I. Yezdicerd
I. Yezdicerd, I. Yezdigird ya da I. Yezdicürd (Orta Farsça'da: 𐭩𐭦𐭣𐭪𐭥𐭲𐭩 <yzdkrt|> Yazdekert, "Tañrı tarafından yaratılan", Modern Farsça'da: یزدگرد), Sâsânî İmparatorluğu'nun 12. şâhıdır. III. Şapûr'un (383-388) oğludur[1] ve kardeşi IV. Behrâm'ın suikastının ardından Sâsânî tahtına çıkmıştır. 399 - 420 yılları arasında, ülkeyi 21 sene idâre etmiştir.
| I. Yezdicerd Orta Farsça: 𐭩𐭦𐭣𐭪𐭥𐭲𐭩 | |
|---|---|
| İran ve İran olmayanların Krallarının Kralı[a] | |
 | |
| Sasani İmparatorluğu Şehinşahı | |
| Hüküm süresi | 399–420 |
| Önce gelen | IV. Behrâm |
| Sonra gelen | IV. Şâpûr |
| Ölüm | 420 Cürcan or Tus |
| Çocuk(lar)ı | |
| Hanedan | Sasani Hanedanı |
| Babası | III. Şâpûr |
| Dini | Zerdüştçülük |
Yezdicerd'in saltanatı genellikle olsaysız geçti. Şâhı, barışçıl yapısıyla ifâde ederler. Hem Batı, hem de Doğu Roma İmparatorluğu ile samîmî ilişkiler içerisindeydi.
Yezdicerd, hükümdarlığının ilk yıllarında Hristiyanlığı hoşgörüyle karşıladı fakat ilerleyen yıllarda karşı çıktı. Sâsânî kaynaklarında (ayrıca Sâsânî kaynaklarını ana kaynak kullanan İslâmi Fars kaynaklarında da) günahkâr anlamına gelen "bezehger" lâkabıyla tanınır. Ancak bu, Yezdicerd'in azınlık dinlere karşı hoşgörülü tutumu ve özellikle Hristiyanlara karşı takınmış olduğu yumuşak tavır yüzünden, Zerdüşt din adamlarının bir iftirasıdır.[2][3][4] Yezdicerd ayrıca, Romalılarla olan barışı koruduğu ve ona tâbi' olanlara karşı hoşgörülü oluşundan dolayı "ramşahr" ("hakimiyetinde barışı koruyan") unvanını da kullanmıştır. "Ramşahr" unvanı, efsânevi Keyânî kralları tarafından da kullanılmıştır ve böylece "harrah" sloganı yerine "Kay" unvanını kullanmaya başlayarak Sâsânî'lerin Keyânî tarihine olan ilgisini başlatacaktır.[4] Ancak, Hristiyanların Yezdicerd'in toleransından istifade ederek Zerdüştlere saldırması sebebiyle, hoşgörüsüz vezir Mihr Narseh'in atanması, Hristiyanlara karşı zulme neden oldu.[3]
Sâsânîli büyük Şâh II. Şapûr'un ölümünden bu yana (309-379) aristokratlar ve rahipler, kendi etki ve yetkilerini artırmak amacıyla Sâsânî hükûmetine karşı, şâhları tahttan indirmeleri veya öldürmelerinden müteakiben, Yezdicerd 21 Ocak 420'de öldürüldü. Daha sonra aristokratlar ve rahipler, Yezdicerd'in oğullarının tahta çıkmasını engellemeye çalıştılar. Yezdicerd'in en büyük oğlu ve Ermenistan vâlîsi olan IV. Şapûr, hızla Sâsânî Devletinin başkenti olan Tizpon'a gitti ve tahta çıktı.
Lâkin, kısa bir süre sonra aristokratlar ve rahipler tarafından öldürüldü ve yerine, birlikte seçtikleri, IV. Behrâm'ın oğlu olan Gaspçı Hüsrev şâh olarak tahta çıktı.[5] Yezdicerd'in bir başka oğlu olan V. Behrâm, Lahmî ordusuyla Tizpon'a gitti ve popüler bir efsaneye göre, iki arslanla dövüşmesine rağmen kazanarak, aristokratların ve rahiplerin beğenisini ve desteğini kazandı.
Etimoloji
değiştirYezdicerd isminin Eski İran yazata- "ilâhi varlık" ve -karta "yapılmış/yaratılmış" sözcüklerinin birleşimidir ve bu nedenle İranlı Bagkart ve Yunan Theokistos tarafından "Tañrı tarafından yaratılan" anlamına geldiği düşünülmüştür. Yezdicerd ismi, Orta Farsçada Yazdekert; Süryanice'de Yazdegerd, Izdegerd ve Yazdeger; Talmudca Izdeger ve Azger; Arapçada Yazdeijerd; Yunancada Isdigerdes[3] olarak geçer.
Saltanatı
değiştirYezdicerd, III. Şapûr'un (383-388) oğludur ve üç oğlu vardır: IV. Şapûr, Narseh ve V. Behrâm. Kardeşi IV. Behrâm 399'da öldürüldüğünde, onun yerine geçti.[6] IV. Behrâmı öldüren Sâsânî askerleri, onun mükemmel karakteri ve iyi yapısı nedeniyle kendisine zarar vermedi. Yönetiminin genel akışı oldukça barışçıl geçti.
Roma ile ilişkileri
değiştir386'da Ostrogot istilâsı, 387'de Maximus'un isyânı, 387'de Antakya isyânı, 388'de Gaul'un istilâsı, Selanik'teki katliam ve 393'teki Arbagostes ve Eugenius'un isyanı Roma İmparatorluğunu ciddi bir şekilde zayıflattı. 386 ve 398 yılları arasında Afrika'da bağımsız bir krallık yöneten Fas'lı Gildo ve 395 yılında Got'lar liderleri Alarik altında silahlanmaya başladı.[7] Ancak bütün bunlara rağmen saltanatı boyunca Yezdicerd, ne Doğu Roma İmparatoru Arcadius'a ne de Batı Roma İmparatoru Honorius'a saldırgan bir tavır üstlenmedi. Yezdicerd'in bu aşırı sükûneti ve Roma İmparatorluğu'nu istilâ etmekteki isteksizliği ona "Ramaştras", "en sessiz" veya "en sabit/kararlı" sıfatını kazandırdı.[8]
Theodosius'u Evlâtlık Edinişi
değiştir
Yezdicerd'in saltanatının 9. yılında, Doğu Roma İmparatoru Arcadius'un vefatından sonra, Bizans Prensi Theodosius'un bakımını üstlendiği düşünülmektedir.[8] Arcadius'un, ne Theodosius'un bakımı için küçük kardeşi Honorius'u ya da seçkin tebealarını seçmemesi ve onun yerine oğlunu Sâsânî hükümdarına emanet etmesi gariptir. Theodosius'un tahta çıkışına kadar, genç prensin malını, gücünü ve yaşamını korumuştur. Hatta bir yazar, Yezdicerd'in bu iyiliğine karşılık Arcadius'un ona bin kilo saf altın hediye ettiğini iddia eder.
Antiochus isimli bir hâremağası, genç imparatorun Konstantinopolis'e olan yolculuğunda ona eşlik etmesi için seçildi.[9] Bu hâremağası, uzun yıllar boyunca prensin samimi arkadaşıydı. Theodosius'un ablası Pulcheria tarafından öldürülmüş ya da krallıktan sürgün edilmesi gerekiyordu. Antiochus'un ölümünden sonra bile Yezdicerd genç hükümdara yardım etmeye devam etti.[9]
Procopius, Yezdicerd tarafından Theodosius'a karşı olan davranışlarına karşılık "erdem gösteren" olarak övülmüştür.[10]
Ancak, bu anlatılar Arcadius'un ölümünden bir buçuk yüzyıl sonra yazılmıştır ve modern yazarlar tarafından tarafından reddedilmiştir[kaynak belirtilmeli]
Dinî Politikası
değiştirWein'e göre, Yezdicerd bilge, yardımsever ve zeki bir liderdi.[11] Hem Hristiyanlara, hem de Yahudilere olan hoşgörüsüyle tanınırdı. Hatta, Nasturi Hristiyanlarına olan bu hoşgörülü tutumu yüzünden, Zerdüşt din adamları tarafından kafir lakabı takılmıştı. Ancak, Tizpon'un Hristiyan piskoposu Abdaas'ın haddinden fazla tutumlarıyla, Tizpon'daki Ateşgede Tapınağı'nı yakmaya çalışması, Yezdicerd'i Hristiyanlara karşı tutum takınmasına sebep olmuştur (aşağıya bakınız).
Hristiyanlığa Karşı İlgisi
değiştirSaltanatının ilk yıllarında Yezdicerd Hristiyanlığa karşı ilgi besledi. George Rawlinson, Yezdicerd'in, Hristiyanlığı kabul etmeyi bile düşündüğünü düşünüyor.[12] Antiochus, açıkça Hristiyanların aleyhine yazılar yazmış ve bu da Hristiyanlığı kabulü hızlandırmıştır.[12] Yezdicerd ayrıca, kendi fikirlerine karşı olan bir Zerdüşt yüksek rahibine işkence ettirdiği biliniyor.
Yezdicerd'in ayrıca, en az iki Hristiyan piskoposun müridi olduğu inanılıyor: Mezopotamya Piskoposu Marutha ve Tizpon Piskoposu Abdaas.[12] Özellikle Marutha, şâh üzerinde büyük bir etkiye sahipti ve Marutha'nın ısrarları üzerine Yezdicerd, 410 tarihinde Hristiyanlara ibadet özgürlüğü veren bir bildiri yayınladı.[13] Bu bildiri zaman zaman "Asur Kilisesi için Milan Fermânı" olarak da anılır.[14] Üstelik, Roma Kilisesi ile Pers Kilisesi arasında dini tampon oluşturmak için, Yezdicerd Hristiyanlığı aktif olarak destekledi.[15]
Bizanslı tarihçi Procopius'a göre, "Yezdicerd'e, karakterinin asaleti ona en büyük şöhreti kazandırmıştı. Hristiyan tebaelerine özgürlük verdi, hatta "şâhın muzâfferiyatı ve güvenliği için" her gün dua etmelerine izin bile verdi.".[16] Bir Hristiyan anlatımı, "İyi ve cömert Şâh Yezdicerd'in fakirlere ve sefillere yardımda bulundu." diye anlatır.[17][18]
Yezdicerd, kendisi ile Pars'ı yöneten kardeşiyle arasını bulması için Selefkiye - Tizpon bölgesi Katolikos'unu (Ermeni ve Nasturi Kilisesi patriği) gönderdi. Bir başka Katolikos da, Yezdicerd'in Theodosius'da elçisiydi.
Abdas ile Anlaşmazlığı
değiştir420 tarihinde, Abdas Ahura Mazda'nın piramidi olan bir tapınağı yakmakla suçlandı. Yezdicerd, Piskopos Abdas'ın tapınağı restore ve tamir masraflarını kendisinin ödemesini emretti,[19] lâkin Abdas'ın reddetmesi üzerine şâh, tüm kiliselerin yıkılması emrini verdi ve bu yıkım bu emre kadar devlette hoşgörüye ve imtiyaza sahip olan Hristiyanlara imrenen Zerdüştler tarafından gerçekleştirildi.[20] Sadece Abdas değil, kardeşi, abisi, Rahip İshak ve Efram, öğrencileri Daduk ve Durtan da idam edilmiştir. Kiliselerin yıkılmasına müteakiben, Abdas'ın ilk şehitlerinden biri olduğu zulmün başlangıcı oldu.[21]
Aynı dönemde, Mihr Narseh Yezdicerd'in wuzurg framadār'ı (veziri veya başbakanı) olarak atandı ve şâhın barışçıl politikasını değiştirmeyi başarıp Hristiyanlara zulm etmeye başladı.[22]
Ermenistan ile İlişkileri
değiştir
Sâsânî topraklarındaki Hristiyanlara olan zulüm devam ederken, Mihr Narseh Zerdüştlüğü Ermenistan'da da yaymaya çalıştı. Bu şartlar altında, Ermenistan Metropoliti İshak, Tizpon'daki saraya gitti ve IV. Artaxias yerine 21 yıl önce Oblivion Kalesine hapsedilmiş olan IV. Hüsrev'in getirilmesini Yezdicerd'den rica etti.[23] Yezdicerd IV. Hüsrev'i serbest bıraktı ve bu durumu istikrara kavuşturması için onu Ermenistan tahtına geri tayin etti. Ancak, IV. Hüsrev ancak bir yıl hayatta kalabildi ve öldüğünde, taht bir kez daha boş kaldı ve bu durum Ermenistan'ı kaosa sürükledi.[24] Müeakiben Yezdicerd, Ermenistan'daki soyluların isyanına, tahta kendi oğlu IV. Şapûr'u yerleştirerek cevap verdi.[24] IV. Şapûr, soylularla uzlaşma ve dostane ilişkiler kurmak üzerine yoğunlaştı. 4 yıl boyunca Ermenistan'ı yönetti ve 419'da ölüm yatağında olan Yezdicerd'in yanına döndü.[24]
Ölümü
değiştirI. Yezdicerd 420 yılında öldü. Ancak, şâhın ölümünün etrafını saran şartlar net değildir. Uzun zamandır mevcut olan popüler bir efsâneye göre, Cürcan'da kaldığı sürede büyülü bir dereden çıkan inanılmaz bir at tarafından öldürülmüştür. Ferdowski'ye göre, bu hadise Tus yakınlarında cereyan etmiştir. Bu efsâne, soyluların cinayetlerini ört pas etmek için kullanmış oldukları uydurulmuş bir hikâye olabilir.[22][25]
Notlar
değiştir- ^ Ayrıca "İranlı ve İranlı olmayanların Krallarının Kralı" olarak da kullanılır.
Kaynakça
değiştir- ^ Nöldeke, 1879, s. 73.
- ^ Altungök, 2014. s. 51.
- ^ a b c Shapur Shahbazi 2003.
- ^ a b Daryaee 2008, s. 21-22.
- ^ Klíma 1999, s. 514-522.
- ^ Shapur Shahbazi, 2005, "Sasanian Dynasty"
- ^ Rawlinson, 1882. s. 270.
- ^ a b Rawlinson, 1882. s. 272.
- ^ a b Rawlinson, 1882. s. 273.
- ^ Christopher, Lillington-Martin (6 Temmuz 2017). Procopius of Caesarea: Literary and Historical Interpretations. Taylor & Francis, s. 69. ISO 978-1-317-07549-3.
- ^ Wein
- ^ a b c Rawlinson, 1882. s. 275.
- ^ Asmussen, 1983. s. 940.
- ^ Wigram, s. 89.
- ^ Robert Bruce Mullin. A Short World History of Christianity. Westminster John Knox Yayınları, s. 82-85. ISO 978-0-664-23664-9.
- ^ Procopius(1.2, 8)
- ^ Nöldeke, 1879. s. 75.
- ^ Greatrex-Lieu, s. 32.
- ^ Stokes, G.T., "Isdigerdes (I)", A dictionary of Christian biography, literature, sects and doctrine, (William Smith & Henry Wace, editörler.); Londra, John Murray, 1882. s 303.
- ^ Theodoret, b. 39.
- ^ Oussani, Gabriel. "Persia" The Catholic Encyclopedia 29 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Wayback Machine ile 2009-10-20 tarihli sayfadan, Vol. 11. New York: Robert Appleton Company, 1911. 17 Temmuz 2016
- ^ a b Daryaee, 2008. s. 24.
- ^ Rawlinson 1882, s. 277.
- ^ a b c Rawlinson, 1882. s. 278.
- ^ Nöldeke, 1879. s. 77-78.