Gerodot
Gerodot (latyn. Herodotus, grek.) biziň eýýamymyzdan öňki 484-nji ýylda (käbir maglumatlarda 490-njy ýyl) Kiçi Aziýanyň günorta-günbatarynda ýerleşýän Galikarnas şäherinde eneden doglup, 425-nji ýylda Afinada ýa-da Furitda (Günorta Italiýa) şäherinde hem aradan çykýar. Gerodot dünýäde ilkinji taryh ylmyny esaslandyryjy hökmünde tanalýar. Ýaşlyk ýyllarynyň esasy bölegini Samos adasynda geçirýär. Oňa ”Taryhyň atasy” diýip at beripdirler (Seseron). Dionisiýa Galikarnaslynyň berýän maglumatlaryna görä,eýran şasy Kserksyň Gresiýa ýöriş etmezinden biraz öňräk (b.e.önki 484-nji ýyl) dogulýar we Peloponnes urşuny (b.e. önki 431-nji ýyl) başyndan geçirýär. Akyldaryň hossarlary tanymal we baý adamlar bolupdyr.Gerodot gadymy Gresiýanyň territoriýasyna mahsus has sowuklugy ýa-da gazaplylygy bilen tapawutlanýan Skifiýanyň klimatyna geografiki ýazgy berýär. Şeýle-de, akyldar Wawilon şäheriniň plany (ýer üstüniň kiçeldilip tekizlikde gurlan şekili) we onuň binalarynyň gurlan materiallary belli bolupdyr. Ol Nil derýasynyň kenarynda ýerleşýän Müsür şäherleriniň arasyndaky aralyklar we müsürlileriň däp-dessurlary dogrusynda hem käbir maglumatlary jemläpdir. Bizin eýýamymyzdan öňki 455-444-nji ýyllarda grek - pars urşunyň taryhyny öwrenmek maksady bilen ol köp ýerlere syýahat edýär. Bu syýahatlaryň netijesinde öň greklere mälim bolmadyk halklaryň we ýerleriň üstüni açýar we meşhurlyga eýe bolan “Taryh” atly eserini ýazýar.Gerodot b.e. öňki 444-443-nji ýyllarda filosof Projagor (Protagor) we binagärçi Miletli Gippokadam bilen bilelikde, Italiýanyň günortasynda ýerleşýän grekleriň koloniýasyna degişli bolan ýerde Furiý şäheriniň gurulmagyna işjeň gatnaşýar.Gerodot Kiçi Aziýa, Wawilona, Finikiýa, Müsüre, Kirene,Balkan Gresiýasynyň dürli şäherlerine, Gara deňiziň kenar ýakasy boýunça Olwiýa çenli syýahat edýar. Olwiýada skifler barada dürli maglumatlary ýygnaýar. Afina şäherinde hem birnäçe ýylyň dowamynda ýaşaýar. Ol b.e. öňki 443-nji ýylyň ahyrlarynda Afinydan Furiý şäherine göçýär.Gerodotyň ykbaly b.e. öňki 440-njy ýyldan başlap Afina şäheri we Perikl bilen jebis arabaglanyşykda bolýar. Taryhy maglumatlardan belli bolşy ýaly, Gerodot bu ýerde ilkinji gezek “Wakalaryn beýany - Taryh” atly kitabynyň käbir böleklerini halkyň (mähelläniň) öňünde olimpiýa oýunlary wagtynda okaýar we afinalylaryn uly minnetdarlygyny alýar.Gerodot b.e. önki 464-nji ýylda ilki bilen grek –pars urşy barada takyk maglumatlary ýygnamak maksady bilen syýahata ugraýar. Syýahatyň netijesinde bolsa greklere öňler mälim bolmadyk halklar barada taryhy maglumatlary toplaýar, şonuň ýaly-da ol mälim bolan halklaryň ýaşaýan sebitlerine, däp-dessurlaryna we ş.m. geografiki ýazgy berýär. Türkmenistanyň çöllük ýerlerine degişli bolan has gadymy maglumatlar grek taryhçysy Gerodotyň işlerinden gelip ýetipdir. Gerodot Hazar deňzi barada şeýle maglumat beripdir: “Hazar deňzi aýratyn (özbaşdak) bolup, beýlekiler bilen goşulýar. Onuň uzynlygy 15, emma ini deňziň iň giň ýerinde 8 günlük kürekli gaýyk bilen ýüzmege deň.Gündogarda bu deňiz giň ýaýlymdaky düzlük bilen çäklenýär. Bu ýerleriň köpräk böleginde massagetler ýasaýarlar”. Edil şulara ýakynrak maglumatlary alym R. L. Ýugaý maglumatlaryna salgylanmak bilen getirýär. Ol Gerodotyň “Hazar deňzi başga aýratyn bolup, uzynlygy 15, emma ini iň giň ýerinde 8 günlik wesel gämisinde ýüzmegine deňdir...Günbatarda Hazar denizi Kawkaz bilen araçäkleşip, gündogarda oňa aňrysy görünmeýän düzlik gelip birleşýär. Bu ýerleriň köp bölegini massagetler eýeleýär” diýip ýazandygyny belleýär.Gerodotyň galdyran mirasyny öwrenmek bilen, alymlar Türkmenistanyň territoriýasyndaky düzlük ýerlere degişli bolan täsin maglumatlaryň üstünden barypdyrlar. Merkezi Aziýanyň irrigasiýa ulgamyny (suwaryş desgalaryny) öwrenmek bilen, Gerodot uly “Ak” derýasyny ýatlaýar. Onuň ýazmagyna görä, bu derýa daglaryň eteklerinden öz gözbaşyny alýar. Şonuň ýaly-da bu derýanyň hemme tarapy daglar bilen gurşalan jülgäni suwlandyrandygy, onuň bolsa bäş sany goşandynyň bardygy ýatlanylýar. Bir wagtlar bu jülge horezmlileriň serhedinde ýaşaýan parfiýalylara degişli bolandygy bellenilýär. Ak derýasy ýokarda bellenen ýerleri suwarýandygy, bu ýerlerde dürli ululykdaky suwaryş akabalaryň bolandygy ýazýarlar. Berlen maglumatlaryň analizlenmegi netijesinde alymlar Gerodotyň ýatlaýan “Ak" derýasynyň dogrudan hem Türkmenistanyň territoriýasyndan akandygyny belleýärler. Gerodotyň bellän, ähli tarapy daglar bilen gurşalan, Türkmenistanyň günorta -günbatarynda ýerleşýän, Eýran Yslam respublikasynyň serhedine we ondan hem günorta uzalyp gidýän “Ak” derýasy, häzirki Tejen derýasy bolmagy mümkin. Gerodotyň “Taryh” diýlip şertli atlandyrylýan bu eseri grek-eýran (pars) urşunyň taryhyny öz içine alýar. Biraz soňrak aleksandiýaly alymlar, bu eseri 9 sany kitaba bölüpdirler. Gerodotyň belleýşine görä Gündogarda Hindi derýasynyň ýokarsynda “batgalyklar we oýluklar” suratlandyrýan bolsa, onda J.Tomsonuň işinde olar kartanyň haýsy ýerinde görkezilipdir.Bulardan daşary Araks derýasyndan Hazar deňzine bölünip gaýdýan goşant nädogry suratlandyrylýar. Eger-de awtor Araksyň goşandy günbatarda ýerleşýär diýen bolsa, Gerodotyň işine esaslansak, onda “Araks özüniň gözbaşyny, Hindi derýasynyň alýan ýerinden alyp gaýdýar” diýen pikirine gapma garşy gelýär.W. A. Dementýewiň we O. N.Andrýuşenkonyň (1962)kitabynda “Gerodot boýunça Ýeriň görnüşi” işindäki kartada Araks derýasy has anygrak görkezilýär. Emma onda Hazar deňzine akýan goşandy, şonuň ýaly-da “batgalyklar we oýluklar” görkezilmeýär. J. Tomsonyň işinde Hazar deňzi geografiki giňlik boýunça çekilen görnüşinde suratlandyrylýar. Bu bolsa Gerodotyň görkezmesine gabat gelmeýär. Gerodot Hazar deňziniň ini we uzynlygy dogrusynda has meňzeşräk pikiri belläpdir. Häzirki döwürde Gerodotyň syýahata giden ýurtlary, geçen ýollary (marşruty) alymlar tarapyndan doly diýen ýaly öwrenildi. Ol ilki bilen Nil derýasynyň ýakasy bilen Elefantinlere (Assuana), ol ýerden Müsüriň gadymy serhedine çenli gelýär. Gerodot gündogarda Ýefrat derýasynyň Tigr derýasy bilen ýakynlaşýan ýerindäki Wawilon şäherine gelýär. Gerodot Demirgazykda grekleriň şol wagtky koloniýasy bolan Gara deňziň kenarlarynda ýerleşen ýurtlara (häzirki Ukraina, Moldowa, Bolgariýa we beýleki döwletleriň territoriýalary) syýahat edýär. Soňra bolsa Günbatar ýurtlaryň üsti bilen geçip Italiýa barýar.Gerodot ömrüniň köp bölegini Afinada geçirýär. Ol şol ýerden görnükli alym Sofokl bilen tanyşýar. Onuň bilen bilelikde Furiý şäherine barýar.Gerodot beýik syýahatçy bolmak bilen, özüniň bolan ýerlerinde ownujak hadysalary hem gözden sypdyrmandyr, ol ýerlere geografiki taýdan ýazgy bermegi hem üstünlikli başarýar. Gerodot bu eserini özüniň hususy gözegçiliklerine we beýleki şahsyýetleriň hem-de ýazgy çeşmeleriniň maglumatlaryna daýanmak bilen ýazypdyr. Onuň bu maglumatlary özüniň hakykylygy we köp ýagdaýlarda häzirki zaman arheologiki gazuw-agtaryş işleriň netijeleri esasynda tassyklanýar. Gerodotyň “Taryh” eseri 1479-njy ýylda Lorenso Walla tarapyndan latyn diline terjime edilip çapdan çykarylýar.Gorodotyň eseriniň rus dilindäki terjimesi F. G. Misenko tarapyndan 1888-nji ýylda terjime edilip, oňa teswirnama berlipdir we bilelikde çap edilýär.Häzirki zaman alymlary Gerodotyň “Taryh” eserini antiki döwletleriň taryhyna degişli gymmately maglumatlary saklaýan,bahasyna ýetip bolmajak ensiklopediki çesme hasaplaýarlar.
Atabek (latyn. Herodotus, grek.) biziň eýýamymyzdan öňki 484-nji ýylda (käbir maglumatlarda 490-njy ýyl) Kiçi Aziýanyň günorta-günbatarynda ýerleşýän Galikarnas şäherinde eneden doglup, 425-nji ýylda Afinada ýa-da Furitda (Günorta Italiýa) şäherinde hem aradan çykýar. Gerodot dünýäde ilkinji taryh ylmyny esaslandyryjy hökmünde tanalýar. Ýaşlyk ýyllarynyň esasy bölegini Samos adasynda geçirýär. Oňa ”Taryhyň atasy” diýip at beripdirler (Seseron). Dionisiýa Galikarnaslynyň berýän maglumatlaryna görä,eýran şasy Kserksyň Gresiýa ýöriş etmezinden biraz öňräk (b.e.önki 484-nji ýyl) dogulýar we Peloponnes urşuny (b.e. önki 431-nji ýyl) başyndan geçirýär. Akyldaryň hossarlary tanymal we baý adamlar bolupdyr.Gerodot gadymy Gresiýanyň territoriýasyna mahsus has sowuklugy ýa-da gazaplylygy bilen tapawutlanýan Skifiýanyň klimatyna geografiki ýazgy berýär. Şeýle-de, akyldar Wawilon şäheriniň plany (ýer üstüniň kiçeldilip tekizlikde gurlan şekili) we onuň binalarynyň gurlan materiallary belli bolupdyr. Ol Nil derýasynyň kenarynda ýerleşýän Müsür şäherleriniň arasyndaky aralyklar we müsürlileriň däp-dessurlary dogrusynda hem käbir maglumatlary jemläpdir. Bizin eýýamymyzdan öňki 455-444-nji ýyllarda grek - pars urşunyň taryhyny öwrenmek maksady bilen ol köp ýerlere syýahat edýär. Bu syýahatlaryň netijesinde öň greklere mälim bolmadyk halklaryň we ýerleriň üstüni açýar we meşhurlyga eýe bolan “Taryh” atly eserini ýazýar.Gerodot b.e. öňki 444-443-nji ýyllarda filosof Projagor (Protagor) we binagärçi Miletli Gippokadam bilen bilelikde, Italiýanyň günortasynda ýerleşýän grekleriň koloniýasyna degişli bolan ýerde Furiý şäheriniň gurulmagyna işjeň gatnaşýar.Gerodot Kiçi Aziýa, Wawilona, Finikiýa, Müsüre, Kirene,Balkan Gresiýasynyň dürli şäherlerine, Gara deňiziň kenar ýakasy boýunça Olwiýa çenli syýahat edýar. Olwiýada skifler barada dürli maglumatlary ýygnaýar. Afina şäherinde hem birnäçe ýylyň dowamynda ýaşaýar. Ol b.e. öňki 443-nji ýylyň ahyrlarynda Afinydan Furiý şäherine göçýär.Gerodotyň ykbaly b.e. öňki 440-njy ýyldan başlap Afina şäheri we Perikl bilen jebis arabaglanyşykda bolýar. Taryhy maglumatlardan belli bolşy ýaly, Gerodot bu ýerde ilkinji gezek “Wakalaryn beýany - Taryh” atly kitabynyň käbir böleklerini halkyň (mähelläniň) öňünde olimpiýa oýunlary wagtynda okaýar we afinalylaryn uly minnetdarlygyny alýar.Gerodot b.e. önki 464-nji ýylda ilki bilen grek –pars urşy barada takyk maglumatlary ýygnamak maksady bilen syýahata ugraýar. Syýahatyň netijesinde bolsa greklere öňler mälim bolmadyk halklar barada taryhy maglumatlary toplaýar, şonuň ýaly-da ol mälim bolan halklaryň ýaşaýan sebitlerine, däp-dessurlaryna we ş.m. geografiki ýazgy berýär. Türkmenistanyň çöllük ýerlerine degişli bolan has gadymy maglumatlar grek taryhçysy Gerodotyň işlerinden gelip ýetipdir. Gerodot Hazar deňzi barada şeýle maglumat beripdir: “Hazar deňzi aýratyn (özbaşdak) bolup, beýlekiler bilen goşulýar. Onuň uzynlygy 15, emma ini deňziň iň giň ýerinde 8 günlük kürekli gaýyk bilen ýüzmege deň.Gündogarda bu deňiz giň ýaýlymdaky düzlük bilen çäklenýär. Bu ýerleriň köpräk böleginde massagetler ýasaýarlar”. Edil şulara ýakynrak maglumatlary alym R. L. Ýugaý maglumatlaryna salgylanmak bilen getirýär. Ol Gerodotyň “Hazar deňzi başga aýratyn bolup, uzynlygy 15, emma ini iň giň ýerinde 8 günlik wesel gämisinde ýüzmegine deňdir...Günbatarda Hazar denizi Kawkaz bilen araçäkleşip, gündogarda oňa aňrysy görünmeýän düzlik gelip birleşýär. Bu ýerleriň köp bölegini massagetler eýeleýär” diýip ýazandygyny belleýär.Gerodotyň galdyran mirasyny öwrenmek bilen, alymlar Türkmenistanyň territoriýasyndaky düzlük ýerlere degişli bolan täsin maglumatlaryň üstünden barypdyrlar. Merkezi Aziýanyň irrigasiýa ulgamyny (suwaryş desgalaryny) öwrenmek bilen, Gerodot uly “Ak” derýasyny ýatlaýar. Onuň ýazmagyna görä, bu derýa daglaryň eteklerinden öz gözbaşyny alýar. Şonuň ýaly-da bu derýanyň hemme tarapy daglar bilen gurşalan jülgäni suwlandyrandygy, onuň bolsa bäş sany goşandynyň bardygy ýatlanylýar. Bir wagtlar bu jülge horezmlileriň serhedinde ýaşaýan parfiýalylara degişli bolandygy bellenilýär. Ak derýasy ýokarda bellenen ýerleri suwarýandygy, bu ýerlerde dürli ululykdaky suwaryş akabalaryň bolandygy ýazýarlar. Berlen maglumatlaryň analizlenmegi netijesinde alymlar Gerodotyň ýatlaýan “Ak" derýasynyň dogrudan hem Türkmenistanyň territoriýasyndan akandygyny belleýärler. Gerodotyň bellän, ähli tarapy daglar bilen gurşalan, Türkmenistanyň günorta -günbatarynda ýerleşýän, Eýran Yslam respublikasynyň serhedine we ondan hem günorta uzalyp gidýän “Ak” derýasy, häzirki Tejen derýasy bolmagy mümkin. Gerodotyň “Taryh” diýlip şertli atlandyrylýan bu eseri grek-eýran (pars) urşunyň taryhyny öz içine alýar. Biraz soňrak aleksandiýaly alymlar, bu eseri 9 sany kitaba bölüpdirler. Gerodotyň belleýşine görä Gündogarda Hindi derýasynyň ýokarsynda “batgalyklar we oýluklar” suratlandyrýan bolsa, onda J.Tomsonuň işinde olar kartanyň haýsy ýerinde görkezilipdir.Bulardan daşary Araks derýasyndan Hazar deňzine bölünip gaýdýan goşant nädogry suratlandyrylýar. Eger-de awtor Araksyň goşandy günbatarda ýerleşýär diýen bolsa, Gerodotyň işine esaslansak, onda “Araks özüniň gözbaşyny, Hindi derýasynyň alýan ýerinden alyp gaýdýar” diýen pikirine gapma garşy gelýär.W. A. Dementýewiň we O. N.Andrýuşenkonyň (1962)kitabynda “Gerodot boýunça Ýeriň görnüşi” işindäki kartada Araks derýasy has anygrak görkezilýär. Emma onda Hazar deňzine akýan goşandy, şonuň ýaly-da “batgalyklar we oýluklar” görkezilmeýär. J. Tomsonyň işinde Hazar deňzi geografiki giňlik boýunça çekilen görnüşinde suratlandyrylýar. Bu bolsa Gerodotyň görkezmesine gabat gelmeýär. Gerodot Hazar deňziniň ini we uzynlygy dogrusynda has meňzeşräk pikiri belläpdir. Häzirki döwürde Gerodotyň syýahata giden ýurtlary, geçen ýollary (marşruty) alymlar tarapyndan doly diýen ýaly öwrenildi. Ol ilki bilen Nil derýasynyň ýakasy bilen Elefantinlere (Assuana), ol ýerden Müsüriň gadymy serhedine çenli gelýär. Gerodot gündogarda Ýefrat derýasynyň Tigr derýasy bilen ýakynlaşýan ýerindäki Wawilon şäherine gelýär. Gerodot Demirgazykda grekleriň şol wagtky koloniýasy bolan Gara deňziň kenarlarynda ýerleşen ýurtlara (häzirki Ukraina, Moldowa, Bolgariýa we beýleki döwletleriň territoriýalary) syýahat edýär. Soňra bolsa Günbatar ýurtlaryň üsti bilen geçip Italiýa barýar.Gerodot ömrüniň köp bölegini Afinada geçirýär. Ol şol ýerden görnükli alym Sofokl bilen tanyşýar. Onuň bilen bilelikde Furiý şäherine barýar.Gerodot beýik syýahatçy bolmak bilen, özüniň bolan ýerlerinde ownujak hadysalary hem gözden sypdyrmandyr, ol ýerlere geografiki taýdan ýazgy bermegi hem üstünlikli başarýar. Gerodot bu eserini özüniň hususy gözegçiliklerine we beýleki şahsyýetleriň hem-de ýazgy çeşmeleriniň maglumatlaryna daýanmak bilen ýazypdyr. Onuň bu maglumatlary özüniň hakykylygy we köp ýagdaýlarda häzirki zaman arheologiki gazuw-agtaryş işleriň netijeleri esasynda tassyklanýar. Gerodotyň “Taryh” eseri 1479-njy ýylda Lorenso Walla tarapyndan latyn diline terjime edilip çapdan çykarylýar.Gorodotyň eseriniň rus dilindäki terjimesi F. G. Misenko tarapyndan 1888-nji ýylda terjime edilip, oňa teswirnama berlipdir we bilelikde çap edilýär.Häzirki zaman alymlary Gerodotyň “Taryh” eserini antiki döwletleriň taryhyna degişli gymmately maglumatlary saklaýan,bahasyna ýetip bolmajak ensiklopediki çesme hasaplaýarlar.