Armynijŏ

Armynijŏ (ôrm. Հայաստան – Hajastạn) Republika Armynije (Հայաստանի Հանրապետություն – Hajastani Hanrapetut'jun) – państwo na pograniczu Ojropy i Azyje, na Połedniowym Kaukazie. Stolicōm Armynije je Erywań.

Հայաստանի Հանրապետություն Hajastani Hanrapetutjun Republika Armynije
Fana Armynije Wapyn Armynije
Motto: (ôrm.) Մեկ Ազգ, Մեկ Մշակույթ (Jedyn Nŏrōd, Jedna Kultura)
Hymn: Մեր Հայրենիք (Naszŏ Ôjczyzna)
Ôficjalnŏ gŏdka	ôrmiańskŏ
Stolica	Erywań
Polityczny systym	republika
Gowa państwa	prezydynt Vahagn Khachaturyan (Վահագն Խաչատուրյան)
Szef rzōndu	prymier Nikol Paszinian (Նիկոլ Փաշինյան)
Wiyrchnia  • cołkŏ  • wody strzōdlōndowe	138. na świecie 29 743 km² 1400 km² (4,7%)
Liczba ludności (2017)  • całkowita   • tyngość zaludniyniŏ  • nacyje i etniczne grupy	137. na świecie 2 991 000 102 ôsōb/km² Ôrmiany
PKB (2017)  • cołke   • na ôsobã	11,6 mld USD 3861 USD
PKB (PSN) (2017)  • cołke   • na ôsobã	28,3 mld miyndzynŏr. dolarōw 9456 miyndzynŏr. dolarōw
waluta	dram (AMD)
Samostanowiyniy	ôd SSSR 21 września 1991
Czasowŏ strefa	UTC +4
Kod ISO 3166	AM
Internetowŏ dōmyna	.am
Kod autowy	AM
Kod fligerowy	EK
Telefōniczny kod	+374
Karta Armynije

Etymologijŏ miana

Miano Armynije używanŏ we hned wszyjskich gŏdkach je ôd perskigo miana Armanestân a Arman znŏdniyntych we staroperskich inskrypcyjach. Miano te je ôd miana jednyj z graniczōncych z Persyjōm prowincyje państwa Urartu, leżōncyj na terynie historycznych armyńskich ziym, kerŏ ôstała tak nazwanŏ bez fakt, iże srogŏ tajla jeji populacyje we owym czasie (kol. chyty I tys. p.n.e.) stanowiyli Aramejczycy. Zgodliwie ze strzedniowiecznõ ojropejskõ etymologijōm słowo Armen może ôdnosić sie do antycznyj pōłlegyndarnyj postaci Arama, widzianego ze swojich ôpowŏżnych czynōw. Irańczycy używajōm miana „Armeni”.

Geografijŏ

Armynijŏ zajmuje pōłnocno-weschodniõ tajlã Armyńskij Chyży. Kole 90% krŏju leży na wysokości bez 1000 m n.p.m., nojsrogszym zniesiyniym je przedŏwniōny wulkōn Aragac (4090 m n.p.m.). Je to teryn sejsmicznie aktywny, ôstatnie herske szoki miały plac we 1988 i 1993 roku. We tektōnicznym przikopie na wysokości 1900 m n.p.m. je nojsrogsze na Kaukazie jezioro Sewan (wiyrchnia 1240 km sztyryrogatych, a zgłōmb do 83 m). We połedniowo-zachodnij czynści krŏju rozciōngŏ sie strzodgōrskŏ kotlina Araracka, ôsiōngajōncŏ wysokość 850–1000 m n.p.m. Nojdugszŏ rzyka Armynije Araks we swojim postrzodkowym pływem wyznaczŏ granicã z Turcyjōm i Iranym. Krŏj bez dostympu do morza.

Armynijŏ graniczy z dalij pokŏzanymi państwami:

• na połedniu:
  • Iran (44 km)
• na weschodzie:
  • Azerbejdżōn (996 km)
• na pōłnocach:
  • Gruzyjŏ (219 km)
• na zŏchodzie:
  • Turcyjŏ (311 km)

Klimat

Na rōwniach i przedbergach Armynije panuje podzwrotnikowy suchy klimat ô znakach kōntynyntalnych, z krōtkimi, mroźnymi zimami i gorkimi latami. Strzedniŏ tymperatura stycznia wynosi –3 °C, a lipnia ôd 24 °C do 26 °C. Rocznŏ suma ôpadōw chwiyrŏ sie ôd 200 do 500 mm. Na wyżyj położōnych przestrzyństwach panuje klimat umiarkowany, a na wysokości bez 2000 m n.p.m. – ôziōmbniynty gōrski. Strzedniŏ rocznŏ suma ôpadōw przekrŏczŏ sam 800 mm.

Miasta

Nojsrogsze miasta Armynije

Lp.	Miasto	Populacyjŏ
1.	Erywań	1,060,138
2.	Giumri	121,976
3.	Wanadzor	86,199
4.	Wagharszapat	46,540
5.	Abowian	43,495
6.	Kapan	43,190
7.	Hrazdan	41,875
8.	Armawir	29,319
9.	Artaszat	22,269
10.	Iczewan	21,081

Historyjŏ

Zajyńcie festōngu Erywań bez Rosjan we 1827

Ôfiary rzezi Ôrmian we 1915

We 301 (na 12 lŏt przed tym kej Konstantyn I Wielgi sniōs prześladowaniŏ krześcijanōw we Rzimie) Armynijŏ jako piyrsze państwo na świecie uzdała krześcijōństwo za państwowõ religijõ. We 405 stworzōny ôstoł armyński alfabet, co prziczyniyło sie do bujnego rozrostu kultury. We 428 zachodniŏ tajla Armynije znŏdła sie pod panowaniym Bizancjum, a weschodniŏ Persyje. Perske prześladowaniŏ dokludziyły do abszusu we 451 powstōnia we ôbrōnie zawiyrzyniŏ, kere choć zakōńczyło sie klynskōm, stłumione bez Persōw, zmusiyło jejich do nadaniŏ Armynije szyrokij autōnōmije. Skirz wojaczki armyńscy hierarchowie niy mogli uczestniczyć we 451 we Chalcedońskim Soborze, zwołanym by zajmnōńć sie herezyjōm mōnofizytyzmu. We skutek przekłamań i rozdziałōw gŏdkowych a tyż politycznych machinacyji Bizancjum Ôrmiany ôdciepli we 554 na synodzie we Dywin uzdaniŏ soboru, tym samym ôdeszli ôd Wszeôbecnego Kościoła. We VII stoleciu Armynijŏ ôstała podbita bez Araberōw aże do 884. We 1054 Armynijŏ ôstała podbita bez Turkōw. Na wybrzyżach morza Egejskigo powstoło ôwdy we 1080 stworzōne bez wychodźcōw krōlestwo Cylicyje, kere ôdegrało wŏżnõ rolã we Krziżowych wandrach zatym upadło we 1375. Aże do XIX stoleciŏ praktycznie cołkŏ Armynijŏ znŏdła sie pod panowaniym muzułmanōw, jednak Ôrmiany wydolyli zachować swojã religijnõ i nŏrodnõ tożsamość, za to armyńscy wychodźcy wnieśli prawy ajnzac do kultury ojropejskij. We 1813 i 1828 Ottomańske Impyrium i Persyja ôstały wyparte z ziym weschodnij Armynije bez Ruske Impyrium, co znacznie poprawiyło sytuacyjõ Ôrmian. Na zaczōntku XX stoleciŏ, Turcyjŏ przekludziyła na ziymiach zachodnij Armynije ludobōjstwo znane dzisioj pod mianym Rzeź Ôrmian. Po paździyrnikowej rewolucyji we Rusyji na Armynijõ z zŏchodu i weschodu napadli Turcy a po jejich przegranyj we I światowyj wojaczce, bolszewicy wcielili Armynijõ do SSSR, za to armyńskŏ elita padła ôfiarōm stalinowskich czystek. Po II wojaczce światowyj prziszoł wzrōst ekōnōmiczny. We lipniu 1990 Armynijŏ ôgłosiyła swoje samostanowiyniy, potwierdzōne potym we absztimōngu 21 września 1991. Hned potym zmuszōnŏ była stoczyć wojaczkã z Azerbejdżanym we ôbrōnie Armyńskij ludności Gōrskigo Karabachu, zakōńczōnõ użytecznym dlŏ nij zawieszyniym ôgnia we 1994, choć sytuacyjŏ prawnŏ regiōnu dalij ôstŏwŏ niyuregulowana.

Polityka

Ôbowiōnzujōncŏ kōnstytucyjŏ ôstała przijyntŏ we ôgōlnokrajowym absztimōngu 5 lipnia 1995. Jeji nowelizacyjŏ ôstała zatwierdzōnŏ we inkszym absztimōngu, przekludzōnym 6 grudnia 2015. Poprŏwki tykały m.in. pōmiany trybu ôbioru prezydynta i dugości jego kadyncyje, kōmpetyncyje regyrōnku i kōmpozycyje Nŏrodnyj Grōmady.

Gowōm państwa je prezydynt, ôbiyrany bez parlamynt na 7-latowõ kadyncyjõ, bez możebności reelekcyje. Władza ôrdōnkodŏwczŏ przinŏleży do jednoizbowej Nŏrodnyj Grōmady ô 5-latowyj kadyncyje - 105 deputowanych je ôbiyranych we wszeôbecnych ôbiorach. Władzã wykōnawczõ sprawuje regyrōnek na czole z prymierym, powołowanym bez prezydynta.

Przed nowelizacyjōm, prezydynt bōł ôbiyrany we wszeôbecnych ôbiorach na 5-latowõ kadyncyjõ z możebnościōm jednyj reelekcyje. Nŏrodnŏ Grōmada rachowała 131 deputowanych, ôbiyranych na ôkres 4 lŏt. Piyrsze parlamyntarne ôbiory przekludzōne podle nowych receptōw, ôdbyły sie 2 kwietnia 2017 i zakōńczyły zwyciynstwym reskyrujōncyj Republikańskij Partyje Armynije, kerŏ dostała 49,17% głosōw.

Administracyjny tajlōng

Prowincyje Armynije

Krŏj potajlowany je na 10 prowincyje:

1. Aragacotn
2. Ararat
3. Armawir
4. Gegharkunik
5. Kotajk
6. Lorri
7. Szirak
8. Sjunik
9. Tawusz
10. Wajoc Dzor
11. Erywań (stolica)