Kueçua (gjuhë)

Kueçua ose Runa Simi (Rune = "njeri" + Simi = "gjuhe") është një gjuhë indigjene në Amerikës së Jugut. Ajo ishte gjuha e Perandorisë Inkase dhe flitet ende sot në dialekte të ndryshme nga rreth 10 milion njerëz në Amerikën e Jugut, kryesisht në Peru dhe në vendet përreth, duke përfshirë Kolumbinë Jugore, Ekuadori, Bolivi, Argjentina veri-perëndimore dhe në veri të Kilit. Ajo është më e përhapura e të gjitha gjuhëve indigjene të kontinentit amerikan.Së bashku me gjuhën spanjolle dhe gjuhën all'aymara gëzon statusin e gjuhës zyrtare në Bolivi dhe Peru.

Kueçua

---

Qhichwa Simi / Runa Shimi / Runa Simi

Harta e vendeve Kueçuafone

Flitet në	Peru, Bolivi, Kolombi, Ekuador, Kili dhe Argjentinë.
Rajoni	Andet
Folës	10.4 milion (e hamendësuar)
Renditja	69
Familja	* Kueçua
Sistemi i Shkrimit	Alfabeti latin

Statusi Zyrtar

Gjuhë Zyrtare në	Bolivi dhe Peru
Rregullohet nga	Zyrtarisht nga askush

Kodet e Gjuhës

ISO 639-1	qu
ISO 639-2	que
ISO 639-3	que Shumë nga nënllojet e gjuhës Kueçua kanë kodet e tyre.

Shkrim nga gjuha Kueçua: Ati ynë

Yayayku hanaq pachapi kaq,

sutiyki yupaychasqa kachun.

Kamachikuq-kayniyki takyachisqa kachun,

munayniyki kay pachapi ruwakuchum,

Imaynan hanaq pachapipas ruwakun hinata.

Sapa p'unchay mikhunaykuta quwayku.

Huchaykutapas pampachawayku,

imaynan ñuqaykupas contraykupi huchallikuqniykuta panpachayku hinata.

Amataq watiqasqa kanaykuta munaychu,

aswanpas saqramanta qispichiwayku.

Qanpan kamachikuq-kaypas, atiypas,

wiñaypaqmi yupaychasqa kanki.

Tipologjia

Nënllojet e gjuhës Kueçua

Proto‑Quechua

KueçuaI Central Ancash Kueçua(Huaylay)   Huaylas     Conchucos      A.P.‑A.M.‑A.H.    Alto Pativilca     Alto Marañón     Alto Huallaga     Huancay   Yaru     Jauja-Huanca     Huangáscar-Topará         Pacaraos     KueçuaII Yungay (Quechua II‑A) Cajamarca‑Cañaris   Inkawasi-Kañaris     Cajamarca     Central   Laraos     Lincha     Apurí     Chocos     Madean       Chinchay Kichwa (Quechua II‑B)   Ecuador-Colombia     Chachapoyas     Lamas (San Martín)     Classical   † quechua   Southern Quechua (Quechua II‑C)   Ayacucho   Cuzco‑Collao   Cuzco     Northern Bolivia     Southern Bolivia       Santiago del Estero

Bumri i Folësve

• Argjentina: 100,000
• Bolivia: 2,100,000
• Brazil: nuk dihet
• Kili: shumë pak
• Colombia: 9,000
• Ecuador: 500,000 deri në 1,000,000
• Peru: 3,200,000

Gramatika

Përemrat

		Numri
		Njëjës	Shumës
Veta	E parë	Nuqa	Nuqanchis (përfshirës) Nuqayku (përjashtues)
	E dytë	Qan	Qankuna
	E tretë	Pay	Paykuna

Në gjuhën Kueçua ekzistojnë shtatë përemra. Ka dy trajta të përemrit të vetës së parë shumës. Nuqanchis (ne = unë dhe ti), bashkëfolësi përfshihet dhe Nuqayku (ne=unë pa ty) bashkëfolësi nuk përfshihet.

Mbiemrat

Mbiemrat vendosen gjithnjë përpara emrave.Ata përcaktojnë gjininë dhe numrin.

Numrat

• Numrat themelor ch'usaq (0), huk (1), iskay (2), kimsa (3), tawa (4), pichqa (5), suqta (6), qanchis (7), pusaq (8), isqun (9), chunka (10), chunka hukniyuq (11), chunka iskayniyuq (12), iskay chunka (20), pachak (100), waranqa (1,000), hunu (1,000,000), lluna (1,000,000,000,000).
• Numrat rreshtor. Për të formuar numrat rreshtor përdoret fjala ñiqin e cila vendoset pas numrit themelor.

Folja

	E tashme	E shkuar	E ardhme	E kryer e plotë
Ñuqa	-ni	-rqa-ni	-saq	-sqa-ni
Qam	-nki	-rqa-nki	-nki	-sqa-nki
Pay	-n	-rqa(-n)	-nqa	-sqa
Ñuqanchik	-nchik	-rqa-nchik	-su-nchik	-sqa-nchik
Ñuqayku	-yku	-rqa-yku	-saq-ku	-sqa-yku
Qamkuna	-nki-chik	-rqa-nki-chik	-nki-chik	-sqa-nki-chik
Paykuna	-n-ku	-rqa-(n)ku	-nqa-ku	-sqa-ku

Lidhje të jashtme

• El Quechua de Santiago del Estero, extensive site covering the grammar of Argentinian Quechua (in Spanish)
• runasimi.de Multilingual Quechua website with online dictionary (xls) Quechua - German - English - Spanish.
• Quechua Language and Linguistics an extensive site.
  • The Origins and Diversity of Quechua
  • The Sounds of the Andean Languages Arkivuar 9 janar 2007 tek Wayback Machine listen online to pronunciations of Quechua words, see photos of speakers and their home regions, learn about the origins and varieties of Quechua.
• CyberQuechua, by the Quechua-speaking linguist Serafín Coronel Molina.
• Multilingual Dictionary: Spanish - Quechua (Cusco, Ayacucho, Junín, Ancash) - Aymara
• Toponimos del Quechua de Yungay, Peru
• Sacred Hymns of Pachacutec
• Quechua Network's Dictionary a very good one.
• Quechua lessons (www.andes.org) in Spanish and English
• Quechua course in Spanish, by Demetrio Tupah Yupanki (Red Científica Peruana)
• Detailed map of the varieties of Quechua according to SIL (fedepi.org)
• Google Quechua
• 5 Quechua dictionaries online