Tatizo la kiakili linalotokana na kiwewe

Tatizo la kiakili linalotokana na kiwewe (kwa Kiingereza: post-traumatic stress disorder; kifupi : PTSD) ni tatizo la akili linaloweza kukua baada ya mtu kupatwa na tukio la kiwewe, kama vile unyanyasaji wa kijinsia, vita, ajali barabarani, au tishio jingine kwa maisha yake.

Dalili zinaweza kuwa: mawazo ya wasiwasi, mhemuko, au ndoto zinazohusiana na matukio hayo, huzuni, jaribio la kuepa ishara zinazohusiana na kiwewe, mabadiliko ya jinsi mtu hufikiria na huhisi, na kuongezeka kwa kupamba na-au-kutoroka majibu. Dalili hizo hukaa kwa zaidi ya mwezi baada ya tukio. Watoto wadogo wana uwezekano mdogo wa kuonyesha huzuni, lakini badala yake wanaweza kuonyesha kumbukumbu zao kupitia michezo. Mtu aliye na tatizo la kiakili linalosababisha mawazo baada ya kiwewe yupo kwenye hatari ya juu ya kujiua au kujiumiza kwa makusudi.

Sababu na utambuzi

Watu wengi ambao wamepitia tukio la kiwewe hawatakuwa na tatizo hilo la kiakili. Watu ambao hupitia kiwewe cha binafsi (kwa mfano ubakaji au unyanyasaji wa mtoto) wana uwezekano mkubwa wa kuwa na tatizo la kiakili linalosababisha mawazo baada ya kiwewe, wakilinganishwa na watu ambao hupitia kiwewe kisicho cha unyanyasaji, kama vile ajali na majanga ya kiasili. Karibu nusu ya watu wanaopatwa na tatizo hilo la kiakili ni baada ya ubakaji. Watoto wana uwezekano wa chini wa kuwa na tatizo la kiakili linalosababisha mawazo baada ya kiwewe, hasa wakiwa na umri wa chini ya miaka 10. Utambuzi unategemea uwepo wa dalili mahususi baada ya tukio la kiwewe.

Kinga na tiba

Kinga inawezekana iwapo tiba inawalenga walio na dalili za mapema lakini si ikitolewa kwa watu wote bila kujali kama dalili zipo au hazipo. Matibabu makuu ya tatizo hilo ni ushauri na dawa. Aina tofauti za tiba zinaweza kusaidia. Hii inaweza kutokea kwa tiba ya mtu mmoja mmoja au katika kikundi.

Dawa za kumaliza huzuni za aina ya kuchagua kizuizi cha ufyonyaji upya wa serotonini ndizo dawa za kwanza kwa tatizo hilo la kiakili na huwa na manufaa kwa karibu nusu ya watu. Manufaa hayo ni chini kwa walioonekana na tiba. Si wazi iwapo kutumia dawa na tiba pamoja kuna manufaa makubwa. Dawa nyingine hazina ushahidi wa kutosha ili kuunga mkono matumizi yake, na kwa upande wa benzodiazepini, inaweza kuleta matokeo mabaya zaidi.

Uenezi na historia

Karibu 3.5% ya watu wazima Marekani wana tatizo hilo kwa mwaka fulani, na 9% ya watu huwa na tatizo hilo kwa wakati fulani maishani mwao. Katika sehemu kubwa ya dunia, viwango kwa wakati fulani kwa mwaka ni kati ya 0.5% na 1%. Viwango vya juu vinaweza kutokea kwa sehemu za vita vya silaha. Hutokea sana kwa wanawake ikilinganishwa na kwa wanaume.

Dalili za matatizo ya kiakili yanayohusiana na kiwewe zimewekwa kwenye kumbukumbu kuanzia angalau enzi za Wayunani. Wakati wa Vita vya Dunia hali hii ilikuwa inajulikana kwa istilahi mbalimbali zikiwemo "tatizo la kisaikolojia kwa sababu ya vita (shell shock)" na "tatizo la kiakili kwa sababu ya kupigana (combat neurosis)".

Istilahi "posttraumatic stress disorder" ilianza kutumika katika miaka ya 1970 katika sehemu kubwa kwa sababu ya utambuzi wa wanajeshi wakongwe wa Marekani wa Vita vya Vietnam. Ilitambuliwa rasmi na Muungano wa Madaktari wa Ugonjwa wa kiakili Marekani mwaka wa 1980 katika toleo la tatu la Mwongozo wa Utambuzi na Takwimu za Matatizo ya Kiakili (DSM-III).

Viungo vya nje

Wikimedia Commons ina media kuhusu:

Tatizo la kiakili linalotokana na kiwewe

• Tatizo la kiakili linalotokana na kiwewe katika Open Directory Project
• Post traumatic stress disorder information from The National Child Traumatic Stress Network
• Information resources from The University of Queensland School of Medicine
• APA practice parameters for assessment and treatment for PTSD (Updated 2017)
• Resources for professionals from the VA National PTSD Center