Nâzım Hikmet

Nâzım Hikmet (d. 14 Ocak 1902; Selanik, Osmanlı İmparatorluğu – ö. 3 Haziran 1963; Moskova, SSCB), Türk şair ve yazardır. Şiirleri elliden fazla dile çevrilmiş ve eserleri birçok ödül almıştır. Türkiye'de serbest nazımın ilk uygulayıcısı ve çağdaş Türk şiirinin en önemli isimlerindendir. Uluslararası bir üne ulaşmıştır ve dünyada 20. yüzyılın en gözde şairleri arasında gösterilmektedir.

Nâzım Hikmet Ran
Doğum	Mehmed Nâzım 14 Ocak 1902 Selanik, Selanik Vilayeti, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm	3 Haziran 1963 (61 yaşında) Moskova, Rusya SFSC, Sovyetler Birliği
Defin yeri	Novodeviçi Mezarlığı, Moskova 55.724722°K 37.554167°D / 55.724722; 37.554167
Mahlas	Orhan Selim, Ahmet Oğuz, Mümtaz Osman, Ercüment Er
Takma ad	Güzel Yüzlü Şair · Mavi Gözlü Dev
Meslek	Şair Romancı Oyun yazarı
Vatandaşlık	Osmanlı (1902-1922) Türkiye (1922-1951) Polonya (1951-) Türkiye (2009-da yeniden verildi)
Eğitim	Bahriye Mektebi (1915-1918)
Alma mater	Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesi (1921-1924)
Dönem	Cumhuriyet Dönemi
Edebî akım	Toplumcu Gerçekçilik · Fütürizm
Evlilik	Nüzhet Hanım (?-1924) Lena Yurçenko (1926-?) Piraye Altınoğlu (31 Ocak 1935-23 Mart 1951) Vera Tulyakova (1959-1963)
Partner	Münevver Berk (1948-1951) Galina Grigoryevna (1952-1959)
Çocuklar	Mehmet Nâzım (Ran) (1951-2018) Memet Fuat (1926-2002) (üvey)
Akrabalar	Celile Hikmet (annesi)  · Ali Fuat Cebesoy (dayısı)  · Oktay Rifat (kuzeni)  · Refik Erduran (kayın biraderi)
Etkiledikleri Ahmed Arif Attilâ İlhan Hasan İzzettin Dinamo Rıfat Ilgaz Hasan Hüseyin Korkmazgil Nevzat Çelik Arif Damar Sabahattin Ali
Etkilendikleri Tevfik Fikret Vladimir Mayakovski Ziya Paşa Namık Kemal
İmza

Komünist düşünceleri ve yasaklı Türkiye Komünist Partisi (TKP) üyeliği nedeniyle defalarca tutuklanmış ve yaşamının büyük bölümünü hapiste ya da sürgünde geçirmiş; Türkiye'de 11 ayrı davadan yargılanarak İstanbul, Ankara, Çankırı ve Bursa cezaevlerinde 12 yılı aşkın süre hapis yatmıştır. Yasaklı olduğu yıllarda Orhan Selim, Ahmet Oğuz, Mümtaz Osman ve Ercüment Er adlarını da kullanmıştır. 1951 yılında Türkiye'den ayrılması sonrasında Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığından çıkarılmış; bu karar ölümünden 46 yıl sonra, 5 Ocak 2009 tarihinde iptal edilmiştir.

Doğum adı Mehmet Nâzım olup, resmî olarak, 1935'te yürürlüğe giren Soyadı Kanunu gereği Ran soyadını, 1951'de vatandaşlıktan çıkarılması üzerine Polonya vatandaşlığına geçince ise, dedesinden dolayı Borzecki soyadını almakla birlikte, kendi soyadı yerine babasının adını kullanarak hep Nâzım Hikmet ismini daha çok kullanmıştır.

1963 yılında Moskova'da kalp krizi sonucu ölmüştür. Mezarı hâlen Moskova'dadır.

Yaşam öyküsü

Ailesi

Babası, Matbuat Umum Müdürlüğü ve Hamburg Şehbenderliği yapmış olan Hikmet Nâzım Bey'dir (d. 1876). Hikmet Bey; Diyarbakır, Halep, Konya ve Sivas gibi illerde valilikler yapmış olan Mehmet Nâzım Paşa'nın (ö. 1926) oğludur. Mevlevi tarikatından olan ve özgürlükçü fikirlere sahip Nâzım Paşa, Selanik'in son valisidir.

Annesi Ayşe Celile Hanım (d. 1880), dilci ve eğitimci de olan Hasan Enver Paşa ile Leyla Hanım'ın kızıdır; piyano çalan, resim yapan, Fransızca bilen bir kadındır. Hasan Enver Paşa Polonya'dan 1848 Ayaklanmaları sırasında Osmanlı İmparatorluğu'na göç eden ve Osmanlı vatandaşı olunca Mustafa Celalettin Paşa adını alan Konstantin Borzecki'nin (Lehçe: Konstanty Borzęcki, d. 1826 - ö. 1876) oğludur. Mustafa Celaleddin Paşa, Osmanlı Ordusu'nda subay olarak görev yapmış ve Türk tarihi üzerine önemli bir eser olan Les Turcs anciens et modernes (Eski ve Yeni Türkler) kitabını yazmıştır. Celile Hanım'ın annesi Leyla Hanım ise Alman kökenli Osmanlı generali Mehmet Ali Paşa'nın, yani Ludwig Karl Friedrich Detroit'in kızıdır. Celile Hanım'ın kız kardeşi Münevver Hanım, şair Oktay Rifat'ın annesidir. Oğlu Nâzım tarafından "Alman, Polonyalı, Gürcü, Çerkes ve Fransız kökenli" olarak tarif edilen Celile Hanım, 3/8 Çerkes, 2/8 Leh, 1/8 Sırp, 1/8 Alman, 1/8 Fransız (Huguenot) kökenliydi.

Nâzım Hikmet'in babası Hikmet Nâzım Bey ile annesi Ayşe Celile Hanım 1901 Şubat ayında evlendiler.

Çocukluğu

Nâzım Hikmet, Mehmet Nâzım adıyla 15 Ocak 1902 tarihinde Selanik'te doğdu. O sırada Hariciye Nezareti memuru olarak Selanik'te çalışan Hikmet Bey, Nâzım'ın çocukluğunda memuriyetten ayrıldı ve ailesiyle birlikte, Halep'te bulunan babasının yanına gitti. Burada bulundukları sırada Hikmet-Celile çiftinin biri Ali İbrahim, diğeri Samiye adında iki çocuğu oldu, fakat Ali İbrahim dizanteriye yakalanıp öldü. Nâzım Paşa'nın Diyarbakır'a atanmasıyla birlikte, Hikmet Bey ve ailesi de Diyarbakır'a taşındı. Ancak burada bunalan Hikmet Bey, ailesiyle birlikte İstanbul'a taşındı. Hikmet Bey'in İstanbul'daki iş kurma denemeleri de iflasla neticelenince memuriyet hayatına geri döndü. Fransızca bildiği için 28 Şubat 1914'te Matbuat-ı Umumiye çevirmenliğine atandı. Bu sırada 1910 yılında emekli olan Nâzım Paşa da İstanbul'a, oğlunun yanına taşındı.

Nazım Hikmet, Heybeliada Bahriye Mektebi'nde öğrenciyken

Nâzım Hikmet, ilk öğrenimini Göztepe Taş Mektebinde tamamladı. İlk şiiri Feryad-ı Vatan'ı 3 Temmuz 1913'te yazdı. Aynı yıl Mekteb-i Sultanide ortaokula başladı, fakat bu okulun pahalı olması nedeniyle Nişantaşı Sultanisine geçti.

Bir aile toplantısında denizciler için yazdığı bir kahramanlık şiirini Bahriye Nazırı Cemal Paşa'ya okuyunca Bahriye Mektebine gitmesine karar verildi. 25 Eylül 1915'te Heybeliada Bahriye Mektebine girdi. O sırada Yahya Kemal de bu okulda öğretmenlik yapmaktaydı. Yahya Kemal'in, Nâzım'ın annesi Celile Hanım'la ilişkisi olduğu söylentileri, Hikmet-Celile çiftinin arasını bozdu ve çift, bir süre sonra boşandı. Hikmet Bey daha sonra Cavide Hanım'la evlendi, ondan Metin ve Fatma (Melda) adlarında iki çocuğu oldu; 1918-1922 yılları arasında Hamburg Başkonsolosu olarak görev yaptı. Celile Hanım ise resim dalında eğitim almak için Paris'e gitti.

Nâzım'ın Mehmet Nâzım imzasıyla yazdığı ve ilk yayımlanan şiiri olan Hala Servilerde Ağlıyorlar mı? 3 Ekim 1918'de Yeni Mecmua dergisinde çıktı. Nâzım aynı yıl 26 kişi içinden 8. olarak Bahriye Mektebinden mezun oldu. Karne değerlendirmelerinde zeki, orta derecede çalışkan ve ahlakî tavırları iyi bir öğrenci olmakla birlikte, elbisesine özen göstermediği ve sinirli olduğu belirtilmektedir. Mezun olduğunda dönemin okul gemisi Hamidiye gemisine güverte stajyer subayı olarak atandı. 1919 kışında zatülcenp hastalığına yakalandı, birkaç ay süren tedavisi sırasında sağlık kurulu 1920 Mayıs ayında Nâzım'ı askerlikten çürüğe çıkardı.

Millî Mücadele dönemi

Millî Mücadelenin ilk yılını hasta olarak geçiren Nâzım Hikmet, 19 yaşındayken, 1921 Ocak ayında arkadaşı Vâlâ Nureddin ile Kurtuluş Savaşına katılmak üzere ailesinden habersiz Anadolu'ya geçti. İnebolu'ya vardığında Anadolu halkının, özellikle köylünün çileli yaşayışını yakından gördü. Bu sırada Spartakistlerden Sadık Ahi (Mehmet Eti) adlı bir sosyalistle tanıştı ve ondan yeni fikirler öğrendi. Yedi günlük yaya yolculuk sonrasında Ankara'ya ulaştı. Cepheye gönderilmedi, Tedrisat-ı Taliye Müdürü Kâzım Nâmi'nin (Duru) yardımıyla 14 Haziran 1921'de Bolu Sultanisi kısm-ı iptidai muallimliğine atandı. Burada bir süre öğretmenlik yaptı, çevrenin tutucu olması nedeniyle zorlandı, hatta Milli Mücadeleye karşı padişahı destekleyen kişilerin düşmanlığını kazandı.

Ağustos 1921'de Bolu'dan ayrıldı. Düzce, Akçakoca, Zonguldak ve Trabzon'dan geçerek 30 Eylül'de Batum'a ulaştı. Burada bir süre yaşadı, yolculuğunda kendine eşlik eden Vâlâ Nureddin'in yanı sıra Batum'da tanıştığı Ahmet Cevat (Emre) ve Şevket Süreyya (Aydemir) ile Temmuz 1922'de Tiflis'ten Moskova'ya gitti.

Moskova dönemi (1922-1928)

Nâzım Hikmet Temmuz 1922'de Moskova'ya vardığında Ekim Devrimi sonrasında başlamış olan Rus İç Savaşının son ayları yaşanıyordu. Nâzım Türkiye Komünist Partisi üyesi olarak burada Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesinde felsefe, siyasal bilimler ve iktisat dallarından oluşan Marksizm-Leninizm eğitimi aldı.

Moskova'da SSCB'nin ilk yıllarına tanık oldu. Rus avangart şiirini inceledi; Bagritski, Mayakovski, Selvinski, İnber, Panov gibi edebiyatçıların eserlerini tanıdı. Rus fütüristleri ve konstrüktivistlerinden esinlendiği bu dönemde klasik biçimden sıyrılarak yeni bir biçim geliştirmeye başladı. 1923 Ocak ayında Mayerhold Tiyatrosunda düzenlenen Uluslararası Sanat Gösterisinde Yeni Sanat başlıklı şiirini okudu. 1924'te yayınlanan ve Türkiye Komünist Partisinin (TKP) kurucularından Mustafa Suphi ve 14 arkadaşının 28-29 Ocak 1921'de Trabzon açıklarından boğularak katledilmelerini anlatan ilk şiir kitabı 28 Kanunisani Moskova'da sahnelendi.

Ekim Devriminin lideri Lenin'in 24 Ocak 1924 günü ölmesi üzerine Nâzım, Lenin'in mezarında beş dakika nöbet tuttu.

Nâzım Hikmet Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesinden mezun olup 1924 Aralık ayında Türkiye Komünist Partisinin ülke içindeki faaliyetlerine katılmak üzere yurda döndü fakat sadece yedi ay kalabildi. Bir yandan babasının çıkardığı Sinema Postası dergisinin teknik işlerine yardım etti, bir yandan da Türkiye Komünist Partisinin legal yayın çalışmalarında görev aldı. Bunlardan Aydınlık dergisine yazılar ve şiirler yazdı, 21 Ocak 1925 tarihinde yayımlanmaya başlayan Orak-Çekiç gazetesine de yazdı, bu gazeteyi sokaklarda sattı. Polis takibine takılması üzerine gizlice İzmir'e gitti.

1925 Mart ayında çıkan Takrir-i Sükûn Kanunu aracılığıyla liberal, sosyalist her türlü muhalif kuruluşlar ve yayın organları kapatıldı, birçok yazar tutuklandı. Nâzım Hikmet aranmasına rağmen bulunamadı, İstiklal Mahkemesinde gıyaben yargılandı ve 12 Ağustos 1925 tarihinde gizli komünist partisi üyeliğinden 15 yıl kürek mahkûmiyetine çarptırıldı. Ay sonunda gizlice İstanbul'a gitti, annesinin yanına uğradı ve bir takaya binerek dönemin TKP lideri Şefik Hüsnü ile birlikte yurt dışına çıkıp TKP'nin 1926 Viyana Konferansına katıldı ve yeniden Moskova'ya gitti.

Türkiye'ye dönüşü (1928-1935)

1 Mart 1926 tarihinde kabul edilen Türk Ceza Kanunu uyarınca bir yıl önce aldığı 15 yıllık hapis cezası 1 yıla inince, Nâzım Hikmet yurda dönmek için Türkiye Büyükelçiliğine birkaç kez başvurdu fakat olumlu sonuç alamadı. Bunun üzerine Temmuz 1928'de partili yoldaşı Laz İsmail (1970'lerde TKP genel sekreteri olan, Marat kod adlı İsmail Bilen) ile birlikte ülkeye sahte pasaportla girdikten sonra Hopa'da yakalanıp burada iki ay tutuklu kaldıktan sonra Rize'ye, oradan İstanbul'a, oradan da Ankara'ya sevk edildiler. Burada Nâzım'ın 1925 İstiklal Mahkemesi mahkûmiyet hükmü kaldırıldı, ikisine sahte pasaport kullanmaktan üç ay ceza verildi, fakat tutukluluk süreleri mahkûmiyet süresini aşmış bulunduğu için serbest bırakıldılar. Nâzım, Ankara'da eski TKP yöneticilerinden olup 1927 Tevkifatı sonrası Kemalizm ile uzlaşmayı tercih eden Şevket Süreyya Aydemir ve başkaları tarafından ya da onlar aracılığıyla kendine yapılan Halkevi bünyesinde çalışma teklifini geri çevirip İstanbul'a gitti ve 1929'da Zekeriya Sertel ve Sabiha Sertel'in çıkardığı Resimli Ay dergisinin kadrosuna katıldı. Bu arada Muhsin Ertuğrul, Cemal Reşit Rey, Peyami Safa gibi ünlü isimlerle de çalıştı. Kısa sürede ülke çapında tanınan bir şaire ve düşünce adamına dönüştü.

835 Satır adlı şiir kitabı edebiyat çevrelerinde geniş yankı uyandırdı; Ahmet Haşim gibi şairlerin övgüsüyle karşılaştı. Fakat bu süreçte Nâzım Hikmet'in Putları Yıkıyoruz başlığı altındaki yazı dizisinde eski edebiyatı yıkmak ve yeninin temellerini atmak yönündeki fikirleri, dönemin önde gelen edebiyatçılarının tepkisini çekti.

1+1=1, 835 Satır, Jokond ile Si-Ya-U, Sesini Kaybeden Şehir ve Varan 3 adlı kitapları hakkında açılan davalar beraatla sonuçlandı. Kafatası adlı oyunu İstanbul Şehir Tiyatrosunda sahneye kondu.

Bu dönemde Nâzım, TKP içerisinde de hızla öne çıktı. Fakat parti içinde Komintern'den Moskova-Ankara hükûmetleri arasındaki ilişkiler olumlu seyrederken TKP'nin Kemalist rejime karşı sert muhalefet yapmaması yönünde gelen talimatlara itiraz eden "devrimci muhalefet" hareketinin liderliğini yapmasının ardından arkadaşlarıyla birlikte Troçkist vb. olmakla suçlanıp 1932'de partiden atıldı.

Bir süre görece rahat bir dönem yaşanıp ardından yine baskılar artınca Nâzım yirmiye yakın takma ad kullanarak yazmaya devam etti. Destanlarla öne çıkan ustalık döneminin ilk kitabı sayılan Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedrettin Destanı (1936) Türkiye'de sağlığında yayımlanan son eseri oldu. Bu tarihten 1968 yılına kadar eserlerinin Türkiye'de basım ve yayımı yasaktı.

Nâzım Hikmet Çankırı Cezaevinde

Hapis hayatı (1938-1950)

Yargılandığı davaların listesi

• 1925 Ankara İstiklâl Mahkemesi Davası - 12 Ağustos'ta 15 yıl kürek mahkumiyetine çarptırıldı.
  
• 1927-1928 İstanbul Ağır Ceza Mahkemesi Davası - 23 Ocak 1928 tarihinde gıyabında üç ay hapis cezasına çarptırıldı.
  
• 1928 Rize Ağır Ceza Mahkemesi Davası - "Ekalliyetleri kışkırtma" suçlamasıyla yargılandı ve beraat etti.
  
• 1928 Ankara Ağır Ceza Mahkemesi Davası - İstiklal Mahkemesinin 1925 yılındaki mahkumiyet hükmü kaldırıldı.
  
• 1931 İstanbul İkinci Asliye Ceza Mahkemesi Davası - “Bir zümrenin hâkimiyetini temin etmek gayesine matuf olduğu ve halkı cürüm ikaına teşvik ettiği" iddiasıyla yargılandı, oy birliğiyle beraat etti.
  
• 1933 İstanbul Ağır Ceza Mahkemesi Davası - "Halkı hükümete karşı kışkırtmak" suçlamasıyla yargılandı, 29 Temmuz 1933 tarihinde altı ay üç gün hapis cezası aldı, ama ceza Af Kanunu sayesinde düştü.
  
• 1933 İstanbul Üçüncü Asliye Ceza Mahkemesi Davası - Bir şiirinde Süreyya İlmen'e hakaret ettiği iddiasıyla yargılandı, bir yıl hapis ve 500 lira tazminat cezasına çarptırıldı. Yargıtay kararı bozdu; 29 Ekim 1933 tarihinde çıkarılan Af Kanunu sayesinde mahkeme davanın bütün sonuçlarıyla düşmesine karar verdi.
  
• 1933-1934 Bursa Ağır Ceza Mahkemesi Davası - 18 Mart 1933 tarihinde önce gözaltına alındı, ardından tutuklandı ve Sultanahmet Cezaevine kondu. 31 Mayıs'ta Bursa Cezaevine nakledildi. 30 Ekim'de açıklanan iddianamede Türkiye Komünist Partisi’nden ayrı, gizli ve özellikle işçiler arasında etkin bir örgütün kurulduğu, Nâzım Hikmet’in de bu örgüte katıldığı ve bazı bildirilerle broşürleri kaleme aldığı öne sürülmekte ve TCK’nın 146 ve 147. maddelerine göre idamı istenmekteydi. 4 Ağustos 1934 tarihinde sonuçlanan davada dört yıl hapis cezasına mahkum oldu. Af Kanunu sayesinde ceza üç yıla indirildi, tutukluluk süresi göz önünde bulundurularak tahliye edildi.
  
• 1936-1937 İstanbul Ağır Ceza Mahkemesi Davası
  
• 1938 Harp Okulu Komutanlığı Askerî Mahkemesi Davası
  
• 1938 Donanma Komutanlığı Askerî Mahkemesi Davası
  

Nâzım Hikmet ordu mensupları arasında komünizm propagandası ve örgütlenme faaliyetleri yürüttüğü iddiasıyla 17 Ocak 1938 gecesi gözaltına alındı, sonra Ankara'ya gönderildi. Harp Okulu Komutanlık Askerî Mahkemesinde "askerî kişileri üstlerine karşı kışkırtmak" suçlamasıyla yargılandı. 29 Mart 1938 tarihinde on beş yıl ağır hapsine ve ömür boyu kamu hizmetlerinden men edilmesine karar verildi. Aynı fiillerinden ötürü ayrıca Ağustos ayında 1938 Donanması Davası olarak da bilinen davada da o dönem TKP'nin önde gelen isimlerinden Hikmet Kıvılcımlı ile birlikte "donanmayı isyana teşvik" suçundan yargılanıp herhangi bir tanık veya kanıt olmamasına rağmen yirmi yıl ağır hapis cezası aldı. Böylece toplam hapis cezası, birtakım indirimlerden sonra, 28 yıl 4 ay oldu.

31 Ağustos 1938'de İstanbul Tevkifhanesine, oradan da 1940 Şubat ayında Çankırı Cezaevine gönderildi. Burada birlikte kaldığı Kemal Tahir ile dostluğu daha sonra mektuplarla sürdü. Çünkü sağlığının bozulması üzerine aynı yılın Aralık ayında Bursa Cezaevine nakledildi. Burada ise Orhan Kemal ve Balaban ile birlikte kaldı. Tüm bu süre zarfında edebi çalışmalarına cezaevinden devam etti, ailesi ve arkadaşlarıyla mektuplaştı. Cezaevindeyken Kuvâyi Milliye Destanı, Memleketimden İnsan Manzaraları gibi sayısız eserler üretti.

Cezaevinde kaldığı yıllar boyunca hakkında verilen kararın bozulması için çabalarını sürdürdü. Gerek büyük dayısı Ali Fuat Cebesoy ve başkaları aracılığıyla yapılan çabalar gerekse doğrudan kendinin "Başvurabileceğim en inkılapçı baş sensin. Kemalizm’den ve senden adalet istiyorum. Türk inkılabına ve senin başına and içerim ki suçsuzum." gibi ifadeler içeren dilekçesi vb. hiç fayda etmedi.

Bu sırada, Komintern 1935'ten itibaren İtalya'da Faşizm ve Almanya'da Nazizm karşısında demokrasiyi savunmak için geniş birleşik cephe oluşturma politikası izlemiş, 1939'da başlayan II. Dünya Savaşı sırasında, özellikle 1941'de Almanya'nın Sovyetler Birliği'ne saldırmasının ardından bu politika uluslararası anti-faşist cephe oluşturulmasına yol açmış ve bu süreçte Nâzım da yeniden parti çizgisine uygun hareket eder olmuştu. 1945'te II. Dünya Savaşı sona erdiğinde bir yandan Türkiye'de tek parti rejiminden çok partili demokrasiye geçiş sancıları yaşanıyor, bir yandan da uluslararası planda yavaş yavaş Soğuk Savaş rüzgarları hissedilmeye başlıyor ve bu koşullarda tek cephe politikaları sürdürülmeye çalışılıyordu. 1945 yılı sonunda Komünist Partililerle Demokrat Partililerin Sabiha Sertel yönetiminde Görüşler adlı bir ortak dergi çıkarmaları dergi 1. sayısının çıkmasının hemen ardından patlak veren Tan Olayı ile tırmanan gerginlik ortamda akamete uğramış olsa da bunu 1949 yılında yine Demokrat Parti çevresinden birinin, Vatan gazetesinin liberal demokrat sahibi ve başyazarı Ahmet Emin Yalman'ın Nâzım Hikmet'e özgürlük kampanyası başlatması izledi.

10 Mayıs 1950 tarihli Vatan gazetesi kupürü.

Bursa'ya gidip cezaevinde Nâzım'la görüşen Ahmet Emin Yalman'ın 19 Ağustos 1949 tarihli gazetesinde [Tevfik] Fikret ve Nâzım Hikmet başlıklı başyazısını yayınlaması Nâzım Hikmet'in hapis sürecinde bir dönüm noktası oluşturdu. Liberal gazeteci Ahmet Emin Yalman'ın tek parti rejimi tarafından haksız yere hapsedilen komünist şair Nâzım Hikmet'in serbest bırakılması için bu şekilde başlayan bir dizi yazısı ve gazetenin avukatı olup bu aşamada Nâzım'ın avukatlığını da devralan Mehmet Ali Sebük'e yaptırdığı on yazıdan oluşan bir inceleme sonucunda kamuoyunda Nâzım Hikmet'in bir "adli hata" yüzünden cezaevinde olduğu görüşü ağırlık kazandı.

Avukatların yanı sıra Adnan Adıvar, Adnan Cemgil, Adnan Saygun, Ahmet Emin Yalman, Ahmet Hamdi Tanpınar, Ali Naci Karacan, Bedri Koraman, Bedri Rahmi Eyüboğlu, Behice Boran, Cahit Sıtkı Tarancı, Falih Rıfkı Atay, Gazanfer Özcan, Halide Edip Adıvar, Hilmi Ziya Ülken, Mazhar Osman Uzman, Mehmet Ali Aybar, Melih Cevdet Anday, Mina Urgan, Mustafa Ekmekçi, Nadir Nadi, Neyzen Tevfik, Nurullah Ataç, Orhan Veli Kanık, Oktay Rifat, Refit Halit Karay, Sabahattin Eyüboğlu, Sabiha Sertel, Vâlâ Nureddin ve Zekeriya Sertel gibi aydınlar topluca imzaladıkları dilekçelerle cumhurbaşkanı İsmet İnönü'ye başvurdular. Yurt dışında da sanatçıların, hukukçuların öncülüğü ile benzer girişimler yapıldı. Paris'te Tristan Tzara’nın öncülüğünde “Nâzım Hikmet’i Kurtarma ve Yapıtlarını Yayma Komitesi” kuruldu; Albert Camus, Picasso, Jean-Paul Sartre, Simone de Beauvoir, Aragon ve Yves Montand gibi aydın ve sanatçılar bu oluşuma destek verdiler. Birleşmiş Milletler nezdinde danışma organlarından biri statüsünde olan Uluslararası Hukukçular Derneği 9 Şubat 1950'de Nâzım Hikmet'in serbest bırakılması isteğiyle meclis başkanı ile milli savunma ve adalet bakanlarına birer mektup gönderdi.

İktidarın bu konuda bir türlü adım atmaması ve meclisin gündeminde bulunan af kanununu çıkarmadan tatile girmesi üzerine Nâzım 8 Nisan 1950'de açlık grevine başladı. Bu kamuoyunda büyük yankı uyandırıp imza kampanyaları başlatıldı, Nâzım Hikmet adlı bir dergi çıkarıldı. 9 Mayıs 1950'de annesi Celile Hanım, 10 Mayıs'ta şair Orhan Veli, Melih Cevdet ve Oktay Rifat da açlık grevine başladılar. CHP oylarının %40'ın altında kaldığı, Demokrat Partinin oyların %55'ten fazlasını alarak iktidara geldiği 14 Mayıs seçimleri sonucunda ortaya çıkan yeni durum üzerine, yeni meclise ve hükûmete zaman tanımak için avukatların ve dostlarının ricasıyla 19 Mayıs'ta greve ara verdi. Sonunda 14 Temmuz'da meclisten çıkarılan genel af kanununun ertesi gün Resmi Gazete'de yayınlanmasıyla 15 Temmuz 1950'de, 12 yılı aşkın aralıksız hapis hayatının ardından özgürlüğüne kavuştu.

22 Kasım 1950'de Dünya Barış Konseyi tarafından Julius Fučík, Pablo Picasso, Pablo Neruda, Paul Robeson ve Wanda Jakubowska ile birlikte kendine Uluslararası Barış Ödülü verildi. Kendisi katılamadığı için törende onun adına ödülü alıp kabul konuşmasını yapan Neruda oldu.

Sürgün dönemi

Nâzım Hikmet 1950'lerde Doğu Berlin'de yapılan bir Dünya Barış Konseyi kongresinde. Arkada, üstte Picasso'nun barış güvercini, altta ise "Almanya Barış Ülkesi Olmalıdır" sloganı yer alıyor.

Serbest bırakıldıktan sonra - yasal olarak yükümlülüğü olmamasına rağmen - askere çağrılınca, kötüleşen sağlık durumu da göz önünde bulundurulduğunda öldürülmek istendiği endişesiyle 17 Haziran 1951'de barış ödülü parasının bir kısmıyla satın aldığı ve kayınbiraderi Refik Erduran'ın kullandığı sürat motoruyla İstanbul'dan Karadeniz'e açılarak Romanya üzerinden Moskova'ya gitti. Bir daha Türkiye'ye dönemedi.

Ayrılışından bir ay sonra, 25 Temmuz 1951 tarihinde Bakanlar Kurulu kararıyla Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığından çıkarıldı. Bu gelişme üzerine “Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığından –hey gidi dünya– çıkarılmışım. Beni Türklükten, halkımın evlâdı olmaktan, milletime ölümsüz bağlı bulunmaktan kimse, hiçbir kuvvet çıkaramaz, ayıramaz” açıklamasında bulundu.

Sovyetler Birliği'ne 1920'li yıllar ve 1930'ların başlarından farklı olarak II. Dünya Savaşında faşizmi yenilgiye uğratan Kızıl Ordunun başkomutanı Stalin'e sevgi ve saygı duyarak geldi. Fakat Stalin ve Sovyet komünist partisi politbürosu Nâzım konusunda temkinli bir politika izledi. Gelir gelmez Nâzım'a en iyi sağlık hizmeti sağlanması, Moskova'da büyük bir daire tahsis edilmesi ve Rusça basılan eserleri için en yüksek seviyeden telif ödenmesi için politbüro kararı çıkarıldı fakat siyasi konularda, parti işlerinde ona güvenilmiyordu. Nâzım da Stalin Rusyasında toplumun tamamen susturulmuş ve sindirilmiş olduğunu, bürokratizmin ve kişiye tapınmacılığın hüküm sürdüğünü, hatta birçok TKP'li yoldaşının Sibirya'daki kamplara sürüldüğünü ve Stalin'in terör rejimi altında öldüğünü öğrendikçe bunlara tepki duyuyor fakat içinde bulunduğu şartları dikkate alarak düşüncelerini sadece eş dost arasında dillendirip kamuoyu önünde yasal siyasete uygun davranıyordu.

Ağırlıkla Nâzım'ın getirdiği bilgiler ve fikirleri ile Sovyet komünist partisine "TKP MK Politbüro üyesi Marat ve TKP üyesi Nâzım Hikmet" imzasıyla sunulan 23 Temmuz 1951 tarihli raporda Türkiye'deki durumun etraflı bir çözümlemesi yapıldıktan sonra TKP'nin güçlendirilmesi için çeşitli öneriler ve yardım talepleri yer alıyordu. Bunlar arasında yurt dışına yasal yoldan çıkamayan TKP yönetici ve üyelerinden Reşat Fuat Baraner, Mehmet Ali Aybar, Sabiha Sertel ve Kemal Tahir ile duygudaşlardan Zekeriya Sertel ve Yıldız Sertel'in yasa dışı şekilde çıkarılmasına yardım talebi de vardı (oysa o sırada Sertel ailesi zorlukları sonunda aşarak çoktan Paris'e varmışlar, Moskova'da olduğunu öğrendikleri Nâzım'la iletişim kurmaya çalışıyorlardı). Bu öneri ve yardım taleplerinden Dış Büro kurulması, (adı daha sonra Bizim Radyo olarak kararlaştırılan) "Bağımsız Türkiye Radyosu" adlı radyo yayınına başlanması gibi çoğu sonraki yıllarda adım adım uygulamaya kondu.

Nâzım'ın sürgündeki ilk uluslararası yolculuğu Ağustos 1951'de yine Sovyet Komünist Partisi politbüro kararıyla çıkan izinle ve yanında gizli servis elemanı biri olmak üzere Doğu Berlin'deki 3. Dünya Gençlik ve Öğrenci Festivaline onur konuğu olarak katılmak oldu. Fakat Moskova'daki yetkililer tarafından burada genç TKP'lilerden oluşan Türkiye delegasyonu ile zaman zaman Sovyet korumasını atlatarak yaptığı kimi görüşmeler, özellikle de Sevim Belli'ye Türkiye'ye dönüp gizli parti örgütleriyle bağlantı sağlama görevi vermesinin TKP'ye yönelik 1951 Tevkifatında önemli payı olduğu kanısı nedeniyle kendiyle ilgili güven sorunu uzun yıllar devam etti.

Festivalin ardından, Eylül 1951'de Bulgaristan Komünist Partisinin daveti üzerine Bulgaristan'a gitti. İktidarın kurmaya çalıştığı sosyalist düzene, kooperatifleşmeye vb. Türk ve Müslüman azınlığın bütünleşmesinde sorunlar yaşanıyordu. Sonunda yeni düzeni benimsemeyenlerin Türkiye'ye göç etmesine izin verme kararı verilmiş ancak ülke nüfusunun onda birini bulan Türklerin neredeyse tümünün göç etmeye kalkışması üzerine bunun ekonomik sonuçlarından korkularak karardan dönülmüştü. Nâzım Hikmet'ten beklenen bu sorunun çözümüne yardımcı olmasıydı. Bunun üzerine Nâzım dört gün içinde yirmi köy dolaşıp binlerce insanla görüşerek bir yandan onları Türkiye'ye göç etmekten vazgeçirmeye, diğer yandan onların sorunlarını belirlemeye çalıştı. Sofya'ya dönünce parti ve hükûmet yetkililerine şu önerilerde bulundu: "Bu sorunu çözmek, Türk halkının burada sizlerle beraber kardeşçe yaşamasını istiyorsanız: 1- Onların dillerine, dinlerine saygı gösteriniz. 2- Onlar için Türkçe dersler veren okullar açınız. 3- Bu okullar için öğretmen okullarında öğretmen yetiştiriniz. 4- Onlar için Türkçe gazete, dergi, kitap vs. yayımlayınız. 5- Radyoda, Türkçe yayınlara ve Türk şarkılarına önem veriniz." Bulgar parti ve hükûmetinin bu önerileri ciddiye alması sonucunda ortam yumuşadı.

Bu sürgün yıllarında siyasal eylemlerinin ağırlıklı bir bölümünü oluşturan Dünya Barış Konseyi çalışmaları kapsamında Avusturya, Bulgaristan, Çin, Doğu Almanya, Fransa, Macaristan, Küba, Mısır gibi birçok ülkeye yolculuk yaptı; buralarda konferanslarda, savaş ve emperyalizm karşıtı etkinliklerde yer aldı.

Türkiye'ye yönelik siyasal eylemleri ise Moskova Radyosu, Budapeşte Radyosu gibi radyoların Türkçe hizmetlerinde ve 1958'de İsmail Bilen yönetiminde Leipzig'de kurulan Bizim Radyo'da Sertellerle birlikte yaptığı radyo programları ve konuşmaları oldu. Türkiye'nin ABD ve NATO yörüngesinden çıkarak bunun yerine 1920'li yıllardakine benzer şekilde Sovyetlerle dostluk ilişkilerinin geliştirilmesi konularına ağırlık verilen bu radyo konuşmalarının bir kısmı günümüze ulaşmıştır.

Nâzım Hikmet'in gömütü (Temmuz 1985)

Ölümü

3 Haziran 1963 sabahı saat 06.30'da gazetesini almak üzere ikinci kattaki dairesinden apartman kapısına yürüdüğü sırada, tam gazetesine uzanırken geçirdiği kalp krizi sonucunda öldüğünde 61 yaşındaydı. Sovyet Yazarlar Birliği salonunda yapılan törene yerli ve yabancı yüzlerce sanatçı katıldı ve törenin görüntüleri siyah beyaz olarak kaydedildi. Ünlü Novodeviçi Mezarlığında (Rusça: Новодевичье кладбище) gömüldü. Meşhur şiirlerinden biri olan Rüzgâra Karşı Yürüyen Adam figürü siyah granitten yapılan mezar taşı üzerinde ebedileştirildi.

Kişisel yaşamı

Nâzım ilk gençlik yıllarında önce Rum kökenli Marika adlı bir kızla arkadaşlık etti.

Daha sonra eski bir valinin kızı olan Sabiha'ya aşık oldu; onun için Gözleri Siyah Kadın şiirini yazdı.

1915'te İstanbul'da tanıştığı Nüzhet Hanım'la (d. 1900) 1922'de gittiği Moskova'da yeniden karşılaştı. Arkadaşlıkları ilerleyince evlendiler, fakat çok geçmeden Nüzhet Hanım hastalandı, tedavi için 1923 yılında İstanbul'a dönmek zorunda kaldı, oradan Avrupa'ya gitti. Çift 1924'te Türkiye'de bir araya geldiklerinde, Nüzhet Hanım'ın teklif ve ısrarı üzerine anlaşarak ayrılmaya karar verdiler.

Nüzhet Hanım'la ayrılmasından sonra Moskova'dan okul arkadaşı Liyolya'yla birlikte olsa da, Türkiye'ye dönmesi gerektiği ve Liyolya Türkiye'ye gelemediği için ayrılmak zorunda kaldılar.

1924-25 yıllarında Türkiye'deki yedi aylık kalışından sonra döndüğü Moskova'da tanıştığı Lena Yurçenko ile 1926 yılında evlendi. Fakat Türkiye'ye tekrar döndüğünde Lena onunla gidemedi.

Nâzım 1930 yılında kız kardeşinin arkadaşı Piraye (Altınoğlu) ile tanıştı, 1932 yılında nişanlandı. Babası Hikmet Bey, kuduz ve tetanoz aşılarını yanlışlıkla peş peşe olduğu için hastalandı ve 19 Mart 1932 günü hayatını kaybetti.

Nâzım 31 Ocak 1935 tarihinde Piraye ile evlendi, böylece hayatına üvey oğlu Memet Fuat da girdi. 1938-1950 yılları arasında hapiste kaldığı süre boyunca Piraye ile yazıştı ve bazen hapishanede görüştü.

Mahkumiyetinin son dönemlerinde, o sırada Nurullah Berk ile evli olan, dayısının kızı Münevver (d. 1917) ile yakınlaştı ve eşi Piraye ile araları açıldı. Hapisten çıktıktan sonra Piraye'den boşandı, üç gün sonra, 26 Mart 1951 tarihinde, Münevver'den olan oğlu Mehmed Nâzım dünyaya geldi.

Nâzım Hikmet 17 Haziran 1951 tarihinde Türkiye'yi terk ettikten sonra Türk hükûmetinin engellemeleri nedeniyle Münevver ve oğlundan ayrı kaldı.

Temmuz 1951'de yuttaşlıktan çıkarılınca vatansız duruma düşmesinden sonra, büyük dedesi Mustafa Celâleddin Paşa'nın memleketi olan Polonya'nın vatandaşlığına geçerek Borzecki soyadını aldı.

1952 yılındaki Çin ziyaretinde kalp krizi geçirerek Moskova'ya döndüğünde dört ay hastanede kaldığı sırada tanıştığı doktoru Galina Grigoryevna ile sekiz yıla yakın bir süre boyunca birlikte yaşadı.

1956 Şubat ayında annesi Celile Hanım Ankara'da öldü.

1955'te tanışıp aşık olduğu, kendinden 30 yaş küçük ve o sırada başkasıyla evli olan Vera Tulyakova (d. 1932) ile 1960'ta evlendi. Ardından Münevver'in Türkiye'den kaçtığını öğrendi; Varşova'da Münevver'le buluştu, fakat Vera'yla evlendiğini ve birlikte olamayacaklarını söyledi. Bu tarihten sonra hayatını Vera ile geçirdi. Münevver ve oğlu Mehmed Nâzım Ran ise Varşova'da kaldılar.

Yeniden Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığına alınması

2006 yılında Bakanlar Kurulunun Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığından çıkarılan kişilerle ilgili yeni bir düzenleme yapması gündeme geldi. Yıllardır tartışılmakta olan Nâzım Hikmet'in Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığına yeniden kabul edilmesi yolu açılmış gibi görünmesine rağmen bu düzenlemenin sadece yaşamakta olan kişiler için olduğu ve Nâzım Hikmet'i kapsamadığını belirtilerek bu yöndeki talepler reddedildi. Daha sonra dönemin İçişleri Bakanı Abdülkadir Aksu TBMM İçişleri Komisyonunda "Tasarıda, şahsa bağlı hak olduğu için bizzat müracaat etmesi gerekir. Arkadaşlarım da olumlu şeyler belirttiler, komisyonda görüşülür, bir karar verilir" dedi.

2009 yılının 5 Ocak günü "Nâzım Hikmet Ran'ın Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığından çıkartılmasına ilişkin Bakanlar Kurulu kararının yürürlükten kaldırılmasına ilişkin önerge" Bakanlar Kurulunda imzaya açıldı. Nâzım Hikmet Ran'a yeniden Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığının iade edilmesine ilişkin bir kararname hazırladıklarını ve imzaya açıldığını ifade eden hükûmet sözcüsü Cemil Çiçek 1951 yılında vatandaşlıktan çıkartılan Nâzım Hikmet'in yeniden Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmasına ilişkin önerinin Bakanlar Kurulu' tarafından oylanarak kabul edildiğini söyledi.

Bakanlar Kurulunun 5 Ocak 2009 tarihinde aldığı bu karar 10 Ocak 2009 tarihinde Resmî Gazete'de yayınlandı ve Nâzım Hikmet Ran 58 yıl sonra yeniden Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı oldu.

Üslubu ve başarıları

Nâzım Hikmet ilk şiirlerini hece ölçüsü ile yazmaya başladı fakat bunlar içerik bakımından diğer hececilerden farklıydı. Şiirsel gelişimi arttıkça hece ölçüsü ile yetinmemeye ve şiiri için yeni formlar aramaya başladı. Sovyetler Birliği'nde yaşadığı ilk yıllar olan 1922 ile 1925 arasında bu arayış doruğa çıktı. Hem içerik hem de biçim bakımından dönemindeki şairlerden farklıydı. Hece ölçüsünden ayrılarak Türkçenin vokal özellikleri ile ahenk oluşturan serbest ölçüyü benimsedi. Mayakovski ve fütürizm taraftarı genç Sovyet şairlerinden esinlendi.

Dörtnala gelip Uzak Asya'dan,
Akdeniz'e bir kısrak başı gibi uzanan bu memleket, bizim.
Bilekler kan içinde, dişler kenetli, ayaklar çıplak.
Ve ipek bir halıya benzeyen toprak bu cehennem, bu cennet bizim.
Kapansın el kapıları, bir daha açılmasın.
Yok edin insanın insana kulluğunu, bu dâvet bizim...
Yaşamak bir ağaç gibi tek ve hür ve bir orman gibi kardeşçesine,
bu hasret bizim...

— Nâzım Hikmet, Davet

Nazım Hikmet'in eserleri dünya basınına ilk kez 1932 yılında yansıdı. Amerika'da yayımlanan The Bookman dergisinin ocak-şubat sayısında Nermin Muvaffak'ın şairle yaptığı röportajın yanı sıra tercüme ettiği şiirler yer aldı.

Şiirlerinden birçoğu Fikret Kızılok, Cem Karaca, Gülden Karaböcek, Selda Bağcan, İlhan İrem, Edip Akbayram, Fuat Saka, Grup Yorum, Ezginin Günlüğü, Zülfü Livaneli, Ahmet Kaya gibi sanatçılar ve gruplar tarafından bestelendi. Nazım Hikmet'in "Niye Böyle Geç Kaldın" adlı eseri Gülden Karaböcek, "Memleketim" adlı eseri Selda Bağcan, "Hoşgeldin Kadınım" adlı eseri İlhan İrem, "Güzel Günler Göreceğiz" adlı eseri Edip Akbayram, "Ben Bir Ceviz Ağacıyım Gülhane Parkı'nda", "Hep Kahır", "Çok Yorgunum", "Mavi Liman", "Herkes Gibisin" adlı adlı eserleri Cem Karaca tarafından yorumlanarak bestelenmiştir.,,,,, Ünol Büyükgönenç tarafından özgün bir şekilde yorumlanmış olan küçük bir kısmı ise 1979'da Güzel Günler Göreceğiz ismiyle kaset olarak çıktı. Birkaç şiiri ise Yunan besteci Manos Loizos tarafından bestelendi. Ayrıca bazı şiirleri Yeni Türkü grubunun eski üyesi Selim Atakan tarafından da bestelendi. Salkım söğüt adlı şiiri Ethem Onur Bilgiç'in 2014 tarihli animasyon filmine konu oldu.

Şairin anısına "Nazım Hikmet Memleket" adlı şarkı Leman Sam, İlhan Şeşen ve Edip Akbayram tarafından yorumlanmıştır.

UNESCO'nun ilan ettiği 2002 Nâzım Hikmet Yılı için besteci Suat Özönder Şarkılarda Nâzım Hikmet adlı bir albüm hazırladı ve Kültür Bakanlığının katkılarıyla Yeni Dünya plak şirketi tarafından hayata geçirildi.

2008 yılının ilk günlerinde Nâzım Hikmet'in eşi Piraye'nin torunu Kenan Bengü tarafından Piraye'nin evrakları arasında Dört Güvercin adında bir şiiri ve üç adet tamamlanmamış roman taslağı bulundu.

Suman Pokhrel, Nâzım'ın birçok şiirini Nepali diline çevirerek ve bunları Manpareka Kehi Kavita - 2018 adlı antolojide bir araya getirerek sunmuştur. Ayrıca, bu çevrilen eserler çeşitli basılı ve çevrimiçi edebi dergilerde sergilenmiştir.

2020 yazında Kitap-lık dergisi TÜSTAV Komintern Arşivinde yaptığı çalışmalarla keşfedilen İstanbul’da 1 Mayıs, Beyanname, Gecenin Penceresinde, İtiraf ve Hayatımız Yirmi İki Kelimede isimli şiirlerini yayımladı.

Eserleri

Ana madde: Nâzım Hikmet eserleri listesi

Ana madde: Nâzım Hikmet şiirleri listesi

Bestelenmiş şiirleri

• Ahmet Aslan, Geberiyorum
• Ahmet Kaya, Aynı Daldaydık
• Ahmet Kaya, Şeyh Bedrettin (Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin Destanı şiirinden uyarlama)
• Athena, Geberiyorum
• Bulutsuzluk Özlemi, Bedrettin albümü (Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin Destanı şiirinden uyarlama)
• Büyük Ev Ablukada, Güneş Yerinde (Yaşamaya Dair şiirinden uyarlama)
• Cem Karaca, Ceviz Ağacı
• Cem Karaca, Çok Yorgunum (Mavi Liman şiirinden uyarlama)
• Cem Karaca, Hasret (Davet şiirinden uyarlama)
• Cem Karaca, Herkes Gibi
• Cem Karaca, Hoşgeldin Kadınım (Hoş Geldin şiirinden uyarlama)
• Cem Karaca, Kerem Gibi
• Cem Karaca, Şeyh Bedrettin Destanı (Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin Destanı şiirinden uyarlama)
• Edip Akbayram, Gidenlerin Türküsü
• Edip Akbayram, Güzel Günler Göreceğiz (Nikbinlik şiirinden uyarlama)
• Edip Akbayram, Korkuyorlar
• Esin Afşar, Tahir ile Zühre Meselesi
• Ezginin Günlüğü, Japon Balıkçısı
• Ezginin Günlüğü, Seni Düşünmek Güzel Şey
• Fikret Kızılok, Akın Var
• Gülden Karaböcek, Niye Böyle Geç Kaldın
• Grup Baran, Güneşi İçenlerin Türküsü
• Grup Baran, Salkım Söğüt
• Grup Munzur, Kerem Gibi
• Grup Yorum, Ben Bir Asker Kaçağıyam
• Grup Yorum, Bu Memleket Bizim
• Grup Yorum, İnsanların İçindeyim
• Grup Yorum, Veda
• Hümeyra, Yaşamaya Dair
• Hüsnü Arkan, Bor Oteli
• İlhan İrem, Hoşgeldin Kadınım
• İlkay Akkaya, Beyazıt Meydanı
• Mesud Cemil, Kanatları Gümüş Yavru Bir Kuş
• Onur Akın, Sev Bakalım
• Onur Akın, Seviyorum Seni
• Ruhi Su, Kadınlarımız
• Ruhi Su, Masalların Masalı
• Ruhi Su, Onlar Ki
• Ruhi Su, Kız Çocuğu
• Ruhi Su, Şeyh Bedreddin Destanı
• Selda Bağcan, Nice Nice Yıllara
• Sümeyra Çakır, Hürriyet Kavgası
• Taci Uslu, Piraye
• Yeni Türkü, Beyazıt Meydanı'ndaki Ölü
• Yeni Türkü, Mapushane Kapısı
• Yeni Türkü, Öldükten sonra
• Yeni Türkü, Sen
• Zülfü Livaneli, Bulut Mu Olsam
• Zülfü Livaneli, Hoşçakal Kardeşim Deniz
• Zülfü Livaneli, Karlı Kayın Ormanı
• Zülfü Livaneli, Kız Çocuğu
• Zülfü Livaneli, Memetçik Memet
• Zülfü Livaneli, Saat Dört Yoksun
• Zülfü Livaneli, Şeyh Bedrettin Destanı (Simavne Kadısı Oğlu Şeyh Bedreddin Destanı şiirinden uyarlama)
• Zülfü Livaneli, Vapur

Hakkındaki eserler

• Mavi Gözlü Dev (Bursa cezaevi yıllarını anlatan film, 2007)
• Merhaba Güzel Vatanım (biyografik film, 2019)
• Bu Dünyadan Nâzım Geçti (Vâlâ Nureddin)
• Nâzım Üstüne (Abidin Dino)
• Mavi Gözlü Dev (Zekeriya Sertel)
• Nâzım Hikmet'in Son Yılları (Zekeriya Sertel)
• Nâzım Hikmet ile Serteller (Yıldız Sertel)
• Giderayak: Anılarımdaki Nâzım Hikmet (Gün Benderli)
• Nâzım'ın Özgürlük Savaşı (Mehmet Ali Sebük)
• Nâzım Hikmet: Yaşamı, Ruhsal Yapısı, Davaları, Tartışmaları, Dünya Görüşü, Şiirinin Gelişmeleri (Memet Fuat)
• Nâzım Hikmet'in Gerçek Yaşamı (6 cilt, Kemal Sülker)
• Komintern Belgelerinde Nâzım Hikmet (TÜSTAV)
• Hava Kurşun Gibi Ağır: Nazım Hikmet'in Romanı (Hıfzı Topuz)
• Nâzım'ın Siyasal Yaşamı ve Davaları (Atilla Coşkun)
• Nâzım (Can Dündar)
• Çizgilerle Nâzım Hikmet (Müjdat Gezen, Savaş Dinçel)
• Romantik Komünist (Saime Göksu, Edward Timms)
• Nâzım Hikmet ve Memleket (Göksel Aymaz)
• Nâzım Hikmet - Siyasi Biyografi (Hikmet Akgül)
• Sevdalınız Komünisttir: Nâzım Hikmet'in Siyasal Yaşamı (Emin Karaca)
• Tepeden Tırnağa Nâzım Hikmet (Emin Karaca)
• Nâzım (Aydın Aydemir)
• Nâzım Nâzım (Aydın Aydemir)
• Piraye'de Nazım Olmak (Nazan Arısoy)

Dış bağlantılar

• Nâzım'ın Hikâyesi web sitesi (Nâzım Hikmet Kültür ve Sanat Araştırma Merkezi) 6 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Nâzım Hikmet Ran web sitesi (Memet Fuat) 19 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Nâzım Hikmet Kültür ve Sanat Vakfı web sitesi 15 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Moskova Nâzım Hikmet Vakfı web sitesi 10 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Kaynakça

Genel

• Bezirci, Asım (1975). Nâzım Hikmet (1993 bas.). İstanbul: Evrensel Basım Yayın. ISBN 975-7837-63-6. 
• Nâzım'ın Hikâyesi 6 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Nâzım Hikmet Külür ve Sanat Araştırma Merkezi).

Özel