këmbë

KËMBË f.

1. Secila nga të dyja gjymtyrët e poshtme të trupit të njeriut; secila nga gjymtyrët e poshtme të trupit të një kafshe a të një shpendi që u shërbejnë atyre për të qëndruar, për të ecur a për të lëvizur; pjesë nga kjo gjymtyrë. Këmba e djathtë (e majtë). Këmbët e përparme (e prapme). Këmbë të trasha (të holla, të shtrembra, të gjata). Këmbë të rreme zgjatime të protoplazmës te disa kafshë, me anë të të cilave ato lëvizin. Me katër (me dy, me shumë) këmbë. Një këmbë mish çereku i mishit të një bagëtie të therur. Fyelli i këmbës. Leqet (muskujt, kockat) e këmbës. Syri (nyelli, fyelli, kërciri) i këmbës. I merren këmbët nuk mbahet dot më këmbë, ecën si i pirë. U lodh (u këput) nga këmbët. Rri (vë) këmbën mbi (përmbi) këmbë. Më mirë të vdesësh më këmbë, sesa të rrosh më gjunjë. fj. u. Kush luan këmbët, luan edhe dhëmbët. fj. u. kush punon e siguron jetesën, kush punon ha. Çdo berr varet nga këmbët e veta. fj. u. shih te BERR,~I.
2. Pjesa e fundit e gjymtyrëve të poshtme të njeriut ose të kafshëve, nga gjuri ose nga nyelli deri te gishtërinjtë; shputë, putër; thundër; gjurma që lë kjo pjesë e gjymtyrëve; shkelm. Ka këmbë të vogël (të madhe). Me këmbë të zbathura. Këmbë lope (ariu, derri, pule, pate, viçi, dhie). Shputa (trina, thembra) e këmbës. Gishtërinjtë e këmbës. Gjurmë këmbësh. Në majat e këmbëve. Nga koka deri te këmbët në gjithë trupin. Laj (lag) këmbët. I rrëshqiti (i shkau) këmba. Përdrodhi (ndrydhi) këmbën. Përplas këmbët. Vë këmbën diku shkel diku. Shkel me këmbë. Godit (i bie) me këmbë. I hyri një gjemb në këmbë. Ka një kallo në këmbë. Nuk ka shkelur kurrë këmba e tij këtu nuk ka ardhur asnjëherë.
3. Çdonjëra nga pjesët e zgjatura e të ngushta, mbi të cilat mbështetet e qëndron një send; diçka e ngjashme me të; kërcelli i zhveshur i disa bimëve. Këmbët e karriges (e tryezës, e dollapit, e avlëmendit, e shtratit). Këmbët e urës. Këmbët e djepit. Këmbët e shkronjës «m». Këmba e parmendës. Këmba e kërpudhës bishti i kërpudhës.
4. Secila nga dy pjesët e pantallonave, e çidikëve etj., që vijnë si gyp e që mbulojnë gjymtyrët e poshtme të njeriut. Pantallona me këmbë të ngushta.
5. Pjesë e një sendi, e rrafshët dhe e ngushtë, ku shkelim, këmbëz; shkallare. Këmba e karrocës. Këmbët e shkallëve. Ngjit shkallët nga dy këmbë.
6. Rrëzë. Këmba e shtyllës (e lisit). Në këmbë të malit (të Dajtit).
7. Masë gjatësie a thellësie, e barabartë me rreth 30-40 centimetra. Pesë këmbë thellësi. Sa këmbë ka? E shpoi dyzet këmbë. Bëj dy këmbë përpara.
8. Shkul leshi, pambuku etj.
9. zakon. edhe fig. Të ecurit pa ndonjë mjet, mënyra e të ecurit me gjymtyrët e poshtme; fuqi për të ecur, për të vrapuar ose për të bërë diçka me anën e gjymtyrëve të poshtme; zhurma që shkaktohet kur ecim e shkelim diku. Ndal (mbaj, ngadalësoj, shpejtoj) këmbët. Ngas këmbët eci shpejt. Ka këmbë të shpejta. S'ka këmbë nuk ecën dot. Merr këmbë fillon të ecë (për fëmijët). Dëgjohen këmbë. Iu prenë këmbët
a) nuk ecën dot më;
b) nuk ka më fuqi a guxim të veprojë; u tremb. E lanë këmbët e duart s'është më në gjendje të punojë; u plak. Nuk i bëjnë këmbët
a) nuk ka fuqi të ecë, nuk mund të ecë ose të vejë diku;
b) nuk ka guxim të vejë. Kush s'ka kokë, ka këmbë. fj. u.
10. Degë a mëngë e një lumi etj. Dy këmbët e Semanit - Devolli e Osumi.
11. Rrënjë ose copë pemësh a bimësh; kalem a shpatull peme, që mbillet në tokë për shumëzim. Këmbë ullinjsh (misri).
12. bised. Vend; pozitë në shoqëri. Në këmbë të të vëllait. Zuri këmbën e t'et.
13. let. Njësi poetike a masë vargu që përbëhet nga një grup rrokjesh të gjata e të shkurtra, të cilat përsëriten në mënyrë ritmike (në poezinë greke e latine). Këmbë jambike (daktilike). Këmbë çift (tek).
14. fig. keq. Zgjedhë, thundër. Nën këmbën e pushtuesit. E vuri nën këmbë e nënshtroi, e mundi, e mposhti.
Si me këmbë keq, jo mirë, jo në rregull, pa kujdes. Edhe me një këmbë medoemos, detyrimisht. Bëj këmbë shih te BËJ. Ka bërë këmbë diçka iron. e kanë vjedhur, e kanë marrë; është zhdukur. Më ranë (më dolën) këmbët u lodha duke kërkuar dikë a diçka gjithandej. U ra (ua mbathi, ua dha) këmbëve iku me vrap, iku me të katra (zakonisht nga frika). I ra këmbës
a) u përpoq më kot;
b) mospërf. vdiq. I ra ndër këmbë (në gjunjë) dikujt shih te GJU,~RI. E bleu më (në) këmbë e bleu të gjallë, jo të therur (për një kafshë). E drodhi (e përdrodhi) këmbën (bishtin) edhe përçm. shih te DREDH. Fle në këmbë shih te FLE. I fsheh këmbët (nuk i tregon këmbët) punon e vepron fshehurazi; hedh gurin e fsheh dorën; është dinak. Fut (vë) këmbët (këmbën) diku hyn diku, arrin të futet; fut hundët. Gjalma nëpër këmbë pengesa e ngatërresa, kokëçarje, punë të pazgjidhura që të bezdisin. Nuk ia gjen dot këmbët dikujt a diçkaje nuk e zbulon dot ku është fshehur; nuk ia gjen dot fillin, nuk e zbërthen dot. Sa i hanë këmbët me tërë vrapin, sa mund të vrapojë. S'më hahen këmbët për diçka shih te HAHEM 8. Ua hipi këmbëve shak. shih te HIPI. Është më (në) këmbë dikush është në gjendje të mirë shëndetësore, nuk është i sëmurë; është në gjendje të tillë sa që mund të jetojë e të punojë. E ka nëpër këmbë
a) (fëmijën) e ka fare të vogël e duhet ta rritë;
b) ka një punë në dorë e duhet ta mbarojë. Me këmbë prej balte shih te BALT/Ë,~A. Me këmbë nga dielli mospërf. i vdekur. Me këmbë e me duar duke përdorur të gjitha fuqitë e mundësitë. Në këmbë e në dorë (në duar) shpejt e shpejt, pa u shtruar, si në këmbë. Si këmbët e gjarprit shih te GJARP/ËR,~RI. Këmbë e krye që të gjithë, i madh e i vogël, tërësisht, krejtësisht. Me këmbë të lehta! ur. shih te LEHTË (i,e). Me këmbë të mbarë! ur. shih te MBARË (i, e)4. Kokë e këmbë shih te KOK/Ë,~A. S'i ka lagur këmbët shih te LAG. I lëpin (i puth) këmbët (çizmet) dikujt keq. shih te LËPIJ. Iu lidhën këmbët shih te LIDHEM. Nuk i lodh këmbët dikush shih te LODH. Ju lumshin këmbët! ur. mirë se erdhët! S'luajti asnjë këmbë shih te LUAJ. I mori këmbën dikujt shih te MARR. Mori këmbë diçka filloi të marrë për mbarë (një punë). Mori këmbë (fjala) u përhap gojë më gojë gjithandej. Mori këmbët iku me vrap. E merr nëpër këmbë
a) dikë e përdor keq e trajton keq;
b) diçka nuk e përfill, e shpërfill, e shkel (për parimet, të drejtat etj.). Mbahet në këmbë (gjallë) shih te MBAHEM. E mbaj me këmbë diçka e bëj që të jetë ende; e forcoj, nuk e lë të bjerë. Mbështetet (vetëm) me një këmbë nuk mbështetet si duhet e plotësisht diku për një punë. Mbështetet në të dyja këmbët mbështetet fort e plotësisht diku për një punë. Iu mblodhën këmbët mospërf. shih te MBLIDHEM. I mbulon këmbët shih te MBULOJ. I ndeu (i mblodhi) këmbët mospërf. shih te NDEJ. I ngatërrohet nëpër këmbë dikujt e pengon në veprimet e tij, i bëhet pengesë, e bezdis. E ngriti (e çoi) në (më) këmbë
a) dikë e rriti dhe e edukoi deri sa u bë i zoti për të punuar vetë;
b) dikë e shëroi, e bëri të ngrihet nga shtrati e ta marrë veten plotësisht;
c) diçka ndërtoi një shtëpi, një mekanizëm etj.; rregulloi diçka të prishur dhe e vuri në veprim; (ç) organizoi diçka, i dha formë (një pune etj.); d) dikë e bëri që të hidhet në veprim a në kryengritje. U ngrit më (në) këmbë
a) filloi të ecë me këmbët e veta (për fëmijën);
b) u ngrit nga shtrati, u shërua, e mori veten dhe është në gjendje të punojë (për një të sëmurë rëndë që është dergjur për një kohë të gjatë);
c) filloi një punë me rëndësi, mblodhi të gjitha fuqitë për të kryer një punë të madhe, u ngrit peshë; (ç)u hodh në kryengritje. Ngul këmbë shih te NGUL. Përplasi (përpoqi) këmbët shih te PËRPLAS. I puth këmbë e dorë (këmbët, pëqirin, dorën, gjunjë) dikujt keq. shih te PUTH. Qëndron më (në) këmbë diçka është e drejtë; është e vërtetë (një ide, pikëpamje, tezë, akuzë etj.). I rrëzoi këmbët dikujt shih te RRËZOJ. Rri (qëndron) më (në) këmbë dikush rri ngritur, jo ulur, jo shtrirë. I rri më këmbë dikujt është gjithnjë gati për t'i shërbyer; i rri gati. I shkanë (i rrëshqitën) këmbët (i shkau këmba) shih te SHKAS. Shkel këmbë ngul këmbë. Shkel me këmbë diçka hedh poshtë, nuk e zbaton (një parim, një ligj etj.); nuk e pranon, e shpërfill, e përbuz. M'u shkurtuan këmbët shih te SHKURTOHEM. Ia shkurtoi këmbët dikujt shih te SHKURTOJ. I shtiu këmbët shih te SHTIE. Shtrëngoj këmbët shih te SHTRËNGOJ. I teri këmbët (opingat) dikujt përb. shih tek TER. Tund këmbët shih tek TUND. Tundi këmbën mospërf. iron. shih tek TUND. Iu thanë këmbët shih te THAHEM. Iu thafshin këmbët! mallk. shih te THAHEM 5. Thek këmbët (hapin) shih te THEK 3. E theu këmbën përb. shih te THYEJ. Erdhi (shkoi) më (në) këmbë dikush erdhi këmbas, pa ndonjë mjet. I vuri këmbën dikujt
a) e përzuri, e dëboi, e shkelmoi;
b) e vuri poshtë, e mposhti, e shtypi. I vuri këmbën diçkaje e fshehu, e mbuloi; i vuri kapak diçkaje. I zuri këmbën (vendin) dikujt shih te ZË. Ia zuri (ia lidhi, ia ngujoi) këmbët shih te ZË. S'e zë këmba shih te ZË. U bë këmbë e dorë krijoi familje, u bë me grua e me fëmijë. U bë këmbë e krye diçka u ngatërrua shumë, u bë lesh e li. I bëri këmbët baras (çift, kizë) mospërf vdiq. I bëri këmbët të lehta shih te LEHTË (i,e). I ra (i vajti, i shkoi) gjaku te këmbët (në fund të këmbëve) shih te GJAK,~U I. Më ranë këmbët copë shih te COPË. I bie së mirës (bukës) me këmbë (me shkelm) shih te SHKELM, ~I. I bie nenit të këmbës shih te NEN,~I. Çalon nga të dyja këmbët ka të meta shumë të rënda. I çoi (i ngriti) këmbët bigë mospërf. shih te BIG/Ë,~A. I digjet (i zien) toka (trualli) nën këmbë shih te DIGJEM. Djepi plot e këmbët jashtë iron. shih te DJEP,~I. I dridhen leqet e këmbëve (gjunjët) shih te GJU,~RI. I dridhet (i rrëshqet, i shket, i luan, i lëviz) toka (trualli) nën këmbë shih te DRIDHEM. Ecën (shkon) me këmbë plumbi shih te PLUMB,~I. Ecën (qëndron) me këmbët e veta është i pavarur; bën diçka a shkon përpara me forcat e me mjetet e veta. Deti s'kalohet me këmbë fj. u. shih te DET,~I. I futet detit me këmbë nis një punë që nuk mund të bëhet ose që është jashtëzakonisht e vështirë. Fjala ka këmbë fj. u. nëse thuhet diçka nuk mund të mbahet e fshehtë, fjala përhapet. E ka grirë si këmbët e mizës diçka e ka grirë shumë hollë. U gjend qiri në këmbë shih te QIRI,~RI. Ha këmbët e veta shih te HA. Ha këmbë gjelëze shih te GJELËZ,~A. Iu haptë varri (dheu) nën këmbë mallk. shih te HAPEM. E hoqi (e tërhoqi) këmbën zvarrë (rrëshqitës) shih te ZVARRË. Nuk i ka hyrë ferrë (gjemb), në këmbë shih te FERR/Ë,~A. Iku (shkoi) nga (ku) sytë këmbët shih te SY,~RI. Ia dha përgjigjen më (në) këmbë dikujt iu përgjigj aty për aty dhe pa u menduar gjatë. S'jemi si këmbët e dhisë shih te DHI,~A. Është me këmbë në kapërcyell shih te KAPËRCYELL, ~I. Është këmbëza e urës shih tek UR/Ë,~A. Është me një këmbë në varr shih te VARR,~I. Është me këmbë në yzengji dikush shih tek YZENGJI,~A. I ka këmbët brisk shih te BRISK,~U. Sa të kem këmbë e dorë (e duar) sa të kem fuqi për të ecur vetë e për të punuar. Sa t'i luajë këmba e dora sa të ketë këmbë e dorë. I ka këmbët të lidhura shih te LIDHUR (i,e). E ka këmbën të prapë shih te PRAPË (i, e). I ka këmbët (duart) të shpenguara shih te SHPENGUAR (i, e). I ka plaçkat nëpër këmbë i ka plaçkat të hedhura andej-këtej, pa rregull, nuk i ka vënë në vendet e tyre; po përgatitet të niset, po bën gati plaçkat të niset. S'ka as kokë as këmbë shih te KOK/Ë,~A. I ka litarët nëpër këmbë shih te LITAR,~I. Kërkon këmbë për gjemb shih te GJEMB, ~I. Kolos me këmbë argjile mospërf. shih te KOLOS,~I. E ktheu (e hodhi, e ngriti) me këmbë përpjetë mospërf. e vrau. I ktheu këmbët (këpucët, potkonjtë, thundrat) nga dielli përb. shih te DIELL,~I. S'la gur në këmbë shih te GUR,~I. Nuk la gjemb këmbe shih te GJEMB, ~I. T'i lë këmbët e arushës në dorë shih tek ARUSH/Ë,~A. E la me këmbë të lira dikë shih te LIRË (i,e). E lëshuan (e lanë) leqet e këmbëve shih te LAK, ~U. Të lëshon litarin nëpër këmbë shih te LITAR,~I. Ia lëshoi samarin nëpër këmbë (nën bark) dikujt shih te SAMAR,~I. Lidh këmbët me gjalmat e mi shih te GJALM/Ë,~I. E lidhi këmbë e duar dikë
a) nuk i la asnjë liri veprimi, i hoqi çdo mundësi për të bërë diçka;
b) i hoqi çdo të drejtë; e robëroi, e skllavëroi. Nuk luan as gishtin e këmbës (e dorës) shih te LUAJ. I merr fjalët nga këmbët i merr fjalët së prapthi, nuk i kupton si duhet, i keqkupton fjalët. E mori frerin nëpër këmbë shih te FRE,~RI. Mori këmbët në krahë
a) u nis menjëherë, u largua shpejt e pa u vonuar;
b) u lodh shumë nga një rrugë e gjatë, sa që nuk mund të ecë dot. I mori këmbët mbi supe (në krahë) shih te MARR. I mbeti gjalmi nëpër këmbë shih te GJALM/Ë,~I. Nuk mbeti këmbë njeriu nuk mbeti asnjë njeri i gjallë, nuk mbeti asnjeri. Mbjell ferra nëpër këmbë shih te MBJELL. Ngul këmbët në akull shih tek AKULL,~I. T'i nxjerr (t'i merr) këpucët (opingat) nga këmbët
a) është vjedhës i madh;
b) është nga ata që janë shumë të prirur e të shkathët për të bërë të këqija. E priti me këmbët e para e priti keq, jo miqësisht dikë; nuk e pranoi, e hodhi poshtë. Qëndron (rri) këmbë mbi (përmbi) këmbë rri i qetë, pa kokëçarje, i shkujdesur; kapardiset. Nuk i qëndruan këmbët në yzengji dikujt shih tek YZENGJI,~A. I rrinte qiri (më këmbë) dikujt shih te QIRI,~RI. Shkel bukën (me këmbë) shih te SHKEL. I shkel këmba dyst (shesh) shih te SHKEL. E shkeli me të dy (me të dyja) këmbët gaboi rëndë. Shkonte nga (ku) e shpinin këmbët shkonte pa e ditur se ku vinte, shkonte pa e pasur mendjen. Shkruan si me këmbët e pulës shkruan shumë keq, jo qartë e jo bukur. I shtypur me këmbë bibash shih te BIB/Ë,~A. Shpatullat duan këmbë fj. u. shih te SHPATULL,~A. Tund këmbët në diell mospërf. shih te DIELL,~I. (Si) iu thanë këmbët e (që) s'erdhi (s'shkoi, s'vajti) shih te THAHEM. Si iu (s'iu) thanë këmbët, po (e, që, kur) erdhi (shkoi, vajti) shih te THAHEM. Nga theva këmbën e dola (e vajta, e shkova, e erdha)! shih te THYEJ. Vdiq me këpucë në këmbë shih te KËPUC/Ë,~A. I ka vënë këmbën (shkelmin, duart) në fyt (në grykë, në gjoks) dikujt shih te SHKELM, ~I. Ia vuri (ia futi, ia shtiu) të dyja këmbët në një këpucë (në një opingë) dikujt i krijoi dikujt një gjendje të vështirë; e detyroi me zor të bëjë diçka, e shtrëngoi; ia mblodhi. I vanë këmbën (thembrën) në qafë shih te QAF/Ë,~A. Ia vuri (ia shkoi) këmbët në rrip të dyfekut shih te DYFEK,~U. I vuri mokrat në këmbë shih te MOK/ËR,~RA. Nuk i vjen (nuk i afrohet) as te gishti (as te thoi) i këmbës shih te GISHT, ~I. Nuk ia vret (nuk ia shtrëngon) këpuca këmbën shih te VRAS. I zuri guri këmbët u zu ngushtë, s'kishte nga t'ia mbante. Ia zuri këmbët me derë shih te DER/Ë, ~A. I zunë këmbët dhe shih te DHE,~U 4. S'i zënë këmbët dhe (tokë, vend)
a) nuk qëndron në një vend të caktuar, lëviz shumë; kërkon andej-këtej;
b) është në hall të madh; (ç) vrapon shumë shpejt. Kur (sa) të bëhet gjethja sa këmba e patës shih te PAT/Ë,~A. E hodhi (e kapërceu, e kaloi) lumin pa lagur këmbët (pa u lagur) shih te LAGEM. E jep me dorë, e merr me këmbë shih te DOR/Ë,~A. I ka trutë në fund të këmbëve shih tek TRU,~RI2. Nga këmbët borroviq, nga mendja eksiq shih te BORROVIQ,~I. Këmbët e lehta e faqja e bardhë! shih te LEHTË (i,e). Një këmbë në qerëse, një në ugar shih te QERËS/E,~JA. Kokën këtu, këmbët atje mezi pret të niset që këtej e të vejë diku gjetiu (për atë që nuk e shtron mendjen të qëndrojë aty ku punon). Hedh këmbët (luan këmbët, hedh vallen, kërcen) siç bie daullja (sipas daulles, siç bie lodra) keq. shih te DAULL/E,~JA. T'i lash këmbët e t'i pish ujin dikujt shih te LAJ. Nga maja e flokut te thonjtë e këmbëve shih te FLOK,~U. Mbledh këmbët për të fshehur gjurmët bën gjoja sikur tërhiqet ose sikur pendohet për të fshehur veprimet e tij të këqija. Ngre këmbën e i bie kokës pendohet thellë për një veprim të gabuar që ka bërë a që nuk e ka shfrytëzuar një rast të volitshëm. Ngre këmbën e vë gozhdën pa u menduar thellë bën një veprim në dëm të vet. Ngrihen (çohen) këmbët e i bien kokës ngrihet i vogli e godet të madhin. I qan hallin kalorësit se i varen këmbët shih te KALORËS,~I. U rrëzua kali, t'i presim këmbët iron. shih te KAL/Ë,~I. Shkund me duar e shtyp me këmbë shih te DOR/Ë,~A. Nuk i tregon gjarpri (bolla) këmbët fj. u. shih te GJARP/ËR,~RI. Çdo berr varet nga këmbët e veta fj. u. shih te BERR,~I. Gënjeshtra i ka këmbët të shkurtra fj. u. shih te SHKURTËR (i,e). Këmbët për baltë, gojë për mjaltë fj. u. shih te BALT/Ë,~A. Kush luan këmbët, luan dhëmbët fj. u. shih te DHËMB,~I. Do të nxjerrë prush me këmbët e maces keq. shih te PRUSH,~I. Ditën të lëpin këmbët, natën të ngul dhëmbët shih te LËPIJ. Qerja e këmbëve mjek. shih te QER/E,~JA.