Keltët

Keltët ishin një popull indo-evropianë që në pikun e tyre (shekujt IV-III p.e.s.) u zgjeruan në një zonë të gjerë të Evropës, nga Ishujt Britanikë deri në Danub, si dhe në disa vendbanime të izoluara në jug, rezultat i zgjerimit në gadishullin iberik, italik dhe anadollik. Të bashkuar nga origjina etnike dhe kulturore, me një grup gjuhësh indo-evropiane të përbashkët dhe me vizionin e njëjtë fetar, keltët gjithmonë ishin të ndarë politikisht; midis grupeve të ndryshme të popullsisë keltike ishin Britanët, Gaulët, Panonët, Keltiberët dhe Galatët, përkatësisht ndarë në Ishujt Britanikë, Gaulia, Panonia, Iberia dhe Anadollia.

Shpërndarja e popujve keltikë:

  Qendra e Kulturës Hallstatt (shekulli V p.e.s.)

  Shpërndarja maksimale keltike nga viti 275 p.e.s.

  Territoret Lusitane në Iberi ku vendosja keltike është e paqartë

  Territoret ku gjuhët keltike fliten sot

Origjina

Gjuhët kelte janë një nga degëzimet e mëdha të familjes Indo-Europiane. Me kalimin e kohës gjuhët kelte u futën në histori rreth viteve 400 p.e.sonë, ata ishin tashmë të ndara në disa grupe gjuhësore dhe u përhapën kryesishtë në pjesë perendimore të kontinetit Europian, Gadishullit Iberik, Irlandës, dhe Britanisë. Historiani i lashtë grek Eforus i Cimes nga Azia e Vogël, shkruante në shekullin e IV p.e.sonë, besohet që keltët erdhën nga ishulli nga gryka e Rinit dhe "u larguan nga shtëpitë e tyre prej luftrave të vazhdueshme dhe rritjes së madhe të detit ".

Shtrirja e kulturës Halshtat (Hallstatt) dhe La Ten (La Tène).

  Bërthama e territoreve Halshtat (HaC (Kultura Halshtat), 800 p.e.sonë) është e paraqitur me të verdhë solide.

  Hapësira ku u shtri përfundimisht influenca e kulturës Halshtat (rreth 500 p.e.sonë, HaD) me të verdhë të hapur.

  Bërthama e territoreve të kulturës La Ten (450 p.e.sonë) me të gjelbër solide.

  Hapësira ku u shtri përfundimisht influenca e kulturës La Ten (rreth 250 p.e.sonë) me të gjelbër të hapur.

Territoret e disa prej fiseve të mëdha kelte, në periudhën e vonë La Ten janë të shënuara.

Shih edhe

• Keltologjia
• Historia e Evropës

Literatura

• Alberro, Manuel and Arnold, Bettina (eds.), e-Keltoi: Journal of Interdisciplinary Celtic Studies Arkivuar 16 maj 2008 tek Wayback Machine, Volume 6: The Celts in the Iberian Peninsula Arkivuar 16 prill 2009 tek Wayback Machine, University of Wisconsin–Milwaukee, Center for Celtic Studies, 2005.
• "Celt". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc. Arkivuar nga origjinali më 11 korrik 2018. Marrë më 12 qershor 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Brunel, Samantha; etj. (9 qershor 2020). "Ancient genomes from present-day France unveil 7,000 years of its demographic history". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. National Academy of Sciences. 117 (23): 12791–12798. Bibcode:2020PNAS..11712791B. doi:10.1073/pnas.1918034117. PMC 7293694. PMID 32457149. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Collis, John. The Celts: Origins, Myths and Inventions. Stroud: Tempus Publishing, 2003. ISBN 0-7524-2913-2. Historiography of Celtic studies.
• Cunliffe, Barry. The Ancient Celts. Oxford: Oxford University Press, 1997. ISBN 0-19-815010-5.
• Cunliffe, Barry. Iron Age Britain. London: Batsford, 2004. ISBN 0-7134-8839-5
• Cunliffe, Barry. The Celts: A Very Short Introduction. 2003
• Fischer, Claire-Elise; etj. (6 dhjetor 2018). "The multiple maternal legacy of the Late Iron Age group of Urville-Nacqueville (France, Normandy) documents a long-standing genetic contact zone in northwestern France". PLOS One. PLOS. 13 (12): e0207459. Bibcode:2018PLoSO..1307459F. doi:10.1371/journal.pone.0207459. PMC 6283558. PMID 30521562. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Fischer, Claire-Elise; etj. (tetor 2019). "Multi-scale archaeogenetic study of two French Iron Age communities: From internal social- to broad-scale population dynamics". Journal of Archaeological Science. Elsevier. 27 (101942): 101942. Bibcode:2019JArSR..27j1942F. doi:10.1016/j.jasrep.2019.101942. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Fischer, Claire-Elise; etj. (2022). "Origin and mobility of Iron Age Gaulish groups in present-day France revealed through archaeogenomics". iScience. Cell Press. 25 (4): 104094. Bibcode:2022iSci...25j4094F. doi:10.1016/j.isci.2022.104094. PMC 8983337. PMID 35402880. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Freeman, Philip Mitchell The Earliest Classical Sources on the Celts: A Linguistic and Historical Study. Diss. Harvard University, 1994. (link) Arkivuar 3 shkurt 2017 tek Wayback Machine
• Gamito, Teresa J. "The Celts in Portugal Arkivuar 24 maj 2011 tek Wayback Machine", E-Keltoi: Journal of Interdisciplinary Celtic Studies, 6 (2005).
• Haywood, John. Historical Atlas of the Celtic World. 2001.
• Herm, Gerhard. The Celts: The People who Came out of the Darkness. New York: St. Martin's Press, 1977.
• James, Simon. The World of the Celts. New York: Thames & Hudson, 1993. 3rd edn. 2005.
• James, Simon. The Atlantic Celts – Ancient People Or Modern Invention? Madison: University of Wisconsin Press, 1999. ISBN 0-299-16674-0.
• James, Simon & Rigby, Valerie. Britain and the Celtic Iron Age. London: British Museum Press, 1997. ISBN 0-7141-2306-4.
• Kruta, Venceslas, Otto Hermann Frey, Barry Raftery and M. Szabo. eds. The Celts. New York: Thames & Hudson, 1991. ISBN 0-8478-2193-5. A translation of Les Celtes: Histoire et dictionnaire 2000.
• Laing, Lloyd. The Archaeology of Late Celtic Britain and Ireland c. 400–1200 AD. London: Methuen, 1975. ISBN 0-416-82360-2
• Laing, Lloyd and Jenifer Laing. Art of the Celts, London: Thames and Hudson, 1992 ISBN 0-500-20256-7
• MacKillop, James. A Dictionary of Celtic Mythology. Oxford: Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-280120-1
• Maier, Bernhard: Celts: A History from Earliest Times to the Present. University of Notre Dame Press, 2003. ISBN 978-0-268-02361-4
• Martiniano, Rui; etj. (19 janar 2016). "Genomic signals of migration and continuity in Britain before the Anglo-Saxons". Nature Communications. Nature Research. 7 (10326): 10326. Bibcode:2016NatCo...710326M. doi:10.1038/ncomms10326. PMC 4735653. PMID 26783717. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• McEvedy, Colin. The Penguin Atlas of Ancient History. New York: Penguin, 1985. ISBN 0-14-070832-4
• Mallory, J. P. In Search of the Indo-Europeans: Language, Archaeology and Myth. London: Thames and Hudson, 1991. ISBN 0-500-27616-1.
• O'Rahilly, T. F. Early Irish History Dublin Institute for Advanced Studies, 1946.
• Olalde, Iñigo; etj. (15 mars 2019). "The genomic history of the Iberian Peninsula over the past 8000 years". Science. American Association for the Advancement of Science. 363 (6432): 1230–1234. Bibcode:2019Sci...363.1230O. doi:10.1126/science.aav4040. PMC 6436108. PMID 30872528. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Powell, T. G. E. The Celts. New York: Thames & Hudson, 1980. 3rd edn. 1997. ISBN 0-500-27275-1.
• Probst, Ernst (1996). Deutschland in der Bronzezeit : Bauern, Bronzegiesser und Burgherren zwischen Nordsee und Alpen. München: C. Bertelsmann. ISBN 9783570022375. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Mac Cana, Proinsias; Dillon, Myles. "Celtic religion". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc. Arkivuar nga origjinali më 5 shtator 2015. Marrë më 12 qershor 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Raftery, Barry. Pagan Celtic Ireland: The Enigma of the Irish Iron Age. London: Thames & Hudson, 1994. ISBN 0-500-27983-7.
• Riché, Pierre (2005). "Barbarians". përmbledhur nga Vauchez, André (red.). Encyclopedia of the Middle Ages. James Clarke & Co. fq. 150. doi:10.1093/acref/9780227679319.001.0001. ISBN 978-0-19-518817-2. Arkivuar nga origjinali më 3 shtator 2020. Marrë më 12 qershor 2020. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Schiffels, Stephan; etj. (19 janar 2016). "Iron Age and Anglo-Saxon genomes from East England reveal British migration history". Nature Communications. Nature Research. 7 (10408): 10408. Bibcode:2016NatCo...710408S. doi:10.1038/ncomms10408. PMC 4735688. PMID 26783965. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Todd, Malcolm (1975). The Northern Barbarians. Hutchinson. Vëll. 13. Cambridge University Press. ISBN 978-0-09-122220-8. Marrë më 10 mars 2020. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Waldman, Carl; Mason, Catherine (2006). "Celts". Encyclopedia of European Peoples. Infobase Publishing. fq. 144–169. ISBN 1-4381-2918-1. Arkivuar nga origjinali më 11 mars 2023. Marrë më 11 korrik 2018. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)