Injil
INJIL (iňlisçesi gospel) diýmegiň Türkmençe terjimesi Hoş Habar diýmekdir, grek dilindäki Ewangelion sözünden gelip çykandyr.[1] Injil diýip eramyzyň ilkinji asyrlarynda Nasyraly Isanyň durmuşy we taglymaty barada ýazylan kitaplara at berilen. Bu injillerden 10-larçasy bar bolup[1] olaryň iň meşhurlary Täze äht kitabyna girizilen, beýleki ady bilen kanonik injiller, 4 injil bolsa gerek.
Görnüşleri
düzetKanonik injiller
düzetTäze äht kitabyna girizilen (kanonik injiller) 4 sanydyr. Bu injiller kim tarapyndan ýazylandygy näbellidir[2] we kimdir biri tarapyndan ýazylandygy barada hiç bir esas ýokdur injiller özünde hem taryhy maglumatlarda hem. Täze äht kitabyndaky injiller şulardyr[3]:
Mata injili: 70-100-nji ýyllar arasynda ýazylan, iň ir 70, iň giç 100-nji ýyl.
Markos injili: iki çaklama, 68-73-nji ýyllar aralygynda we 65-70-nji ýyllar aralygynda.
Luka injili: 80-100nji ýyllar aralygynda. Köpler munuň 80-85, 85-nji ýyllar töweregi ýazylandygyny öňe sürýär.
Ýahýa injili: 90-100-nji ýyllar aralygynda. Agdyklyk edýän çaklama görä bu injil dürli eralarda ýazylan, diýmek belli bir wagt ýok.
Kanonik däl injiller
düzetBulardan hem birnäçesi bardyr, olardan kanonik injiller bilen döwürdeş bolanlary şulardyr(diňe bular bilen çäkli däldir):
1. Passion Narratiwe: 30-60-njy ýyllar arasynda ýazylan. Nazaretli Isa haja çüýlenen wagtlaryna ýakyn wakalary barada gürrüň berýär. Üns çekýän zat, hristýanlaryň ynanýan 4 injilinden hem ir ýazylan. belkäm Nazaretli Isa dirikä ýazga geçirilen ýeke-täk injil
2. "Ýitirilen sözler injili": 40-80-nji ýyllar aralygynda ýazylan. Bu hem Isanyň aýdan zatlary barada. Bu hem iň az 3 ynanylýan injilden has ir ýazylan we beýleki birinden ir ýazylan bolmagam mümkin, deň ýazylan bolmagam mümkin, giç ýazylan bolmagam mümkin.
3. "Aýatlar injili"- ýa-da yşaratlar injili. Nazaretli Isanyň ömür beýany barada. 50-90-njy ýyllar arasynda ýazylan.
4. Didaçi: Nazaretli Isanyň 12 şägirdiniň öwredenleri barada, ol 12 şägirt Isanyň taglymatyny öwredendigini pikir etsek bu hem injil diýilse bolar. 50-120 ýyllar arasy.
5. Tomas injili: Tomas Nazaretli Isanyň şägirdi hökmünde görkezilen Isa hakdaky ähli ýazgylarda hem. Isanyň aýdanlary, taglymaty barada. 50-140 ý.
6-7. Oksyrynkýus 840 we 1224: bu 2 injil, soňundaky her belgi bir injil üçin. 50-120 ý. Isanyň ömür beýany, başdan geçirenleri barada.
8. Markosyň gizlin injili: 70-160 ý. Isanyň durmuşy barada, taglymaty barada.
9. Piter injili: Piter hem Täze äht kitabynda Isanyň şägirtlerinden 1-i hökmünde görkezilen. 70-160 ý. Isanyň durmuşy we taglymaty barada.
10. Egerton injili: 70-120 ý. Isanyň durmuşy barada, taglymaty barada.
11. Mara Bar Serapion: Injildir öýdülýär, anyk belli däl ýöne injil bolmagy gaty mümkin. 73-200 ý. Nazaretli Isany ýewreýleriň şasy, gowulyk üçin jan beren şekilde propoganda edýär.
12. Müsürlileriň injili: Ýaradylyş, Hudaýyň ýeri nädip ýaradandygy barada we Nazaretli Isa adamlary günaden, ýerýüzi diýlip bilinýän erbetlikler zyndanyndan halas etjek biri hökmünde wagyz edýär. 80-150 ý.
13. Ybranylaryň injili: Isa dogulmazyndan öňki durmuşy, älem ýaradylmazdan ozal bar bolandygy, baptiz edilmegi, Isanyň Inkarnasiýasy (Ylahy barlykdan, Hudaýlykdan adamlyga geçişi) we dirikä aýdan sözleri, taglymaty barada. 80-150 ý.
14-15. Ebionitler Injili we Nazarenler injili: 100-160 ý. Bular hem injil hökmünde görülýär.
16. How injili: How adam ady hökmünde, How ene ýaly. 100-200 ý.
17. Jeýms'iň gizlin kitaby: Isanyň taglymaty barada, dilden geçen maglumatlary barada. 100-150 ý. Injil hökmünde görlüp biliner. Bu ugurdaky alym Donald Rappe muny öz işleriniň birinde injil hökmünde görkezen.
18. Filip injili: Bu Nazaretli Isanyň taglymaty barada üýtgeşik garaýyş bilen üpjün edýär we bu Magdalenli Merýemiň nukdaýnazaryndan ýazylan. Ýagny, Magdalenli Merýemiň Nazaretli Isa'a garaýşy, oňa nähili düşünişi, pikirlenişi barada. 180-250 ý.
19. Merýem injili: Isanyň ýetginjeklik we ýaşlyk durmuşy barada.
20. Halasgäriň injili: Bu kitap ady Halasgäriň injili,Halasgär kimdigi anyk görkezilmedik, bellenilmedik kitapda. Hristýanlar Nazaretli Isa'a halasgär hökmünde ynanýandygyny gözöňünde tutup bu hem Isa baradadyr öýdülýär. Injil diýip anyk aýdyp bolmaz.
Yslama görä injil
düzetYslam dininde injil Isa Pygambere Allah tarapyndan indirilen kitap hasaplanýar. Yöne Gurhandan ozal gelen we bugün elde bar bolan ylahy kitaplar Allahyň Pygamberlerine indiren kitaplarynyň hakykysy däldir. Bularyň asyl nusgalary wagtyň geçmegi bilen ýitip, adamlar tarapyndan täzeden ýazyldy. Şol sebäpdenem içlerine batyl (ýalňyş) ynançlar garyşdy.
Gurhanyň bir aýatynda bolsa Allah, Gurhany özüniň gorajagyny habar berdi. Bu barada 10 ýyl işlän Türkiýe döwletiniň 13-nji müftüsi Taýýar Altykulaç hem hakyky 4 Kuran bilen günümizdäki Kurany Kerimi sözme söz, harpma harp gözden geçirip aralarynda hiçbir tapawudyň bolmadygyny orta goydy.
Şu yerde "Allah näme üçin Gurhany gorap, beyleki kitaplary goramady" diylen sorag akla gelip biler. Has ozalky Pygamberler belli bir kowumlara we belli bir döwür üçin iberilendir. Şol sebäpden hem Allah, olara indiren kitaplaryny gorag astyna alan däldir. Hemem şol Pygamberiň iberilen döwri dolandan soňra Allah başga bir Pygamber we başga bir kitap iberdi. Yöne Muhammet Pygamber iň soňky Pygamber bolandygy üçin, eger Allah oňa indiren kitabyny goramasady, has soňky asyrlarda geljek adamlaryň dogry yoly tapmaklary hem mümkin bolmazdy.
- ↑ Gadymy hristýan golýazmalaryny jemleýän saýt, gospel atly golýazmalar injillerdir: http://earlychristianwritings.com/
- ↑ Harris, Stephen L., Understanding the Bible. Palo Alto: Mayfield. 1985
- ↑ http://www.turkmenhh.org/kitaplar/taze-aht/