ทฤษฎี

ทฤษฎี (อังกฤษ: theory) คือ สมมติฐานที่ได้รับการตรวจสอบและทดลองหลายครั้งหลายหนจนสามารถอธิบายข้อเท็จจริงสามารถคาดคะเนทำนายเหตุการณ์ทั่วๆไป ที่เกี่ยวข้องกับปรากฏการณ์นั้นอย่างถูกต้อง และมีเหตุผลเป็นที่ยอมรับของคนทั่วไป จึงเป็นผลให้สมมติฐานกลายเป็นทฤษฎี เช่น ทฤษฎีเซลล์ (Cell theory) ทฤษฏีวิวัฒนาการ (the evolution theory) เป็นต้น หรือ คือกลุ่มความสัมพันธ์ของแนวคิดคำนิยาม และองค์ประกอบต่าง ๆ ที่ใช้อธิบายลักษณะของปรากฏการณ์หนึ่ง และชี้ให้เห็นถึงความสัมพันธ์ระหว่างตัวแปรต่าง ๆ โดยมีจุดมุ่งหมายที่จะอธิบายหรือคาดเดาปรากฏการณ์นั้น

ความหมายในทางวิทยาศาสตร์

ในทางวิทยาศาสตร์นั้น ทฤษฎี มีความหมายว่าชุดของความคิดรวบยอด (a set of concepts), ชุดของข้อเสนอ (a set of propositions) และชุดของการสร้าง (a set of construct) ทฤษฎีเป็นข้ออธิบายที่มีรากฐานอยู่บนความรู้ชุดหนึ่ง สามารถพิสูจน์ ทดลองได้ มีความสมเหตุสมผล และสามารถใช้นำมาคาดการณ์ได้ โดยลักษณะสำคัญของทฤษฎีในทางวิทยาศาสตร์มี 5 ข้อ คือ

• เป็นกฎเกณฑ์ที่มีความเป็นนามธรรม (abstract rule)
• สามารถอธิบายได้เป็นการทั่วไป (generalized)
• สามารถพิสูจน์ และทดสอบได้ (testability)
• ผลที่ได้จากการพิสูจน์ และทดสอบมีความเที่ยงตรง (validity)
• มีความน่าเชื่อถือเนื่องจากผ่าน การพิสูจน์และทดสอบมาแล้ว (reliability)

ความหมายในทางสังคมศาสตร์

ในทางสังคมศาสตร์ไมเคิล โอคชอตต์ (Michael Joseph Oakeshott) นักปรัชญาและทฤษฎีการเมืองชาวอังกฤษ ได้พยายามจะทำความเข้าใจคำว่าทฤษฎี โดยการวิเคราะห์ผ่านรากของคำในภาษากรีก โบราณโดย โอคชอตต์กล่าวถึงคำในภาษากรีก 5 คำ คือ θέα (théa), θεορηιν (theorein), θεωρός (theorós), θεωρία (theoría) และ θεώρημα (theórema) โดยโอคชอตต์อธิบายว่า

• Théa หมายความว่า “สิ่งที่ถูกมองเห็น, การถูกมอง, การปรากฏขึ้น”
• Theorein หมายความว่า “กริยาอาการของการมอง, กริยาการสำรวจในสิ่งที่เกิดขึ้น (théa)”
• Theorós หมายความว่า “ผู้พิจารณา ผู้ที่ทำกริยาของการมอง (theorein) และตั้งคำถามกับตนเองเพื่อพยายามเข้าใจในสิ่งที่เกิดขึ้น (theoría) นั้น”
• Theoría หมายความว่า “การพยายามเข้าใจในสิ่งนั้นๆ หรือสิ่งที่เกิดขึ้น”
• Theórema หมายความว่า “สิ่งที่ผู้มอง (theorós) สรุปขึ้นว่าสิ่งที่ผู้มองมองเห็น (théa) นั้นคืออะไร