Akyda
Akyda (arap. عَقِيدَة) iman ylmy. Akyda musulmanlaryň ilkinji öwrenmeli dini ylymlaryndandyr. Akyda, adamyň ýüreginde we kalbynda ynam bilen ynanýan meselelerine degişlidir.
Kurana we hadysa düşündiriş
düzetKuranyň aýatlarynda we hadyslarda gabat gelýän Allaha ýakyn bolmak, Allahyň eli, gözi, münmek, düşmek we şuňa meňzeş aýatlar we hadyslarda akyda öwrenmediklere, sada adamlara, ýalňyş düşünýänlere okap berilmeýär. Sebäbi (manysy düşündirilmedik) göni terjime Allaha kemçilik berip görkezýär, we ýalňyş düşünýän adam «Hudaýda beden barmyka?!» diýip pikir edip biler, eger Hudaýda beden bar diýip ynananylsa kufrdyr. Allahyň sifatlary kämildir we oňa aň ýetirip bolmaz. Ýagny Allah hiç wagt aňyňdan geçmez. Ýöne Allahy jennetde görmek hakdyr, emma nähilidigi biljek bolmak gadagandyr.
Kurandaky aýatlaryň görnüşleri:[1]
- Mutäşäbihät (arap. مُتَشَابِهَات) çylşyrymly aýatlar. Bu aýatlaryň Alladandygyna, ýagny Kuranyň aýatlarydygyna ynanmaly, emma (mujtehid) bolmasa tefsir etmeli däl. Olara mysal:
- Muhkämät (arap. مُحْكَمَات) açyk (düşnükli) aýatlar. Olara mysal:
Eger-de Kurandaky aýatlarda ýa-da sahih hadyslarda göni terjimesi Hudaýa kemçilik berip görkezýän zatlar gelse, ilki bilen ony tanzihda[5] almaly, ýagny bu ýerde göni manyda aýdylmaýandygyna ynanmaly.
Akyda gowşak hadyslar alynmaýar.
«Wagt», «hemme ýerler, howalar, dünýäler we ş.m.lar», ýagny Alladan başga hemme zatlar ýaradylandyr. Allah wagtda we giňişliklerde ýerleşýän däldir. Ol hiç bir ýerde (giňişlige) mätäç däldir. Ondan başga hemme zatlar ýaradylandyr.[6]
Allaha ýakyn bolmak diýilse, aralyga düşünmeli däl, ýalňyş düşünilmez ýaly bu ýerde dost (öwlüýä) diýip terjime edilýär.
Adam Allahyň birligine düşünip biler, emma Allahy aňyndan geçirip bilmez.
Kuran Allahyň kelamydyr, Allahyň kelamy ýaradylanlaryň sözi ýaly däldir. Ýagny, ses, harplar we ş.m. däl, we Allahyň sifaty ýaradylanlaryň sifaty ýaly däldir. Allah Kurany Muhammed pygambere ﷺ arap dilinde iberendir. Biziň elimizdäki (Kuran) kitap, sahypalary, syýalary, dili, ýatda saklaýşymyz, ony okaýşymyz ýaradylanyň sifaty zatlarydyr. Emma Allahyň kelamy Allahyň sifaty bolup — ýaradylmadykdyr.
Iudeýler (ýewreýler)
düzet1135-nji ýylda doglan Maýmonid (Rambam) iudeýleriň öňki ýalňyş akydasyny belli derejede düzedýär. Oňa «13 принципов иудаизма» diýilýär. Häzirki iudeýleriň 90%-i muňa ynanýar, we Hristianlar bilen deňeşdireniňde iudeýleriň akydasy yslam akydasyna ýakyndyr. Ýöne olaryň esasy ýetmezçiligi musulmanlaryň kabul edýän (Isa we Muhammed) pygamberlerini kabul etmeýär. Ýagny olara yslamy kabul etmegi gezek.
Akyda kitaplary
düzet- Al-Fikh Al-Akbar (ýazan imam Abu Hanifa).
- Kitab al-Tawhid (ýazan imam al-Buhari).
- Al-Akyda al-Wasytyýa (ýazan şeýh al-Islam ibn Taýmiýa).
- Kitab al-Tawhid (ýazan şeýh Muhammad ibn Abdulwahhab ibn Suleýman al-Tamimi).
- Akydät Tahäwiýýä Webäýänäs sunnä – imam Äbu Ja'far at-Tahäwi.
- Al-Ubudiýýah (ýazan şeýh al-Islam ibn Taýmiýa).
- Al-Usul al-Salasah (ýazan şeýh Muhammad ibn Abdulwahhab ibn Suleýman al-Tamimi).
- Al-Kawa’id al-Arba’ (ýazan şeýh Muhammad ibn Abdulwahhab ibn Suleýman al-Tamimi).