Urartuca
Urartuca, günümüzde Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi'nde, Ermeni Yaylası adıyla da bilinen coğrafî bölgede,[1] Van Gölü çevresinde yerleşmiş ve başkenti günümüz Van şehrinin yakınlarında kurulmuş Urartu Krallığı'nda yaşayanlar tarafından konuşulan dil.[2] Ne coğrafi kökeni ne de çoğunluk dili olarak konuşulduğu bölge kesin olarak belirlenememekle birlikte muhtemelen Van Gölü çevresi ve Yukarı Zap Suyu Vadisi'nin yakınlarında baskın olarak konuşulmuştur.[3]
| Urartuca | |
|---|---|
| Ana dili olanlar | Urartular |
| Tarih | MÖ 9.-6. yüzyıllar |
| Bölge | Doğu Anadolu Bölgesi |
| Dil ailesi | Hurri-Urartu
|
| Yazı sistemi | Çivi yazısı, hiyeroglif |
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | xur |
En eski Urartuca metinlere MÖ 9. yüzyıla tarihlenen yeni Asur çivi yazısı ile yazılmış taş yazıtlarda rastlanmaktadır. Hurriceyle akraba olup onun gibi bitişken bir dil olan Urartuca, Hurrice kadar geniş bir alana yayılmamıştır.
Tarihçe
değiştirYazı, Anadolu'nun doğu coğrafyasına Urartular ile birlikte girmiştir. Komşularına göre oldukça geç tarihlerde yazıyla tanışan bölge halkı arasında yazma geleneği yaygınlaşamamış, sayıca az olan Urartuca metinlerde de Mezopotamya halklarının aksine günlük yaşama, sıradan insanların hayatlarına ve mitolojik öykülere rastlanmamaktadır. Sınırlı bir coğrafyada sınırlı konularla ilgili metinler çoğunlukla kitâbe, sınır taşları ve bronzdan imal edilen küçük buluntulardan ibarettir. Hükümdarların ağzından buyurgan ve sert bir üslupla yazılan bu metinlerin içerikleri de hükümdarların işleri, seferler ve dinî sorumlulukları üzerinedir.
Urartular, yazıyla ilk tanıştıklarında metinleri Asurca olarak yazmaktayken zamanla çivi yazısı sembollerini kendi dillerine uyarlayarak Urartuca metinler ortaya koymaya başlamışlar, kendi dillerini anıtsal yapılar ve dinî bronz eşyalarda kullanmışlardır. Daha az olarak çivi yazılı silindir mühürlere ve hiyeroglifli çanak-çömleklere rastlanmaktadır.
Urartuların yazı tarihi üç aşamalı olarak gerçekleşmiştir. Asurlulardan öğrenilerek Asurcayla yazılan yazı ilk dönemi oluşturmaktadır. Urartulara en erken yazı örnekleri Asur çivi yazısı kullanılarak Asurca kaleme alınmıştır. İkinci dönemde çivi yazısının Urartucaya uyumlu hâle getirilme çabaları görülür. Bu aşamada yazı yerel dile adapte edilirken metinler hem Urartuca hem de Asurca olarak yazılır. Üçüncü ve son aşamada ise Urartucanın çivi yazısı ile yazımı konusunda büyük ilerlemeler sağlanmış ve metinler yalnızca Urartuca olarak yazılır olmuştur. Bu noktadan itibaren çivi yazısı karakterlerine Urartucanın ihtiyaçları doğrultusunda fonetik işaretlerle eklemeler yapıldığı görülür.
Yazı dili olarak kullanılan Urartuca oldukça standart ve birbirini tekrarlayan ezber metinler şeklindedir. Her zaman için Tanrı'nın adını anarak başlanır ve kralın faaliyetlerinden bahsedilir.
Sınıflama
değiştir
Günümüzde Urartucanın hangi dil ailesine mensup olduğu tespit edilemese de MÖ 2. binyılda Doğu ve Güneydoğu Anadolu ile Kuzey Suriye’de yaygın olarak konuşulan Hurrice ile akraba olduğu kabul edilmektedir. Buna karşın Hurrice etkisiyle gelişmediği de belirtilmektedir.
Yaşayan diller arasındaki akrabalık derecesi de aynı şekilde tartışmalı olup Kafkas dilleri ile yakınlığı bulunmaktadır. Hem Urartucada hem de bazı Kafkas dillerinde geçişsiz fiillerle kurulan cümlelerde özne yalın hâldedir. Geçişli fiillerle kurulan cümlelerde ise nesne yalın hâldeyken özne ergatif hâldedir. Buna dayanarak Dargi-Lezgi, Laki, Avar-And, Çeçen-İnguş dilleriyle Urartucanın yakın olduğu ortaya koyulmuştur.
Yazı sistemi
değiştirUrartulardan günümüze gelen metinlerin büyük kısmı yazıt türünde olup bu yazıtların ise çoğu kaya yazıtı şeklindedir. Saptanan Urartu yazılı belgeleri 1700 adet civarındadır. Bunlardan 300 tanesi içerik bakımından zengin ve kapsamlı yazıtlardır. Bunun dışındaki yazıtlar yaklaşık 30 adet kil tabletten ve geri kalanı ise bir iki satırlık metinlerden veya kişi adlarından oluşur. Bu tür kısa yazıtlar daha çok bronzdan yapılmış kraliyete ait adak eşyaları üzerinde ve yine kraliyet ailesinin kişisel eşyaları üzerinde tespit edilmiştir.
Urartularda çift dilli yazıtlar konusunda fazla örnek bırakmamışlardır. Başlıca örnekler arasında Topzava ve Kelişin stelleri ile yine Kevenli köyünde bulunan bir yazıttır. Urartu yazı karakteri göz önüne alındığında, Urartu yazısının işlevsel kullanımının yanı sıra, yapı cephelerinde hiç kabartma kullanmayan Urartular için yazının dekoratif bir unsur olarak da ön plana çıktığı düşünülmektedir.
Günümüze ulaşmış Urartuca eserler
değiştir- Arinçkus Argişti Steli
- Topzava Steli
- Kelişin Steli
Kaynakça
değiştir- ^ Taştan, Zeki; Duman, Zeki; Yılmaz, Güler (Eylül 2019). Sosyal Bilimlerde Akademik Araştırmalar. Hiperlink Yayınları. s. 342. ISBN 9786052814475.
- ^ Laessøe, Jørgen (1963). People of Ancient Assyria: Their Inscriptions and Correspondence. Leigh-Browne, F.S. tarafından çevrildi. Routledge & Kegan Paul. s. 89.
Only in the mountain regions that were the original home of the Hurrians, around Lake Van in the highlands of Armenia,...The kingdom of Urartu that was established here...The Urartian language spoken by the population of this mountain kingdom
- ^ Wilhelm, Gernot (2008). "Urartian". Woodard, Roger D (Ed.). The Ancient Languages of Asia Minor. s. 105.
Neither its geographical origin can be conclusively determined, nor the area where Urartian was spoken by a majority of the population. It was probably dominant in the mountainous areas along the upper Zab Valley and around Lake Van.
- Alp, Sedat (2005). Hitit Çağında Anadolu: Çiviyazılı ve Hiyeroglif Yazılı Kaynaklar (5 bas.). Ankara: TÜBİTAK Yayınları. ISBN 9789754032055.
- Konyar, Erkan. "Urartu Dili ve Yazısı". istanbul.edu.tr. 19 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2019.