Akıl yürütme

Mantıkta akıl yürütme, muhakeme ya da uslamlama^[1]^[2] bilinen olgular ve kurallar kullanılarak yeni bilgiye ulaşılmasıdır.^[3] Akıl yürütme üç başlıkta incelenebilir: tümdengelim (dedüksiyon), tümevarım (indüksiyon) ve analoji. Klasik mantığın temelinde tümdengelim vardır.

Tümdengelim (Dedüksiyon)

Tümdengelim öncül bilgilerden yeni sonuçlar çıkarmaktır.^[4] Öncüller halihazırda bilinen ya da varsayılan olgulardır. Örneğin, "Arabalar dört tekerlidir" ve "Kara Şimşek bir arabadır" öncüllerinden tümdengelim yoluyla "Kara Şimşek dört tekerlidir" sonucu elde edilebilir.

Tümevarım (İndüksiyon)

Tümevarım özelden yola çıkılarak genel hakkında bilgi elde edilmesidir.^[3] Bilimsel yöntemin temeli olan tümevarımda, çok sayıda tikel bilgi kullanılarak tümel bir kural doğrulanır. Örneğin, "Serçe, güvercin, karga uçar", "Serçe, güvercin, karga kuştur" tikel bilgilerinden "Kuşlar uçar" tümel bilgisine varılabilir. Ancak, tümevarımsal akıl yürütme, tümdengelimde olduğu gibi kesin bir sonuca götürmez. Tümevarım var olan gözlemlerle tutarlı olmasına karşın, henüz yapılmamış gözlemlerle çelişmesi mümkündür.^[4] Örneğin, "Penguen uçamaz" ve "Penguen kuştur" bilgileri edinildiğinde, daha dar bir öncül kümesiyle çıkarsanmış olan "Kuşlar uçar" önermesi geçersiz olacaktır.

Dışaçekim (Abduction, Geriçıkarım)

Dışaçekim, belli koşullara uyan olgular için bir açıklama üretmek için kullanılan akıl yürütme metodudur. En iyi açıklamanın üretilmesi şeklinde de ifade edilebilir. Dışaçekim, eldeki -çoğu zaman eksik olan- bilgi ile mümkün olanın en iyisinin yapılmaya çalışıldığı günlük karar verme süreçlerinin temelini teşkil eden bir muhakeme metodudur.

Bir dizi semptomun varlığı bilinirken bunları en iyi şekilde açıklayan teşhisi bulmaya yönelik tıbbi tanı çabası dışaçekimin en yaygın örneklerinden biri olarak verilebilir. Bir hâkimin, mahkemeye sunulan delilleri, savcının mı yoksa savunmanın mı argümanlarının daha iyi açıkladığını tespiti çabası dışaçekim örneğidir.

Peirce'ye göre her bilimsel araştırma şaşırtıcı gelen bir olgunun gözemlenmesi ile başlar. Bilimsel araştırmanın ilk adımı olan olan dışaçekim, gözlemlenen olgunun nasıl olup da ortaya çıktığını açıklamaya yönelik hipotez veya hipotezlerin geliştirilmesi sürecidir. Bu durumda Peirce, dışaçekimin salt bir akıl yürütme çeşidi olmayıp aynı zamanda bilimsel buluş metodu oluduğunu da ifade eder.

Analoji

Analoji iki şey arasındaki benzerliğe dayanarak birisi hakkında verilen bir hükmü diğeri hakkında da vermek şeklindeki akıl yürütme yoludur.^[5] Örneğin, "Dünya gezegeninin atmosferi vardır ve üzerinde canlılar yaşar", "Mars gezegeninde atmosfer vardır" öncüllerinden hareketle "O zaman Mars gezegeninde canlılar bulunması gerekir" sonucunun elde edilmesi bir analoji örneğidir. Dünya ile Mars arasındaki bir benzerlikten hareketle Dünya için geçerli olan bir durumun Mars için de geçerli olması gerektiği kabul edilerek Marsta canlılar olması gerektiği hükmüne varılmıştır.

Analojinin hem indüktif hem dedüktif metodun kullanıldığı bir akıl yürütme yoludur. "Eğer atmosfer var ise canlı olmalıdır" ve "Dünya ve Mars'ın atmosferleri yapı olarak aynıdır" hükümleri induktif akıl yürütme ile zımni (örtülü) olarak üretilmiş daha sonra bu hükümden "O zaman Mars gezegeninde canlılar bulunması gerekir" hükmü dedüktif metotla üretilmiştir.

Analoji varsayımsal (hypothetique) bir dedüksiyon olup dayandığı zımni hükümler ispat edilmiş değil varsayılmıştır.^[6] Bu sebeple analoji ile verilen hüküm bir zorunluluk değil ancak bir ihtimal bildirir.^[3]

Kaynakça

^ Eroğlu, Gültekin (Aralık 2012). "Akıl Yürütme Formlarının Mantık ve Bilimlerde Yeri ve Değeri". Hikmet Yurdu. 5 (10). s. 184. 14 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2018.
^ GÜZEL, Cemal (2001). ""Batı" ile "Doğu"nun Tümdengelimli Uslamlamaları: Aristoteles'in Syllogismi ile Hintlerin Nyaya- Vaisesiası Üzerine". Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 18 (2). ss. 37-53. 14 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2018.
^ ^a ^b ^c Öner, Necati (1991). Klasik Mantık (5 bas.). Ankara: Ankara Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları. s. 104.
^ ^a ^b Ho, Yu Chong (1994). "Abduction? Deduction? Induction? Is There a Logic of Exploratory Data Analysis?". EDRS.
^ İmamoğlugil, Halil, Klasik Mantıkta Akıl Yürütme, Araştırma Yayınları, Ankara, 2018. s. 148
^ İmamoğlugil, H . "Necati Öner’e Göre Klasik Mantıkta Akıl Yürütme". Mantık Araştırmaları Dergisi 1 (2019): 36-82

[1] Eroğlu, Gültekin (Aralık 2012). "Akıl Yürütme Formlarının Mantık ve Bilimlerde Yeri ve Değeri". Hikmet Yurdu. 5 (10). s. 184. 14 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2018.

[2] GÜZEL, Cemal (2001). ""Batı" ile "Doğu"nun Tümdengelimli Uslamlamaları: Aristoteles'in Syllogismi ile Hintlerin Nyaya- Vaisesiası Üzerine". Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 18 (2). ss. 37-53. 14 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ocak 2018.

[oner-3] Öner, Necati (1991). Klasik Mantık (5 bas.). Ankara: Ankara Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları. s. 104.

[ho-4] Ho, Yu Chong (1994). "Abduction? Deduction? Induction? Is There a Logic of Exploratory Data Analysis?". EDRS.

[5] İmamoğlugil, Halil, Klasik Mantıkta Akıl Yürütme, Araştırma Yayınları, Ankara, 2018. s. 148

[6] İmamoğlugil, H . "Necati Öner’e Göre Klasik Mantıkta Akıl Yürütme". Mantık Araştırmaları Dergisi 1 (2019): 36-82

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]