oko kontrole neposredne okoline gradova koje su držali Mlečani, jer su obe strane to tražile za sebe.
- ↑ Otomanske snage su tokom 1424. godine upale u Vlašku i mađarskog štićenika vojvodu Dana II su zamenile svojim štićenikom Raduom II.
- ↑ Početkom oktobra 1425. godine Stefan Lazarević je hitno nabavljao oružje i barut u Dubrovniku.
- ↑ Dubrovačka republika je u avgustu omogućila svojim građanima u Novom Brdu da u Dubrovniku nabave po jedan samostrel i 50 strelica.
- ↑ Stefanov biograf Konstantin Filozof pominje sabor u Srebrenici, pre opisa događaja iz jeseni 1425. godine, zbog čega pojedini istoričari (npr. Miodrag Purković) smeštaju ovaj sabor u doba pre 1425. godine. Sa druge strane, većina istoričara se opredeljuje za 1426. godinu, pošto Konstantin u svom izlaganju ne opisuje uvek dešavanja hronološkim redom.Grupa autora, „Istorija srpskog naroda II“ , Beograd, 1982. )
- ↑ Posle Stefanove smrti, vojvoda Jeremija je od Žigmunda zatražio 12.000 dukata da mu preda grad, jer je tvrdio da je toliko on dao despotu Stefanu za njega. Žigmund je to odbio, a propao je i pokušaj da Đurađ posreduje među njima, jer ga je Jeremija napao na ulaznoj kapiji Grada. On je posle toga predao Golubac Osmanlijama.
- ↑ „... neki su pohapšeni, nekima je oduzeta imovina ili su zlostavljani.“ (Grupa autora, „Istorija srpskog naroda II“ , Beograd, 1982. )
- ↑ Ostaci manastirske crkve su uništeni 1909. godine, a Miloje Vasić ih je datirao u doba Stefana Lazarevića ([1]).
- ↑ Jedno pismo Dubrovčanima iz 1425. godine, Stefan je uputio iz Pavlovca.
- ↑ Manastir Tresije potiče iz 1309. godine, iz doba kralja Dragutina, kao i Kastaljan, Rudničko Nikolje u Donjoj Šatornji je 1425. godine podigao Stefanov vlastelin Nikola Dorjenović, dok crkva svetog Ilije u Markovačkim Crkvinama potiče sa kraja XIX veka.
- ↑ Zna se da je podignut tokom Stefanove vladavine i to posle 1402. godine, pošto se u manastirskoj crkvi nalazi njegov oštećeni portret sa natpisom koji ga naziva despotom.
- ↑ U izvorima se njihova imena pominju tek nakon njegove smrti, a, uglavnom, su ih nosila po svojim upravnim središtima (Nekudim, Kruševac, Smederevo, Golubac,Petrus, Ostrovica, Borač, Teočak i Tišnica) ili po župi koju obuhvata (Lepenac).
- ↑ Kao središta se pominju Bar, Drivast i Podgorica, a kasnije i Medun.
- ↑ U njegovo doba, osim prestonog Kruševca, verovatno su podignuti Borač, Koznik, Koprijan, Pirot, Prokuplje, Stalać.
- ↑ Neke od mera koje je Stefan uveo, da bi ograničio izuzetno povlašćeni položaj Dubrovčana, bile su:
- ↑ Stefan je, između ostalog, stanovnike grada oslobodio plaćanja carina i mostarina.
- ↑ Prvu liniju odbrane predstavlja dubok šanac, koji je u Kruševcu bio ispunjen vodom. Drugu liniju čini niski bedem tačnije grudobran, smešten na unutrašnjoj ivici šanca, dok je treću liniju činio visoki bedem ojačan kulama. Slično rešenje, sa dodatnim srednjim bedemom, primenjeno je u delu Carigradskih bedema, poznatih kao Teodosijevi bedemi.
- ↑ Prvobitno ih nije bilo ni u Manasiji, ali su dodate prilikom nadziđivanja kula, koje je izvedeno u toku same gradnje.
- ↑ U Beogradu je u prvoj fazi bila podignuta samo jedna kula, kao kod današnje Despotove kapije, da bi u drugoj fazi bila dograđena još jedna.
- ↑ Smatra se da je, danas uništeni Donžon Stefanovog Beograda, kula Nebojša bila veoma slična, ako ne i istovetna manasijskom Donžonu, tzv. Despotovoj kuli.
Reference
uredi- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 Андрија Веселиновић Радош Љушић, Српске династије, Нови Сад, 2001. ИСБН=86-83639-01-0
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 2,13 2,14 2,15 2,16 2,17 2,18 2,19 2,20 2,21 2,22 2,23 2,24 2,25 2,26 2,27 2,28 2,29 2,30 2,31 2,32 2,33 2,34 2,35 2,36 2,37 2,38 2,39 2,40 2,41 2,42 2,43 2,44 2,45 2,46 2,47 2,48 2,49 2,50 2,51 2,52 2,53 2,54 2,55 2,56 2,57 2,58 2,59 2,60 2,61 2,62 2,63 2,64 2,65 2,66 2,67 2,68 2,69 2,70 2,71 2,72 2,73 2,74 2,75 2,76 2,77 2,78 2,79 2,80 2,81 2,82 2,83 2,84 2,85 2,86 Grupa autora, „Istorija srpskog naroda II“ , Beograd, 1982.
- ↑ 3,0 3,1 Enciklopedija leksikografskog zavoda. Zagreb 1950.
- ↑ „Srbija i Albanci, Pregled politike Srbije prema Albancima od 1878. do 1914. godine”. Arhivirano iz originala na datum 2012-12-14. Pristupljeno 2013-02-11.
- ↑ „Srbija i Albanci, Pregled politike Srbije prema Albancima od 1878. do 1914. godine”. Arhivirano iz originala na datum 2012-12-14. Pristupljeno 2013-02-11.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Stanoje Stanojević, „Istorija srpskoga naroda“ (treće izdanje, reprint izdanja iz 1926), Beograd, 1989. ISBN 86-83639-01-0
- ↑ 7,0 7,1 7,2 „Kao mesec posred zvezda“ (Politikin Zabavnik, 9. maj 2008, broj 2935, godina LXX)
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 Šablon:MP-BT
- ↑ Aleksa Ivić, „Rodoslovne tablice srpskih dinastija i vlastele“ (treće dopunjeno izdanje), Novi Sad, 1928. (Lazarevići)
- ↑ „Genealogy - Balkan states: The Lazarevici”. Pristupljeno 25. 2. 2010.
- ↑ „Medieval Lands project - Serbia: ''Lazar I [1385]-1389, Stefan 1389-1427''”. Pristupljeno 25. 2. 2010.
- ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 12,10 12,11 12,12 12,13 12,14 12,15 12,16 12,17 12,18 12,19 12,20 12,21 12,22 12,23 12,24 12,25 12,26 12,27 12,28 12,29 12,30 12,31 12,32 12,33 12,34 12,35 12,36 12,37 12,38 12,39 12,40 12,41 Željko Fajfrić: Sveta loza Brankovića, elektronsko izdanje knjige iz 1999.
- ↑ Svezak drugi: dio prvi. Treće doba: Vladanje kraljeva iz raznih porodica (1301-1526). Prva knjiga: Anžuvinci i Sigismund do gubitka Dalmacije (1301-1409), Vjekoslav Klaić
- ↑ „Вук није био Бранковић”. Arhivirano iz originala na datum 2014-04-26. Pristupljeno 2014-05-14.
- ↑ INES SABALIĆ, KRALJEVIĆ MARKO
- ↑ 16,0 16,1 16,2 http://www.rastko.rs/rastko-bl/istorija/corovic/istorija/4_1.html
- ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 17,5 17,6 17,7 17,8 Alexander Kazhdan (editor), „The Oxford Dictionary of Byzantium“, Oxford, 1991. ((en))
- ↑ 18,0 18,1 David Nicolle, „Nicopolis 1396: the last Crusade“, Oxford, 1996. ISBN 978-1-85532-918-8 (en) (str. 40 i 64. Arhivirano 2014-09-24 na Wayback Machine-u)
- ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 Georgije Ostrogorski, „Istorija Vizantije“ (II fototipsko izdanje originala 1959), Beograd, 1993.
- ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 Marko Šuica, „Nemirno doba srpskog srednjeg veka“ , Beograd, 2000. ISBN 86-355-0452-6
- ↑ 21,0 21,1 Stojan Novaković, „Srbi i Turci XIV i XV veka“, Beograd, 1893.
- ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 Aleksandar Deroko, „Srednjevekovni gradovi u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji“ , Beograd, 1950.
- ↑ 23,0 23,1 „Sloveni u doba Nemanjića”. Arhivirano iz originala na datum 2013-08-11. Pristupljeno 2014-05-08.
- ↑ „Despot Stefan Lazarević”, Beograd, 1894, strane 110 i 111.
- ↑ 25,00 25,01 25,02 25,03 25,04 25,05 25,06 25,07 25,08 25,09 25,10 25,11 25,12 25,13 25,14 Konstantin Filozof, „Žitije despota Stefana Lazarevića“
- ↑ 26,0 26,1 „Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2008-08-01. Pristupljeno 2014-05-12.
- ↑ 27,00 27,01 27,02 27,03 27,04 27,05 27,06 27,07 27,08 27,09 27,10 27,11 27,12 27,13 Andrija Veselinović, „Država srpskih despota“ , Beograd, 2006. ISBN 86-17-12911-5
- ↑ 28,0 28,1 Grupa autora, „Novo Brdo“ , Beograd, 2004. ISBN 86-80879-32-0 (sh) (en)
- ↑ 29,0 29,1 29,2 Pešić, M (6. 2. 2007.). „Vuk ili Stefan”. Politika. Pristupljeno 11. 4. 2010.
- ↑ Pešić, M (29. 11. 2006.). „Arheološki nalazi pod ključem”. Politika. Pristupljeno 11. 4. 2010.
- ↑ Marković, M (13. 11. 2006.). „Nauka već dokazala: Koporin”. Večernje Novosti. Pristupljeno 11. 4. 2010.[mrtav link]
- ↑ 32,0 32,1 Nikčević, Z (3. 3. 2007.). „Genetska analiza rešava srednjovekovnu misteriju”. Glas Javnosti. Arhivirano iz originala na datum 2010-05-13. Pristupljeno 11. 4. 2010.
- ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 33,5 33,6 Vasilije Marković, „Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji“ (prvo izdanje), Sremski Karlovci, 1920.
- ↑ Aleksandar Deroko, „Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji“ (treće dopunjeno izdanje), Beograd, 1985.
- ↑ Spomenici kulture u Srbiji: Manastir Pavlovac (sajt SANU) (sh) (en)
(iz knjige „Spomeničko nasleđe Srbije: nepokretna kulturna dobra od izuzetnog i od velikog značaja“, članak Pavlovac, manastir) - ↑ Spomenici kulture u Srbiji: Manastir Koporin (sajt SANU) (sh) (en)
(iz knjige „Spomeničko nasleđe Srbije: nepokretna kulturna dobra od izuzetnog i od velikog značaja“, članak Koporin, manastir) - ↑ Spomenici kulture u Srbiji: Manastir Blagoveštenje (sajt SANU) (sh) (en)
(iz knjige „Spomeničko nasleđe Srbije: nepokretna kulturna dobra od izuzetnog i od velikog značaja“, članak Gornjačka klisura, Mitropolija, Blagoveštenje i pećinska isposnica) - ↑ 38,00 38,01 38,02 38,03 38,04 38,05 38,06 38,07 38,08 38,09 38,10 Jovan Deretić, „Istorija srpske književnosti“ (četvrto izdanje), Beograd, 2007. ISBN 978-86-86003-45-4
- ↑ „Despotovac: Despot Stefan Lazarević”. Arhivirano iz originala na datum 2011-09-18. Pristupljeno 26. 10. 2010.
- ↑ 40,00 40,01 40,02 40,03 40,04 40,05 40,06 40,07 40,08 40,09 Jovan Deretić, „Kulturna istorija Srba“ , Beograd, 2005. ISBN 86-331-2386-X
- ↑ Crkva, crkveni posedi, dakle i crkvena vlastela i zavisno stanovništvo, bili su u doba Nemanjića oslobođeni svih vojnih obaveza prema državi. (Andrija Veselinović, „Država srpskih despota“ , Beograd, 2006. ISBN 86-17-12911-5 (str. 163))
- ↑ ... u manjim operacijima, po ovlašćenju despota ili kada je ovaj bio sprečen da to čini. (Andrija Veselinović, „Država srpskih despota“ , Beograd, 2006. ISBN 86-17-12911-5 (str. 197))
- ↑ 43,0 43,1 43,2 Grupa autora, „Sedam hiljada godina Beograda“, Beograd 1975.
- ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 44,4 44,5 Aleksandar Milanović, „Kratka istorija srpskog književnog jezika“ , Beograd, 2004. ISBN 86-17-11104-6
- ↑ Група аутора, Споменичко наслеђе Србије: непокретна културна добра од изузетног и од великог значаја (друго измењено и допуњено издање), Београд 2007. ISBN 978-86-80879-60-4
- ↑ Predrag Đidić, „Tvrđave i ostaci utvrđenih gradova. Publikacija 3, Kruševac“, Beograd 2008. ISBN 978-86-908427-4-2
- ↑ Predrag Đidić, „Tvrđave i ostaci utvrđenih gradova. Publikacija 11, Stalać“, Beograd 2009. ISBN 978-86-908427-9-7
- ↑ Predrag Đidić, „Tvrđave i ostaci utvrđenih gradova. Publikacija 8, Maglič“, Beograd 2008. ISBN 978-86-908427-9-7
- ↑ Svetozar Radojčić, „Portreti srpskih vladara u srednjem veku“ (fototipsko izdanje originala iz 1934. godine sa dopunama), Beograd, 1996. ISBN 86-80879-07-X
- ↑ Šablon:SP-SSM
- ↑ 51,0 51,1 51,2 51,3 51,4 51,5 Veselin Čajkanović, „Studije iz srpske religije i folklora : 1925-1942“ , Beograd, 1994. ISBN 86-379-0281-2 (Mitski motivi u tradiciji o despotu Stevanu)
- ↑ Epska narodna pesma „Miloš Obilić zmajski sin“
- ↑ Primeri za to su „Hercegovačka pripovetka o Visokom Stevanu“, kao i narodna epska pesma „Visoki Stevan i car Bojadin“.
- ↑ Primer za to je „Hercegovačka pripovetka o Visokom Stevanu“.
- ↑ Primeri za to su „Vukov Rječnik o Sibinjanin Janku“, kao i pesma „Visoki Stevan i car Bojadin“.
- ↑ Primeri za to su „Vukov Rječnik o Visokom Stefanu“, kao i epska pesma „Visoki Stevan i car Bajazit“.
Literatura
urediPrimarni izvori:
- Žitije svetoga kneza Lazara
- Konstantin Filozof, „Žitije despota Stefana Lazarevića“
Naučni radovi:
- Vasilije Marković, „Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji“ (prvo izdanje), Sremski Karlovci, 1920.
- Svetozar Radojčić, „Portreti srpskih vladara u srednjem veku“ (fototipsko izdanje originala iz 1934. godine sa dopunama), Beograd, 1996. ISBN 86-80879-07-X
- Grupa autora, „Istorija srpskog naroda II“ , Beograd, 1982.
- Alexander Kazhdan (editor), „The Oxford Dictionary of Byzantium“, Oxford, 1991. ((en))
- Georgije Ostrogorski, „Istorija Vizantije“ (II fototipsko izdanje originala 1959), Beograd, 1993.
- Veselin Čajkanović, „Studije iz srpske religije i folklora : 1925-1942“ , Beograd, 1994. ISBN 86-379-0281-2
- Андрија Веселиновић Радош Љушић, Српске династије, Нови Сад, 2001. ИСБН=86-83639-01-0
- Jovan Deretić, „Kulturna istorija Srba“ , Beograd, 2005. ISBN 86-331-2386-X
- Andrija Veselinović, „Država srpskih despota“ , Beograd, 2006. ISBN 86-17-12911-5
- Jovan Deretić, „Istorija srpske književnosti“ (četvrto izdanje), Beograd, 2007. ISBN 978-86-86003-45-4
- Željko Fajfrić, Sveta loza Brankovića, Šid, 1999.[2]
- John V. A. Fine, The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, The University of Michigan Press, 2009.[3]
Vanjske veze
uredi
- Stefan Lazarević[mrtav link] (SPC)
- Despot Stefan Lazarević Arhivirano 2010-07-02 na Wayback Machine-u (balkanmagazin.net)
- Sv. despot Stevan Visoki[mrtav link]
- Stefan Lazarević: Slovo ljubve Arhivirano 2004-03-25 na Wayback Machine-u
- Istorijska biblioteka:Sporazum u Tati
- Istorijska biblioteka: Konstantin filozof o bici kod Nikopolja Arhivirano 2013-02-16 na Wayback Machine-u
- Srpski vitezovi reda Zmaja Arhivirano 2012-04-13 na Wayback Machine-u
| Prethodnik: Lazar Hrebeljanović |
Knez Srbije (1389 — 1402) |
Nasljednik: Srbija 1402. godine postaje despotovina. |
| Prethodnik: Srbija je bila kneževina. |
Despot Srbije (1402 — 1427) |
Nasljednik: Đurađ Branković |