Smok (Lehçe: "ejderha"), soyu tükenmiş büyük bir etobur arkozor cinsidir. Geç Triyas döneminde (geç Norian'dan erken Rhaetian'a, 208,5-205 milyon yıl önce arası) yaşamıştır. Kalıntıları Polonya'nın güneyindeki Lisowice'de bulundu. Tek türü Smok wawelski'dir (Polonya folklorundaki bir ejderha olan Wawel Ejderhası'ndan esinlenerek) ve 2012 yılında adlandırılmıştır. Orta Avrupa'nın Geç Triyas veya Erken Jura döneminden bilinen diğer yırtıcı arkozorlardan daha büyüktür. Smok'un diğer arkozorlarla ilişkisi henüz derinlemesine incelenmemiştir; bir rauisuchid, prestosuchid, bir ornithosuchid pseudosuchian (arkozorların timsah soyundan gelen bir grubu) veya bir teropod dinozor (arkozorların kuş/dinozor soyundan gelen bir grubu) olabilir.[1]

Smok wawelski
Yaşadığı dönem aralığı: 208-205 myö
Resiyen-Jura dönemi 
Çatılmış iskelet, Jagiellon Üniversitesi Kraków, Polonya
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem: Hayvan
Şube: Chordata
Sınıf: Reptilia
Klad: Archosauria
Cins: Smok
İkili adlandırma
Smok wawelski
Niedźwiedzki et al., 2012
 
Bilinen kalıntıları gösteren iskelet restorasyonu.

5-6 metre uzunluğunda olduğu tahmin edilen Smok, yaşadığı dönemde Orta Avrupa'nın en büyük etobur arkozoruydu. Geç Triyas veya Erken Jura'da Orta Avrupa'da yaşadığı bilinen diğer tüm teropod dinozorlarından veya psödosuchianlardan daha büyüktü. Kafatası 50–60 cm uzunluğundadır.[1]

Tırtıklı dişler, kafatasının arkasında jugal ve quadratojugal kemikleri arasında bir bağlantı, göz çukurunun önünde antorbital fenestra adı verilen bir delik, üst çenede damak çıkıntıları boyunca birleşen maksilla kemikleri ve uyluk kemiğinin üst kısmındaki yuvarlak bir çıkıntı gibi birtakım özellikler Smok'un bir arkozor olduğunu göstermektedir.[1]

Smok'un nörokranyumu birçok apomorfik (ileri) özelliği bünyesinde barındırır. Bunlardan en belirgin olanı; çok geniş ve yuvarlak bir basisphenoid kemik tarafından oluşturulan nörokranyumun alt kısmındaki huni şeklindeki yapıdır. Bu huninin arka kısmında basisphenoid girinti adı verilen derin bir çentik bulunur. Huni üzerinde, basisphenoidlerdeki derin çöküntüler tarafından oluşturulan çok ince bir nörokranyum bölgesi vardır.[1]

 
Kafatası parçalarının değişik görüntüleri

Smok'un hem dinozorlarla hem de timsah soyundan gelen arkozorlarla paylaştığı bazı özellikler vardır ve bu da sınıflandırmayı zorlaştırmaktadır. Teropodlarla benzerlikler arasında kalça kemiğinin iliumunda bulunan ve asetabulumun (uyluk kemiği başının kalçaya bağlandığı çukurluk) bir parçası olan bir oluk veya antitrokanter bulunur. Smok ve teropodların da uyluk kemiğinde ön trokanter bulunur. Bazı büyük teropodlar, Smok'ta olduğu gibi nörokranyumdaki basisphenoidlerin derin çöküntülerine sahiptir. Rauisuchianlarla benzerlikler arasında üçgen bir antorbital fenestra ve kafatasının ektopterygoid ve jugal kemikleri arasında iki parçaya ayrılmış bir bağlantı yer alır. Smok'un kalçası, asetabulumun üstünde iliumun yanal yüzeyinde bir çıkıntıya sahiptir. Bu çıkıntı, rauisuchianların tanımlayıcı bir özelliğidir, uyluk kemiğinin üzerinde bir destek oluşturur ve bu hayvanlara dik bir duruş kazandırır.[1]

Smok'un diğer özellikleri onu bu arkozor gruplarının dışında bırakıyor gibi görünüyor. Üst çenenin premaksilla ve maksillası birbirine sıkıca birleşerek eşit aralıklı dişlerden oluşan kesintisiz bir sıra oluşturur. Erken teropodlar ve orthiosuchidler, premaksilla ile maksilla arasında dişsiz bir boşluğa sahiptir ve bu onları Smok'tan ayırır. Rauisuchianların üst çene kemikleri birbirine sıkı sıkıya bağlı değildir, bu da premaksilla ve maksilla arasında Smok'ta görülmeyen küçük bir açıklık bırakır. Birçok pseudosuchid ve teropodun aksine Smok'un nörokranyumunda pnömatik alanlar veya hava cepleri yoktur. Ayrıca kafatasında postfrontal kemiğin ve kalçada kapalı bir acetabulumun varlığı da dahil olmak üzere onu ilkel archosauromorphlarla ilişkilendiren birkaç özelliğe sahiptir.[1]

Keşif ve adlandırma

değiştir
 
Nörokranyum

Smok, Lisowice köyü yakınlarında, Geç Norian'dan Erken Rhaetian'a tarihlenen bir bölgede bulundu. Bu alanın, 2008 yılında resmen tanımlanmasından bu yana Triyas fosilleri içerdiği biliniyordu. Smok'un ilk kalıntıları olan çene kemiği ve kafatası parçaları 2007 yılında keşfedildi. İlk olarak 2008 yılında, nörokranyum ve os frontalesindeki özelliklere dayanarak teropod dinozor olarak tanımlanmıştır. Ayrıca fosil materyalin iki bireyi temsil ettiği düşünülüyordu.[2] Hayvanın nörokranyumu ile allosauroidlerin nörokranyumu arasında benzerlikler görüldü. Keşif ilk duyurulduğunda, "Lisowice Ejderhası" olarak adlandırıldı ve Tyrannosaurus rex'e uzanan bir dinozor soyunun ilk üyesi olduğu ileri sürüldü.[3] 2009 ve 2010 yıllarında bedeninin diğer bölgelerine ait kemikler bulundu. Muhtemelen bir teropod dinozor olan üç parmaklı bir arkozorun bıraktığı beş iz, Smok'un bulunduğu katmanın 1 metre üstündeki kayalarda bulundu. Ayak izleri Smok'a ait olabilir, ancak iskelette ayak kemiklerinin olmaması bu ilişkiyi belirsiz kılıyor.[1]

 
İzole kalmış dişler.

Smok; ZPAL V.33/16-56, 97-102, 295-314, 434 ve 507 numaralı materyallerden gelen kafatası ve postkraniyal kemikleri içeren yarı korunmuş bir iskeletle bağlantılı neredeyse tam bir nörokranyum olan holotip ZPAL V.33/15'ten bilinmektedir. Tüm örnekler aynı lokasyonda (Lipie Śląskie kil ocağı oluşumu) bulunmuş olup muhtemelen tek bir bireyi temsil etmektedir. İlk olarak 2012 yılında Grzegorz Niedźwiedzki, Tomasz Sulej ve Jerzy Dzik tarafından, kazı alanının yakınındaki bir mağarada yaşamış aynı adlı mitolojik Polonya ejderhasından esinlenerek adlandırıldı. Mağara, S. wawelski tip türünün adını aldığı Wawel Tepesi'ndeydi.[1] Smok sp. olarak tanımlanan cinsin diğer potansiyel örnekleri de güney Polonya'da keşfedilmiştir.[4]

Paleoekoloji

değiştir

Smok, yaşadığı çevredeki en büyük yırtıcıydı. Diğer büyük yırtıcı arkozorlar arasında dinozor Liliensternus ve rauisuchidler Polonosuchus ve Teratosaurus da vardı, ancak bu hayvanlar Smok'tan çok daha küçüktü. Geç Triyas döneminde dünyanın en büyük arkozorlarından biriydi ve daha büyük arkozorlar Erken Jura döneminden sonra ortaya çıktı. Smok; küçük etçil dinozoromorflar, poposauroid arkozorlar ve büyük otçul dicynodontlarla birlikte yaşadı.[1]

Paleobiyoloji

değiştir
 
Szymon Górnicki'nin iki Smok rekonstrüksiyonunun karşılaştırılması

Martin Qvarnström ve ark. tarafından Smok'a atfedilen koprolitlerin incelenmesi, bu arkozorun kemik kırma yeteneğine sahip olduğunu göstermektedir. Koprolitlerin içindeki kemik parçalarının incelenmesine dayanarak, Smok'un sindirim sistemi içinde yiyecek tutma yeteneğinin av varlığı ve yiyecek türüyle önemli ölçüde değiştiği söylenebilir. Bir kısmı balıklara, bir kısmı dicynodontlara ve temnospondillere ait olan değişken kemik karışımı, Smok'un genel bir avcı olduğunu göstermektedir. Bu arkozora ait dişler de bu iz fosillerinden ortaya çıkarıldı, bu da beslenme sırasında kendi kırık dişlerini yutmuş olabileceğini işaret ediyor. Diyetteki yüksek kemik miktarı, otçulların kemiklerinden ve diğer avlardan elde edilen tuz ve iliğin arkozorun diyetinde önemli bir bileşen olduğunu göstermektedir; bu önemli davranış sıklıkla modern memeli yırtıcılarla ilişkilendirilir, ancak antik arkozor sürüngenler üzerinde nadiren çalışılmıştır. Bulgular 2019 yılında Scientific Reports dergisinde yayımlandı.[5]

Kaynakça

değiştir
  1. ^ a b c d e f g h i Grzegorz Niedźwiedzki, Tomasz Sulej and Jerzy Dzik (2012). "A large predatory archosaur from the Late Triassic of Poland" (PDF). Acta Palaeontologica Polonica. 57 (2): 251-256. doi:10.4202/app.2010.0045. Erişim tarihi: free.  Tarih değerini gözden geçirin: |erişimtarihi= (yardım)
  2. ^ Dzik, J.; Sulej, T.; Niedźwiedzki, G. (2008). "A dicynodont−theropod association in the latest Triassic of Poland" (PDF). Acta Palaeontologica Polonica. 53 (4): 733-738. doi:10.4202/app.2008.0415. Erişim tarihi: free.  Tarih değerini gözden geçirin: |erişimtarihi= (yardım)
  3. ^ Sulej, T.; Niedźwiedzki, G. (2009). "Dawn of the Dinosaurs: The discovery of large reptile fossils in Silesia" (PDF). Academia. 2 (22): 34-35. 
  4. ^ Grzegorz Niedźwiedzki; Ewa Budziszewska-Karwowska (2018). "A new occurrence of the Late Triassic archosaur Smok in southern Poland". Acta Palaeontologica Polonica. 63 (4): 703-712. doi:10.4202/app.00505.2018.  Tarih değerini gözden geçirin: |erişimtarihi= (yardım);
  5. ^ Qvarnström, Martin; Ahlberg, Per E.; Niedźwiedzki, Grzegorz (2019). "Tyrannosaurid-like osteophagy by a Triassic archosaur". Scientific Reports. 9 (1): 925. doi:10.1038/s41598-018-37540-4. PMC 6353991 $2. PMID 30700743. 
  NODES
Association 1