Ené Ankiziadi

Ené Ankiziadi (ose Eneu, -o, -a, nga latinishtja Ænēās, -ae, nga greqishtja e lashtë Αἰνείας, Aineías) ishte një hero Dardan i Trojës, biri i princit Ankiz dhe perëndeshës Afërditë (Venus). Ati i tij ishte kushëriri i parë i mbretit Priam të Trojës (të dy ishin nipërit e Ilit, themeluesi i Trojës), duke e bërë Enenë një kushëri të dytë për fëmijët e Priamit (si Hektori dhe Paridi). Ai është një personazh në mitologjinë greke dhe përmendet në Iliadën e Homerit. Eneu merr trajtim të plotë në mitologjinë romake, më gjerësisht në Eneidën e Virgjilit, ku ai është një paraardhës i Remit dhe Romulit. Ai u bë heroi i parë i vërtetë i Romës.

Eneu duke u largua nga flakët e Trojës me Ankizin në kurriz, vazo me figura të zeza, rreth 520–510 p.e.s., Muzeu i Luvrit (F 118).

Prejardhja e emrit

Æneas është emri latin i emrit greqisht të lashtë Αἰνείας (Aineías). Në Himnin Homerik të Afërditës, Eneu paraqitet për herë të parë me Afërditën duke e quajtur atë Αἰνείας (Aineías) për αὶνóν ἄχος ("hidhërimi i tmerrshëm") që e ka shkaktuar, ku Aineías rrjedh nga mbiçmimi αὶνóν (ainon, që do të thotë "i tmerrshëm". Kjo është një etimologji popullore për emrin, e shfrytëzuar me sa duket nga Homeri në Iliadën.

Etimologjia e emrit është e paqartë, por tradicionalisht është e lidhur me αἶνος (a'nos, "lëvdatë, përrallë"), me prejardhje të pasigurt. Studiuesi Julius Pokorny e lidh këtë fjalë me proto-indo-evropianën *h2ey- ("fjalim i rëndësishëm").

Epitete

Në imitim të Iliadës, Virgjili merr hua epitete të Homerit, duke përfshirë: Anchisiades, magnanimum, magnus, heros, dhe bonus. Megjithëse ai merr hua shumë, Virgjili i jep Enesë dy epitete të tijën në Eneidën: pater dhe pius. Epitetet e aplikuara nga Virgjili janë një shembull i një qëndrimi të ndryshëm nga ai i Homerit, përderisa Odiseu është poikilios ("i urtë"), Eneu përshkruhet si piusi ("i devotshëm"), që përcjell një ton të fortë moral. Qëllimi i këtyre epiteteve duket se e imponon nocionin e dorës hyjnore të Enesë si ati dhe themeluesi i racës romake, dhe përdorimi i tyre duket se është rrethanor: kur Eneu lutet, ai i referohet vetes si pius dhe përmendet si i tillë nga autori vetëm kur personazhi vepron në emër të perëndive për të përmbushur detyrën e tij hyjnore. Po ashtu, Eneu quhet hakmarrës kur vepron në interes të njerëzve të tij.

Mitologjia greke

Himni homerik i Afërditës

Afërdita dhe Ankizi, pikturë nga William Blake Richmond (1889 ose 1890)

Historia e lindjes së Enesë është thënë në "Himnin i Afërditës", një nga himnet më të mëdha homerike. Afërdita ka shkaktuar zotin tjetër Zeusin, të bie në dashuri me gratë e vdekshme. Zeusi, në hakmarrje, vendos dëshirën në zemrën e saj për Ankizin, i cili është duke kullotur bagëtinë e tij në kodrat afër malit Ida. Kur Afërdita e sheh, ajo u godit nga dashuria. Ajo zbukuron veten si për një martesë hyjnore, dhe shfaqet para tij. Ai është kapërcyer nga bukuria e saj, duke besuar se ajo është një perëndeshë, por Afërdita e identifikon veten si një princeshë frigiane. Pasi ata bëjnë dashuri, Afërdita zbulon identitetin e saj të vërtetë me të dhe Ankizi frikësohet nga mendimi se çfarë mund t'i ndodhë atij si rezultat i lidhjes së tyre. Afërdita e siguron atë që ai nuk do të ketë rrezik, dhe i thotë atij se do t'i lindë një djalë që do të quhet Ené. Megjithatë, ajo e paralajmëron atë se ai kurrë nuk duhet t'i tregojë askujt se ai ka rënë me një perëndeshë. Kur lind Eneu, Afërdita e çon atë tek nimfat e malit Ida. Ajo i drejton ata për të rritur fëmijën deri në moshën pesë vjeçe, pastaj e çojnë te Ankizi. Sipas burimeve të tjera, Ankizi më vonë mburret me takimin e tij me Afërditën dhe si rezultat është goditur në këmbë me një rrufe nga Zeusi. Pas kësaj ai është i çalë në atë këmbë, kështu që Eneu duhet ta mbart atë nga flakët e Trojës.

Në Iliadën e Homerit

Eneu ikën nga djegia e Trojës, pikturë nga Federico Barocci, 1598.

Eneu është një personazh i vogël në Iliadën, ku ai është dy herë i shpëtuar nga vdekja nga perënditë sikur për një fat ende-të panjohur, por është një luftëtar i ndershëm në të drejtën e tij. Duke u ndalur nga luftimet, u shqetësua me Priamin, për shkak se, pavarësisht nga veprat e tij të guximshme, nuk iu dha nderi i tij i duhur, ai drejtoi një sulm kundër Idomeneut për të rimarrur trupin e kunatit, Alkati, në kërkesën e Deifobit. Ai është udhëheqësi i aleatëve të Trojanëve, Dardanët, si dhe një kushëri i dytë dhe zëvendësuesi kryesor i Hektorit, birit i mbretit të Trojës Priami. Nëna e Enesë, Afërdita shpesh vjen në ndihmë të tij në fushën e betejës dhe ai është një i preferuar i Apolonit. Afërdita dhe Apoloni shpëtuan Eneun nga luftimi me Diomedin e Argos, i cili gati e vret atë, dhe e çojnë atë në Pergamos për shërim. Edhe Poseidoni, i cili normalisht favorizon akejtë, vjen në shpëtimin e Enesë pasi ai bie nën sulmin e Akilit, duke vënë në dukje se Eneu, ndonëse nga një degë më e vogël e familjes mbretërore, ka në fat të bëhet mbret i popullit të Trojës. Studiuesi Bruce Louden paraqet Eneun si një "lloj njeriu" në traditën e Utnapishtimit, Bauci dhe Filemoni, dhe Loti: "njeriu i drejtë përmbanë shkatërrimin e përgjithshëm". Apolodori shpjegon se "akejtë e lanë atë vetëm për shkak të devotshmërisë së tij".

Në burime të tjera

Mitologu romak Gaius Julius Hyginus (64 p.e.r – 17) në Fabule ka kredituar Enesë vrasjen e 28 armiqve në Luftën e Trojës. Eneu gjithashtu shfaqet në tregimet e Trojës që i atribuohen Dares Phrygius dhe Dictys të Kretës.

Mitologjia romake

Eneu dhe Ankizi.

Historia e Enesë u vazhdua nga autorët romakë. Një burim me ndikim ishte tregimi i themelimit të Romës në Origjinën e Kato i Vjetërit. Legjenda e Enesë ishte e njohur në kohën e Virgjilit dhe u shfaq në vepra të ndryshme historike, duke përfshirë Antikitetet Romake të historianit grek Dionisi i Halikarnasit (duke u mbështetur te Marcus Terentius Varro), Ab Urbe Condita nga Livi (ndoshta varur nga Quintus Fabius Pictor, fl. 200 p.e.s.), dhe Gneu Pompeu Trogu (tani ekziston vetëm në një epitome nga Justini).

Në Eneidën e Virgjilit

Harta e udhëtimit i Ené Ankiziadit.

Eneida shpjegon se Eneu është një nga Trojanët të cilët nuk u vranë ose robëzuan kur Troja ra. Eneu, pasi u urdhërua nga perënditë të ikte, mblodhi një grup, të njohur kolektivisht si Eneadët, të cilët pastaj udhëtuan për në Itali dhe u bënë paraardhësit e romakëve. Eneadët përfshinin: ati i Enesë Ankizi, biri i tij Askani (i njohur gjithashtu si Juli), trombisti Miseni, miqtë e tij Akati, Sergesti dhe Akmoni, shëruesi Iapiksi dhe timonieri Palinuri. Ai mori me vete statujat e hyjnive shtëpiake të Trojës: Lari dhe Penati, dhe i shpërnguli në Itali.

'Afërdita si gjuetare shfaqet Enesë, Pietro da Cortona.

Pasi u largua nga Troja, Eneu dhe shoqëria e tij u pritën nga Eleni në Butrint, qytet i Epirit, i quajtur dhe "Ili i vogël" (ose "Troja e vogël"):

protinus aerias Phaeacum abscondimus arces

litoraque Epiri legimus portuque subimus

Chaonio et celsam Buthroti accedimus urbem

— Æn. III, 290

Disa përpjekje për të gjetur një shtëpi të re dështuan. Një ndalesë e tillë ishte në Sicili, ku në Drepanum, në bregun perëndimor të ishullit, ati i tij, Ankizi, vdiq në mënyrë paqësore.

Eneu tregon Didos rënien e Trojës, Pierre-Narcisse Guérin.

Pas një stuhie të shkurtër, por të ashpër të dërguar kundër grupit në kërkesën e Junonit, Eneu dhe flota e tij arritën në Karthage pas gjashtë vite udhëtimi. Eneu pati një marrëdhënie dashurore me mbretëreshën karthagine Dido (e njohur edhe si Elisa), e cila propozoi që Trojanët të vendoseshin në vendin e saj dhe që ajo dhe Eneu të mbretëronin bashkarisht mbi popujt e tyre. Në nxitjen e Junonit, u krye një martesë midis Didos dhe Enesë, e cila dëgjij se qyteti i saj i preferuar do të jetë përfundimisht mundur nga pasardhësit e Trojanëve. Nëna e Enesë, Venusi (adaptimi romak i Afërditës) kuptoi se djali i saj dhe shoqëria e tij kishin nevojë për një afat të përkohshëm për të përforcuar veten për udhëtimin që do të ndodhte. Sidoqoftë, hyjnia lajmëtar Merkuri) u dërgua nga Jupiteri dhe Venusi për të kujtuar Enesë për udhëtimin e tij dhe qëllimin e tij, duke e detyruar atë të largohej fshehurazi. Kur Dido mësoi për këtë, ajo shqiptoi një mallkim që do ta mbante përgjithmonë Karthagen kundër Romës, një armiqësi që do të kulmonte në Luftërat Punike. Ajo pastaj kreu vetëvrasje duke goditur veten me të njëjtën shpatë që ajo i dha Eneas kur u takuan së pari.

Pas qëndrimit në Carthage, Trojanë u kthyen në Sicili ku Eneu organizoi lojëra funerale për të nderuar atin e tij, i cili kishte vdekur një vit më parë. Shoqëria udhëtoi dhe u ul në bregun perëndimor të Italisë. Eneu zbriti në nëntokë ku takoi Didon (e cila u largua nga ai për t'u kthyer te burri i saj) dhe atin i tij, i cili i tregoi të ardhmen e pasardhësve të tij dhe kështu historinë e Romës.

Eneu mund Turnin, Luca Giordano, 1634–1705. Ora e Enesë është shfaqur mbizotëruese, duke shikuar në dritën e së ardhmes, ndërsa ajo e Turnit po vendoset, e mbuluar me errësirë.

Latini, mbreti i Latinëve, përshëndeti ushtrinë e Enesë të Trojanëve në mërgim dhe i la të riorganizoshin jetën e tyre në Latium. Vajza e tij Lavinia ishte e premtuar Turnit, mbreti i Rutulëve, por Latini pranoi një profeci sipas cilës Lavinia do të ishte e fejuar me një burrë me prejardhje nga një tjetër vend - domethënë Eneun. Latini e ndoqi profecinë dhe Turni si rrjedhim shpalli luftë ndaj Enesë në nxitjen e Junonit, i cili ishte i lidhur me mbretin Mezenti të Etruskëve dhe mbretëreshën Amata të Latinëve. Forcat e Eneas mbizotëruan. Turni u vra dhe të dhënat e Virgjillit mbarojn menjëherë papritur.

Në burime të tjera

Pjesa tjetër e biografisë së Enesë është mbledhur nga burime të tjera të lashta, duke përfshirë Livin dhe Metamorfozën e Ovidit. Sipas Livit, Eneu ishte fitimtare, por Latini vdiq në luftë. Eneu themeloi qytetin Lavinium, i quajtur sipas gruas së tij. Ai më vonë e mirëpriti motrën e Didos, Ana Perena, e cila pastaj kreu vetëvrasje pasi mësoi xhelozinë e Lavinias. Pas vdekjes së Enesë, Venusi i kërkoi Jupiterit të hujnizonte birin e saj. Jupiter e pranoj. Hyjnia e lumit Numiku liroj Eneun nga të gjitha pjesët e tij të vdekshme dhe Venusi e vajosi atë me ambrosia dhe nektar, duke e bërë atë një perëndi. Eneu u njoh si hyjnia Jupiter Indiges.

Familja dhe pasardhësit legjendarë

Eneu kishte një fis të gjerë. Mëndesha e tij ishte Kajeta, dhe ai ishte ati i Askanit (Julit) me Kreusën, dhe Silvit me Laviniën. Askani, themeloi Alba Longën dhe ishte i pari në një seri të gjatë mbretërish. Sipas mitologjisë së përshkruar nga Virgjili në Eneidën, Remi dhe Romuli ishin të dy pasardhës të Enesë nëpërmjet nënës së tyre Rea Silvia, duke e bërë Eneun paraardhësin e popullit romak. Disa burime të hershme e quajnë atë ati ose gjyshi i tyre, por duke pasur parasysh datat e pranuara përgjithësisht të rënies së Trojës (1184 p.e.s.) dhe themelimit të Romës (753 p.e.s.), kjo duket e pamundur. Familja Julia e Romës, më së shumti Jul Çezari dhe Augusti, e ndoqën prejardhjen e tyre tek Askani dhe Ené Ankiziadi, kështu perëndeshës Venusi. Përmes Juliëve, Palemonidët bëjnë këtë kërkesë. Mbretërit legjendarë të Britanisë, përfshirë mbretin Arthur, gjurmojnë familjen e tyre nëpërmjet një nipi të Enesë, Bruti (ose Briti).

Bibliografia

Burime parësore (greke dhe romake)

• Homeri, Iliada II. 819–21; V. 217–575; XIII. 455–544; XX. 75–352.
• Apolodori, Biblioteka III. xii. 2; Epitome III. 32–IV. 2; V. 21.
• Virgjili, Eneida.
• Ovidi, Metamorfoza XIII. 623-715; XIV. 75-153; 581–608.
• Ovidi, Heroida, VII.
• Livi, 1.1-2.
• Dictys Cretensis.
• Dares Phrygius.

Burime dytësore

• Cramer, D. “Wrath of Aeneas.” Syllecta Classica, vol. 11, 2000, pp. 16-33.
• De Vasconcellos, P. S. “A Sound Play on Aeneas' Name in the Aeneid: A Brief Note on VII.69.” Vergilius (1959-), vol. 61, 2015, pp. 125–129.
• Farron, S. “The Aeneas-Dido Episode as an Attack on Aeneas' Mission and Rome.” Greece & Rome, vol. 27, no. 1, 1980, pp. 34–47.
• Gowers, E. “Trees and Family Trees in the Aeneid.” Classical Antiquity, vol. 30, no. 1, 2011, pp. 87–118.
• Grillo, L. “Leaving Troy and Creusa: Reflections on Aeneas’ Flight.” The Classical Journal, vol. 106, no. 1, 2010, pp. 43–68.
• Noonan, J. “Sum Pius Aeneas: Aeneas and the Leader as Conservator/Σωτήρ” The Classical Bulletin. vol. 83, no. 1, 2007, pp. 65-91.
• Putnam, M. C. J. The Humanness of Heroes: Studies in the Conclusion of Virgil’s Aeneid. The Amsterdam Vergil lectures, 1. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2011.
• Starr, R. J. “Aeneas the Rhetorician : ‘Aeneid IV’, 279-295.” Latomus, vol. 62, no. 1, 2003, pp. 36–46.
• Scafoglio, G. “Betrayal of Aeneas.” Greek, Roman and Byzantine Studies, vol. 53 no. 1, 2013, pp. 1-14.
• Schauer, M. Aeneas dux in Vergils Aeneis. Eine literarische Fiktion in augusteischer Zeit. Zetemata vol. 128. Munich: C.H. Beck, 2007.