Treni

Treni ose ne dialektin e vjetër '"pampuri"' është një formë e transportit hekurudhor që përbëhet nga një seri mjetesh të lidhura që zakonisht kalojnë përgjatë një shtegu hekurudhor (binarët) për të transportuar pasagjerë ose ngarkesë mallrash. Fjala "tren" vjen nga frëngjishtja e vjetër, trahiner përmes gjuhës latine trahere që do të thotë "tërheq", "tërheqje" ose "të tërheqësh". ^[1]

Përmbledhje

Fuqia vepruese për një tren sigurohet nga një motor i veçantë ose lokomotivë individuale në një njësi të shumëfishtë vetëlëvizëse. Termi "motor" shpesh përdoret si një alternative për lokomotivën. Megjithëse historikisht mbizotëronte lokomotiva me avull, llojet më të zakonshme të lokomotivës janë me naftë dhe lokomotivat elektrike, e ku kjo e fundit furnizohet nga tela nga linjat e sipërme ose shina shtesë. Në të kaluarën trenat gjithashtu mund të tërhiqeshin nga kuajt, mund të viheshin në lëvizje nga motorët dizel, nga pneumatikët, turbina me gaz ose bateri .

Shtegu zakonisht përbëhet nga dy binarë me një ndarje fikse, të cilat mund të plotësohen me shina shtesë siç janë binarët elektrikë përçues (hekurudha e tretë) dhe binarët e raftave. Në disa vende përdoren edhe hekurudhat me nga një binarë si dhe trenat me energji magnetike. ^[2]

Një tren pasagjerësh përfshin automjete që mbajnë pasagjerë dhe shpesh mund të jetë shumë i gjatë dhe i shpejtë. Shërbimi hekurudhor me shpejtësi të lartë filloi të zhvillohet sidomos në fund të shekullit XX, dhe që është gjithashtu në proces të zhvillimit të mëtutjeshëm. Shprehja "hekurudha e lehtë" ndonjëherë përdoret për t'iu referuar një sistemi modern të tramvajit, por gjithashtu mund të nënkuptojë një formë të ndërmjetme midis një tramvaji dhe treni, ngjashëm me një sistem të transitit të shpejtë hekurudhor.

Një tren mallrash përdor makina mallrash (vagonë) për të transportuar mallra, materiale ose ngarkesa tjera. Sot është e mundur që të transportohen pasagjerë dhe mallra në të njëjtin tren duke përdorur një transport të përzier.

Lokomotivat, makinat dhe makineria tjetër hekurudhore që përdoren për mirëmbajtjen dhe riparimin e binarëve (shinave), quhen pajisje për mirëmbajtjen e hekurudhës"; mjete këto që mund të gjenden në garazhdet dhe punëtoritë e mirëmbajtjes së trenave rrugor. Në mënyrë të ngjashme, trenat e dedikuar mund të përdoren për të siguruar shërbime mbështetëse për stacionet përgjatë një linje treni, siç janë mbeturinat ose mbledhja e të ardhurave. ^[3] ^[4]

Historiku

Treni i tërhequr nga lokomotiva me avull

Lokomotiva me avull e vitit 1922 ekspozuar në Muzeun e Hekurudhave Kosovare në Fushë Kosovë

Stacioni hekurudhor në Prishtinë rreth vitit 1900

Stacioni hekurudhor në Mitrovicë rreth vitit 1900

Shpikja e motorit me avull paraqet një moment me rëndësi për trenat dhe hekurudhat moderne. Kështu në vitin 1803, një njeri me emrin Samuel Homfray vendosi të financojë zhvillimin e një makine me avull për të zëvendësuar karrocat me kuaj në tramvaje. Richard Trevithick (1771-1833) ndërtoi lokomotivën e parë të tramvajit me motor me avull. Më 22 shkurt 1804, lokomotiva ngarkoi 10 ton hekur, 70 burra dhe pesë vagona shtesë për ti transportuar nëntë milje më tutje, nga Peny-Darron në qytetin Merthyr Tydfil, Uells, deri në fund të luginës së quajtur Abercynnon, duke bërë rreth dy orë për të përfunduar udhëtimin. Në vitin 1821, anglezi Julius Griffiths ishte personi i parë që patentoi një lokomotivë të udhëtarëve, dhe në shtator të vitit 1825 Stockton & Darlington Railroad Company filloi si hekurudha e parë për të kryer transportin e mallrave dhe pasagjerëve në oraret e rregullta duke përdorur lokomotivat e dizajnuara nga shpikësi anglez George Stephenson. Këta trena të rinj mund të tërhiqnin gjashtë makina me qymyr të ngarkuar dhe 21 vagona me 450 pasagjerë mbi 9 milje për rreth një orë.^[5] ^[6] ^[7]

Stephenson konsiderohet të jetë shpikësi i parë i motorit të lokomotivës me avull për hekurudhat, ndërkohë që shpikja e Trevithick konsiderohet lokomotiva e parë e tramvajit, e cila është një lokomotivë rrugore, e projektuar për një rrugë dhe jo për një hekurudhë. Në vitin 1812, Stephenson u bë një ndërtues i njohur motorësh dhe në vitin 1814 ndërtoi lokomotivën e tij të parë për linjën hekurudhore Stockton - Darlington, ku ai u angazhua si inxhinier i kompanisë. Ai së shpejti i bindi pronarët që të përdorin fuqinë e motorit me avull dhe ndërtoi lokomotivën e parë të linjës, Locomotion. Në vitin 1825, Stephenson u transferua në hekurudhën Liverpool - Manchester. ^[8] ^[9]

Nga ana tjetër koloneli John Stevens konsiderohet të jetë babai i hekurudhave në Shtetet e Bashkuara. Stevens në vitin 1826 demonstroi mundësinë e lokomotivës me avull në një shteg eksperimental rrethor të ndërtuar në pronën e tij në Hoboken, New Jersey, tre vjet para se Stephenson të përsoste një lokomotivë praktike me avull në Angli. Stevens lëshoi kartën e parë të hekurudhës në Amerikën e Veriut në vitin 1815, por ndërkohë të tjerët filluan që të përfitojnë grante dhe filluan punimet në hekurudhat e para operacionale. Në vitin 1930, Peter Cooper ka projektuar dhe ndërtuar lokomotivën e parë amerikane me avull që operonte në një hekurudhë të përbashkët të transportit të njohur si Tom Thumb. Xhorxh Pullman shpiku makinën Pullman Sleeping Car në vitin 1857, e cila ishte projektuar për udhëtimin e udhëtarëve gjatë natës, edhe pse makinat tjera përdoreshin në hekurudhat amerikanë që nga vitet 1830. ^[10] ^[11]

Në vitet 1960 dhe në fillim të viteve 1970, kishte interes të konsiderueshëm për mundësinë e ndërtimit të trenave të pasagjerëve që mund të udhëtonin shumë më shpejt se trenat konvencionalë. Nga vitet 1970, interesi për një teknologji alternative me shpejtësi të lartë përqendrohet në levëzimin magnetik, ose maglev, ku makinat hipin në një jastëk ajri të krijuar nga reagimi elektromagnetik midis një pajisjeje në bord dhe një tjetër të ngulitur në udhën e saj.^[12] ^[13]

Hekurudha e parë e trenave me shpejtësi të madhe filloi në vitin 1964 midis Tokios dhe Osakës në Japoni. Që atëherë, sisteme të tilla janë instaluar në të gjithë botën, duke përfshirë Spanjën, Francën, Gjermaninë, Italinë, Skandinavinë, Belgjikën, Korenë e Jugut, Kinën , Mbretëria e Bashkuar dhe Tajvanin. Shtetet e Bashkuara kanë diskutuar gjithashtu për instalimin e një hekurudhe me shpejtësi të lartë midis San Franciskos dhe Los Anxhelosit dhe në bregun lindor ndërmjet Bostonit dhe Uashingtonit. ^[12] ^[13]

Makineritë elektrike dhe avancimet në teknologjitë e transportit të trenave kanë lejuar që njerëzit të udhëtojnë me shpejtësi deri në 320 milje në orë. Hulumtime tjera progresive në trenat bashkëkohorë janë në procesin e zhvillimit, duke përfshirë trenin e tubit Hyperloop, i cili është planifikuar të arrijë shpejtësi deri në 700 milje në orë. ^[12]^[14] ^[15] ^[13]

Shih edhe

Referime

^ "Train (noun)". (definition – Compact OED). Oxford University Press. Arkivuar nga origjinali më 26 maj 2005. Marrë më 18 mars 2008. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Magnetic Levitation Trains". Los Alamos National Laboratory. Los Alamos National Laboratory. Arkivuar nga origjinali më 8 shkurt 2015. Marrë më 17 shtator 2014. The electrodynamic suspension (EDS) levitates the train by repulsive forces from the induced currents in the conductive guideways. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Johnson, Bob (1 maj 2006). "Head-end power". ABCs of Railroading. Arkivuar nga origjinali më 19 shkurt 2015. Marrë më 20 korrik 2015. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "HEP Trainline Configurations in North America". Northwest Rail. Arkivuar nga origjinali më 22 korrik 2015. Marrë më 20 korrik 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Vaughan, A. (1997). Railwaymen, Politics and Money. London: John Murray. ISBN 0-7195-5746-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Surrey Iron Railway 200th – 26th July 2003". Early Railways. Stephenson Locomotive Society. Arkivuar nga origjinali më 12 maj 2009. Marrë më 13 prill 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Wells, David A. (1891). Recent Economic Changes and Their Effect on Production and Distribution of Wealth and Well-Being of Society. New York: D. Appleton and Co. ISBN 0-543-72474-3. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Grübler, Arnulf (1990). The Rise and Fall of Infrastructures: Dynamics of Evolution and Technological Change in Transport (PDF). Heidelberg and New York: Physica-Verlag. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 1 mars 2012. Marrë më 13 prill 2020. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Fogel, Robert W. (1964). Railroads and American Economic Growth: Essays in Econometric History. Baltimore and London: The Johns Hopkins Press. ISBN 0-8018-1148-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Richard Trevithick's steam locomotive". National Museum Wales. Arkivuar nga origjinali më 15 prill 2011. Marrë më 3 tetor 2009. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Steam train anniversary begins". BBC. 21 shkurt 2004. Marrë më 13 qershor 2009. A south Wales town has begun months of celebrations to mark the 200th anniversary of the invention of the steam locomotive. Merthyr Tydfil was the location where, on 21 February 1804, Richard Trevithick took the world into the railway age when he set one of his high-pressure steam engines on a local iron master's tram rails {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c Hamilton Ellis (1968). The Pictorial Encyclopedia of Railways. The Hamlyn Publishing Group. fq. 12 - 30. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c Bellis, M. "Historia e hekurudhës". sq.eferrit.com. Marrë më 13 prill 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "General Definitions of Highspeed". International Union of Railways (UIC). Marrë më 20 nëntor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Full speed ahead for China's high-speed rail network in 2019". South China Morning Post. 24 janar 2019. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Literatura

Cornolò, Giovanni (1990). Una leggenda che corre: breve storia dell'elettrotreno e dei suoi primati; ETR.200 – ETR.220 – ETR 240. Salò: ETR. ISBN 88-85068-23-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Hughes, Murray (2015). The Second Age of Rail: a history of high-speed trains. Stroud, Gloucestershire, UK: The History Press. ISBN 9780750961455. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Krettek, Ottmar (1975). Rollen, schweben, gleiten. Alba. ISBN 3-87094-033-6. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Middleton, William D. (1968). The Interurban Era. Kalmbach Publishing Company. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Hood, Christopher (18 prill 2006). Shinkansen: From Bullet Train to Symbol of Modern Japan. Routledge. ISBN 978-1-134-36088-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Glancey, Jonathan (2005). "The Train". Carlton Publishing Group. ISBN 978-1-84442-345-3. {{cite journal}}: Burimi journal ka nevojë për |journal= (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Hurd II, John and Ian J. Kerr, eds. India's railway history: a research handbook (Brill, 2012)
Lee, Robert. "A Fractious Federation: Patterns in Australian Railway Historiography." Mobility in History(2013)
McDonald, Kate. "Asymmetrical Integration: Lessons from a Railway Empire." Technology and Culture (2015)
Pathak, Dev N. "Marian Aguiar, Tracking Modernity: India’s Railway and the Culture of Mobility." South Asia: Journal of South Asian Studies (2012)
Salerno, Elena. "The Historiography of Railways in Argentina: Between Foreign Investment, Nationalism and Liberalism." Mobility in History (2014)

Lidhje të jashtme

Një kategori në Wikimedia Commons përmban dokumente multimediale për Treni.

tips for rail travel udhëzues të udhëtimeve nga Wikivoyage

[1] "Train (noun)". (definition – Compact OED). Oxford University Press. Arkivuar nga origjinali më 26 maj 2005. Marrë më 18 mars 2008. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[2] "Magnetic Levitation Trains". Los Alamos National Laboratory. Los Alamos National Laboratory. Arkivuar nga origjinali më 8 shkurt 2015. Marrë më 17 shtator 2014. The electrodynamic suspension (EDS) levitates the train by repulsive forces from the induced currents in the conductive guideways. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[3] Johnson, Bob (1 maj 2006). "Head-end power". ABCs of Railroading. Arkivuar nga origjinali më 19 shkurt 2015. Marrë më 20 korrik 2015. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[4] "HEP Trainline Configurations in North America". Northwest Rail. Arkivuar nga origjinali më 22 korrik 2015. Marrë më 20 korrik 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[5] Vaughan, A. (1997). Railwaymen, Politics and Money. London: John Murray. ISBN 0-7195-5746-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[6] "Surrey Iron Railway 200th – 26th July 2003". Early Railways. Stephenson Locomotive Society. Arkivuar nga origjinali më 12 maj 2009. Marrë më 13 prill 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Wells1891-7] Wells, David A. (1891). Recent Economic Changes and Their Effect on Production and Distribution of Wealth and Well-Being of Society. New York: D. Appleton and Co. ISBN 0-543-72474-3. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Grubler1990-8] Grübler, Arnulf (1990). The Rise and Fall of Infrastructures: Dynamics of Evolution and Technological Change in Transport (PDF). Heidelberg and New York: Physica-Verlag. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 1 mars 2012. Marrë më 13 prill 2020. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[9] Fogel, Robert W. (1964). Railroads and American Economic Growth: Essays in Econometric History. Baltimore and London: The Johns Hopkins Press. ISBN 0-8018-1148-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[10] "Richard Trevithick's steam locomotive". National Museum Wales. Arkivuar nga origjinali më 15 prill 2011. Marrë më 3 tetor 2009. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[11] "Steam train anniversary begins". BBC. 21 shkurt 2004. Marrë më 13 qershor 2009. A south Wales town has begun months of celebrations to mark the 200th anniversary of the invention of the steam locomotive. Merthyr Tydfil was the location where, on 21 February 1804, Richard Trevithick took the world into the railway age when he set one of his high-pressure steam engines on a local iron master's tram rails {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[HE-12] Hamilton Ellis (1968). The Pictorial Encyclopedia of Railways. The Hamlyn Publishing Group. fq. 12 - 30. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[MB-13] Bellis, M. "Historia e hekurudhës". sq.eferrit.com. Marrë më 13 prill 2020. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[UIC-14] "General Definitions of Highspeed". International Union of Railways (UIC). Marrë më 20 nëntor 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Length_CN-15] "Full speed ahead for China's high-speed rail network in 2019". South China Morning Post. 24 janar 2019. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]