Canibeg
Canibeg Han ya da Canıbeg Han, 1341/1342-1357 yılları arasında Altınordu Devleti Hanı. Bazı kaynaklarda ismi "Canı Bek" şeklinde geçmektedir. Döneminin Rus kaynaklarında "iyi hükümdar Çanibek" (Rusça “Добрый царь Чанибек") şeklinde bahsedilen Canibeg Han döneminde bastırılan paralarda da kendisinden; "Sultan Mahmud", "Sultan el-adil", "Hakan el-adil", "Sultan el‐a’zam" "Çambek Celaleddin Mahmud Sultan" ve "Celaleddünya ve’d‐din Mahmud Sultan" gibi sıfatlarla bahsedilmiştir.[3]
| Canibeg Han | |
|---|---|
 Katalan Atlasında Canibeg’in resmi | |
| Altın Orda Devleti Hanı | |
| Hüküm süresi | 1341/1342-1357 |
| Önce gelen | Tinibeg |
| Sonra gelen | Berdibeg |
| Eş(ler)i | Taydulu, Karaçaç[1] |
| Çocuk(lar)ı | Berdibeg, Kulpa Han, Nevruz Han, Bisulu Hanuş[2] (Kıyat Mamay Bey'in eşi) |
| Hanedan | Altın Orda Hanedanı |
| Babası | Özbek Han |
| Annesi | Taytuğlu Hatun |
| Dini | İslam |
Babası Özbek Han'ın 1341 yılında ölümünden sonra abisi Tinibeg, Altın Orda Hanı oldu. Ancak diğer kardeşi Hızır Bey bu durumu kabullenmeyerek isyan etse de kısa sürede isyanı bastırılarak öldürüldü. Hızır Bey'in öldürülmesinden sonra Tinibeg Han'ın da 1341 yılı sonu ya da 1342 yılı başında şüpheli bir şekilde ölümüyle (Bazı kaynaklara göre Canibeg tarafından öldürtülmüştür.[4]) Altınorda Devletinin hanı oldu.
Babası Özbek Han gibi Altın Orda Devleti'nin eski kudretini sağlamaya çalıştı. 1343 yılında Ceneviz kolonisi olan Kefe şehrini kuşatsa da 1344 yılı Şubatında ağır kayıp vererek geri çekilmek zorunda kaldı. 1345/46 yılında yeniden şehri kuşatsa da ordusundaki veba salgını yüzünden başarılı olamadı. Ancak Canibeg'in, kuşatma altındakilerin maneviyatını kırmak için şehre mancınıklarla ölülerinin cesetlerini attırması sonucu hastalığı kapan Cenevizli denizciler Avrupa'ya giderken veba mikrobunu da yanlarında taşıyıp, Avrupa nüfusunun büyük bölümünü ortadan kaldıran Büyük Veba Salgını'na sebep oldu. Canibeg'in bu hareketini ilk biyolojik savaş olarak da tanımlayan görüşler bulunmaktadır.[5]
Canibeg, babası Özbek Han gibi ülkesinde düzeni yeniden sağlarken, İslamiyet'in topraklarında yayılması için çalıştı. Onun döneminde Altın Orda Devletinin, Litvanya Büyük Dükalığı ile Moskova Knezliği üzerinde etkisi bulunuyordu. 1349'da Litvanya Büyük Dükü Algirdas, Moskova Devleti Prensi Simon'a karşı bir ittifak kurmak üzere Canibeg'e elçiler gönderse de o bu teklifi kabul etmediği gibi Simon'u desteklemeyi sürdürdü. İlerleyen yıllarda II. İvan'ın tahta çıkarken kendisine tabiliğini bildirmesiyle Moskova Knezliği üzerindeki etkisini daha da artırdı. Hatta Polanya Kralı II. Kazimir'i de Altın Orda Devletine haraç vermek durumunda bıraktı.
1356 yılı sonlarında İlhanlı hükümdarını yöneten Çobanoğlu Melik Eşref’in baskıcı rejiminden bunalan Azerbaycan ve Tebriz ileri gelenlerinin Karabağlı Kadı Muhyiddin Berdaî önderliğinde kendisine başvurmasıyla büyük bir ordu toplayarak Tebriz üzerine yürüdü. 1357 yılında Melik Eşref ordusunu Ucan’da mağlup ettikten sonra Tebriz’e girdi. Ele geçirilen Melik Eşref’i sorguladıktan sonra öldürterek Çobanoğulları hanedanlığı ile İlhanlı devletine son verdi.[6] Bir süre Tebriz’de kaldıktan sonra oğlu Berdibeg’i vali ilan ederek ülkesine döndü.
Azerbaycan seferinden ülkesine dönen Cabibeg 1357 yılında hayatını kaybetti. Bazı kaynaklara göre oğlu Berdibek'in atalığı olan beylerinden Kanglı Tulubay tarafından öldürüldü.[7]
Canibeg döneminde Altın Orda Devleti eski gücünü kazansa da oğlu Berdibek döneminde ülkede iç savaş yaşanmaya başlamış ve ülkedeki kargaşada 1380 yılına kadar 17 han tahta çıkmıştır.
Kişiliği ve popüler kültürdeki yeri
değiştir
Muinü'd-Din Natanzî'nin İskender Anonimi'nin elyazmasında Canibeg'ten camiler ve medreseler yaptıran, ülkesine din adamları getirten, ilim ve İslamı yaymak konusunda yoğun faaliyet gösteren bir hükümdar olarak bahsetmiştir. Tarihi kayıtlara bakıldığında Canibeg Han İslam dinini yaşatmak ve geliştirmek için birçok tesis inşa ettirirken, kütüphane ve eczane gibi yapılarda inşa ettirmiştir. Onun döneminde başkent Saray Berke'ye gelen alimler sayesinde tıp ve astronomi konuları başta olmak üzere çeşitli bilim dallarında eserler yayımlanmıştır.[1]
2012 yılı Rus yapımı "The Horde" adlı filmde Canibeg Han dönemi işlenmiştir. Filmde Kiev ve Moskova Metropoliti Alexius'un Canibeg Han'ın annesi Taytuğlu Hatun'u körlükten kurtarması, bu sayede de Canibeg'in Moskova'ya saldırmaktan vazgeçmesi kurgusal olarak anlatılmıştır.
Kaynakça
değiştir- ^ a b İzgi, C.,"Canı Bek Han Devrinde (1342-1357) Altınordu Hanlığı'nda Bilim Hayatı", Dîvân Dergisi, Sayı:2, Yıl:1996. URL: https://www.divandergisi.com/pdf/15.pdf 30 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2020-01-21
- ^ Paşaoğlu, DD.,"Altın Orda ve Kırım Sahasında Bozkır Aristokrasisinin Güçlü Temsilcileri: Emir Rektemür ve Şirin Mirzalar", Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, cilt.XXXIII, sf.156,157, yıl:2014. URL: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/1956/20482.pdf 3 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2020-01-21
- ^ Kalan, E.,"Nümismatik Materyallere Göre İslamlaşma Sürecinde Altın Orda Hanlarının Kullandığı İsim Ve Unvanlar (1227‐1357)", Karadeniz Araştırmaları (KaraM), s.1, sf.29 yıl:2014. URL: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/1956/20482.pdf 3 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 21 Ocak 2020
- ^ Kafalı, M.,"CUCİ SÜLÂLESİ VE ŞU’BELERİ", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, cilt.9, s.33, sf.107 yıl:1970. URL: http://isamveri.org/pdfsbv/D00120/1970_1/1970_1_KAFALIM.pdf 28 Ağustos 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 21 Ocak 2020
- ^ Wheelis, M.,"Biological Warfare at the 1346 Siege of Caffa", Emerging Infectious Diseases Journal, Cilt:8, Sayı:9, Yıl:2002. URL: https://wwwnc.cdc.gov/eid/article/8/9/01-0536_article 7 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 21 Ocak 2020
- ^ Çelik, A., Güler, Ö.,"Altın Ordu İmparatorluğu", Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:188, Yıl:Ekim 2010. URL: http://uvt.ulakbim.gov.tr/uvt/index.php?cwid=9&vtadi=TPRJ%2CTTAR%2CTTIP%2CTMUH%2CTSOS%2CTHUK&c=google&ano=122443_344750f4e14382dfb42d8cd48a9a1604 20 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 2018-06-15
- ^ Alan, H.," Altın Orda Hanlığında Hakimiyet Anlayışı ve Karaçi Beylerin Ortaya Çıkışı", Tarih Dergisi, Sayı:54, Yıl:2011/2. URL: http://dergipark.gov.tr/download/article-file/102212 28 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim: 21 Ocak 2020