Ukrašavanje stećaka

Ukrašavanje stećaka, svojim sadržajem i ikonografskim rješenjima, poslije oblika, čini drugu komponentu njihovog obimnog umjetničkog opusa. Čine ga predstave na stećcima, ukrasi i simboli.

Potpuna analiza nikada u cjelini nije do kraja izvršena. Nemoguće je obuhvatiti nesagledive varijante i kombiniranje na spomenicima različitih oblika, i u šarolikosti koju je nametnula prostorna izdiferenciranost (geografski položaj) i individualna oprijedeljenost klesara. To je ono što ih uključuje u savremene tokove svjetske kulture.

Najveći broj motiva vuče porijeklo iz paganskih vremena, ali se na njima osjeća snažan utjecaj kršćanske umjetnosti u kojoj dominira simbolizam kulta smrti i uskrsnuća čovjeka. Vremenom se nametnula i umjetnost zapadnoevropskog feudalizma, koja se ogleda u viteškim turnirima, lovu i kolima i prikazivanju veselije strane života.

Ljubo Karaman smatra da naučnici forsirano pronalaze simbolička značenja u nečemu (predstave, ukrasi i simboli) što je po njegovom mišljenju služilo prvenstveno kao izraz čovjekove potrebe za ukrašavanjem. On je isticao i činjenicu da na stećcima nema konkretnih predstava pogrebnog karaktera, npr. prikaza nošenja mrtvaca, naricanja nad njim, gošćenja na grobu i dr, te se kod prikaza kola radi o realnom kolu u životu, a ne o žalobnom kolu njemu u čast.

Predstave na stećcima

Predstave ljudi

Predstava ljudi

Predstava ljudi je osnovni motiv na stećcima po brojnosti, raznolikosti rješenja i mogućnosti vremenskog određenja. U ovoj grupi su cijele figure, polufigure, predstave glave sa poprsjem i na kraju ruku. Povezana je često sa oružjem, životinjama i ukrasima kao simbolima. Figure, polufigure i predstave glave su pokušaj portretiranja pokojnika, a figure sa podignutom rukom, a često i same podignute ruke, tumače se kao gestovi molitve, društvenog statusa i vlasti, ali i drugačije. Predstave ljudi su osnovne predstave na stećcima istočne Bosne.

Čovjek na konju je nezaobilazni motiv i predstavlja konjanički portret pokopane ličnosti. Pojavljuje se i konjanik koji uzdama vodi konja. Prikazan je sa viteškim atributima (koplje, mač, štit), sa lovačkom kapom ili šljemom, statično ili u galopu i konjanik sa sokolom. Sve su to predstave svetog ratnika.

Prikaz kola

Kolo

Većina istraživača smatra da se na stećcima radi o posmrtnim kolima. Uz kolo javlja se i jelen, u hrišćanstvu poznat kao simbol duše, u paganskom običaju je prenosnik duše.

Motiv lova

Lov

Postoje tri vrste lova: lov na jelena kao dominantan (92%), lov na vepra i lov na medvjeda. Lovci su prikazani kao pješaci ili na konjima, broj lovaca je od 1 – 4. Nema ni jednog slučaja da je jelen ubijen. U mnogim slučajevima u lovu učestvuje i pas, i soko. Lovac pretežno koristi koplje, ponekad i mač ili luk i strijelu. Na glavi mu je šljem, ponekad i čelenka na šljemu. Istraživači scene lova tumače kao ilustraciju života i zabave feudalaca ili im pridaju religijski karakter.

Turniri

U ove predstave spadaju scene međusobne borbe na konjima (turniri u užem smislu riječi), borbe pješaka i borbe sa više učesnika, sa oružjem, šljemom i štitom. Često se u scenama vide i žene, zbog koje se možda borba i vodi. Turniri na stećcima su u najvećoj mjeri odraz omiljenih navika i običaja feudalaca i drugih imućnijih i uglednih stanovnika toga vremena. Na stećcima istočne Bosne nema scena, razigranosti i mašte. Na spomenicima vlada mir, kao odraz stoljetne tišine beskrajnih šuma.

Ukrasi na stećcima

Ukrase na stećcima čine: bordure, arhitektonski motivi, prikazi oružja, biljni motivi, heraldički motivi.

Stećci iz Radimlje sa arhitektonskim motivima i različitim simbolima

Bordure

Bordure su vrpce različitog sastava i izgleda:tordirano uže, niz paralelica (uspravnih ili kosih, jednake dužine), talasasta linija, niz rozetica, niz ljiljana, povijena lozica, vitica sa lišćem

Arhitektonski motivi

Na 16 stećaka, je prikaz grada sa kulama. Na području južne Hercegovine i Crne Gore, javljaju se sarkofazi velikih dimenzija sa motivima arkadnih stupova, što predstavlja imitaciju zgrade na grobu pokojnika. Stilizacija stupova, lukovi i kružni ukrasi podsjećaju na djela romaničke i gotičke kulture, čiji uticaj je dolazio iz Dalmacije. Na stećcima istočne Bosne pojavljuju se drvene grede i krov od šindre.

Biljni motivi

Biljni motivi, prvenstveno i uspravno rastinje sa lišćem i cvijećem, preovlađuju na stećcima istočne Bosne i zapadne Srbije, tamo gdje šuma okružuje čovjeka i stalna je inspiracija brojnim klesarima. Predstavljeni su sa:

• vertikalno stablo (simbol vječnog života), od kojeg se koso-gore, na obe strane odvaja nekoliko grana, ponekad sa listovima, plodovima i cvjetovima,
• duge vitice sa grozdovima, (grozd je poznati prahistorijski i srednjovjekovni motiv, i uz lozu i spiralu je kršćanski motiv)
• Ljiljan je kao likovni motiv u Evropu došao je iz grčke i rimske kulture, kod nas preko ugarskog dvora kao heraldički motiv. Otuda njegova pojava na grbovima srpskih i bosanskih feudalaca, pa i na stećcima. Smatra se kršćanskim simbolom smrti i uskrsnuća. Prikazan je kao trolisna biljka gdje se srednji list peroliko završava a druga dva spiralno povijaju.

Stećak sa geometrijskim ukrasima

.

Simboli

Ustanovljeni su na preko 6000 primjeraka. Većina simbola vuče svoje porijeklo iz paganskih vremena, uz uticaj kršćanstva u romaničkoj i gotičkoj umjetnisti prenesenoj iz jadranskog primorja. I sami simboli se mogu podijeliti u nekoliko tematskih cjelina.

Rozeta, zajedno sa zvijezdom, najbrojniji je motiv stećaka. Uglavnom djeluju i imaju značenje dekoracije. Rozeta ima zaobljene a zvijezda šiljaste latice.

Krst se pojavljuje na 438 stećaka kao glavni element ukrasa, a postoji gotovo 200 stećaka na kojima je sporedni element ukrasa. Primijenjen je u tri osnovna tipa: grčki, latinski i Andrejin krst, sa velikim brojem kombinacija: jednostavni ravnomjerni krakovi, zašiljeni ili zaobljeni, završeni kružnicama na sva četiri ili samo tri kraja, zatvoreni u krug ili kvadrat, dopunjeni ukrasima u uglovima i pretvoreni samo u skelet ornamenta. Postoje i krstovi sa proširenim krakovima u malteškoj i gotičkoj varijanti, otkrivajući primorsko porijeklo. Trojni prikaz je poznat kao jerusalimski tip. Neki su sa razvijenim gornjim krakom (arapska varijanta).

Tau-krst je reljefni motiv bez gornjeg kraka (latinično veliko slovo T). Korišten je u počecima kršćanstva i naziva se krst sv. Tome.

Polumjesec je astralni simbol, predstavljen kao četvrtina ili još manji dio kruga, sa vršcima različito okrenutim, ponekad sa kružićima ili rozetama na krajevima. Tumači se različito: kao lađa svjetlosti koja nebom prevozi pravedne duše, kao simbol viteštva i znak grba, kao simbol smrti i ponovnog rađanja ili samo ukrasni element. Solarno-lunarni simboli imali su religiozni karakter na stećcima i formirali su se pod zajedničkim uticajima starih slavenskih vjerovanja i hrišćanskih religioznih shvatanja, te da u njima nema ništa jeretičko. Njihova je veza sa znakom krsta nedvojbena, te se mogu pretpostaviti kao znaci za koje se vjerovalo da imaju istu simboličnu vrijednost.

Spirala ili lozica sa trolisnim umecima je umjetnička stilizacija loze kao izdanka ili dijela biljke (u nekim kulturama simbol boga Dionisa). Najrasprostranjenija je na hercegovačkim stećcima. Poznata je kao simbol smrti i uskrsnuća.

Svastika je poznati prehistorijski simbol u značenju donosica sreće i čuvara od zla, ili prastari simbol vječnog života.

Geometrijski simboli (krug, polukrug, trougao, kvadrat) imaju prvenstveno dekorativni karakter.

Među simbolima ima i onih koji simbolizuju zanimanje ili društveni status: cipele ili kalup (obućar), nakovanj sa čekićem (kovač), štap ili čaša ili knjiga (sveštenik), motika ili srp ili plug (zemljoradnik), vreteno, ključ, pehar, tronožni stočić... Sjekirica simbolizuje ratnika vičnog tom oružju.

Literatura

• Šefik Bešlagić: SREDNJOVJEKOVNI NADGROBNI SPOMENICI — STEĆCI
• Emina Zečević: O pojmu stećak -Glasnik srpskog arheološkog društva, Beograd, 2001
• Hrvatska enciklopedija leksikografski zavod Miroslav Krleža