Uygulamalı dilbilim

Uygulamalı dilbilim, genel dilbilimin bir alanıdır. Dil öğrenimi araştırmaları, dil betimlemesi (sözlük bilgisi), ayrıca dilbilimsel görüş altında doğa bilimleri, kültür bilimi, bilgi bilimi, hukuk ve ruhbilimdeki sorunlarla disiplinlerarası olarak ilgilenmektedir. Diğer alanlardaki dille ilgili problemlerin çözümlenmesinde dilbilimsel teori, metot ve bilgilerin kullanımı da bu alanın konusunu oluşturmaktadır. Araştırma nesnesi olarak dille ilgili çok farklı görüşler ile farklı yaklaşımlar ve dilbilimin başka bilimlerden yararlanma özelliğinden dolayı genel dilbilim ve uygulamalı dilbilim arasında genel belirlenmiş bir sınırlama yoktur. "Uygulamalı dilbilim" kavramı altında ne anlaşıldığı tam olarak net değildir. Bir taraftan (dilsel sistemin teorik yapısının, gramer modelinin ve benzeri şeylerin tersine) gerçek uygulamalı dilleri araştıran bir alt alan olarak anlaşılırken, diğer taraftan uygulama sonunda elde edilen araştırma sonuçlarının kullanılmasıyla ilgili bir alt alan olarak anlaşılmaktadır. Genel/teorik ve uygulamalı dilbilim arasındaki bu özel durum sorun yaratmaktadır. İngiliz dili ile ilgili bilimsel alanda "applied linguistics" (ilk durumda söz konusu olan algılama biçimine göre) mi yoksa "linguistics applied" (ikinci durumda söz konusu olan algılama biçimine göre) kavramının kullanılacağı konusundaki adlandırma karşıtlığı tartışılmaktadır.

Son olarak özellikle son zamanlarda kendine özgü bilimsel alanlar olmaya başlayan nicel dilbilim ya da bütünce dilbilim gibi dilbilimsel yöntemler de araştırma alanlarına göre ya genel dilbilime ya da uygulamalı dilbilime ait sayılır.

Uygulamalı dilbilim hiçbir şekilde dilbilimin homojen bir alt alanı olarak anlaşılmamalıdır. Uygulamalı dilbilim daha çok öncelikle dil ile soyut bir sistem olarak ilgilenen, hatta dili dilin "gerçek" çevresiyle bağlantıda gören, kendini gerçekten uygulamalı dillere adayan alt disiplinleri bir üst kavrama bağlamaktadır. "Uygulamalı", diğer adıyla "applied linguistics" anlayışında bu anlayış "linguistics applied"ın karşısında durmaktadır, örneğin (genel dilbilim bilgilerinin bilişim alanında uygulama bulduğu) bilgisayar dilbilimi, (araştırmanın terapi türlerinin işlenmesi hizmetinde bulunduğu) klinik dilbilim, (öğretim malzemelerinin gelişimi için) dil öğretimi araştırması ya da (pedagojik amaçlar için) yazım araştırması ve yazma öğretisi durumlarında ortaya çıktığı gibi linguistics applied kavramı altında dilbilimsel araştırma sonuçlarının pratik olarak yer değiştirmesi anlaşılmaktadır.

Dahası psikodilbilim, toplum dilbilimi ve genel dilbilimin diğer alanları genellikle buna dâhil edilmektedir. Çünkü bu alanlar bireyin parçası olarak dilin tanımlanmasıyla uğraşmaktadırlar ve -pratik hayata dair bir bilgi üreten ve böylelikle dilin "uygulanması" ile ilgilenen disiplinlerin tersine- genel ilkeleri ve süreçleri ortaya çıkarmak istemektedirler.

Uygulamalı dilbilimin konusu ve esas noktası

Bilim dünyasının post-endüstriyel döneminde ve gittikçe bilgi dünyası olma yolundaki değişiminde; uygulamalı dilbilim, insanların iletişim (sözlü ve sözsüz iletişim) ortamını, ayrıca bilgi organizasyonu, bilgi sunumu, bilgi biçimlendirmesi ile bilgi üretimini gösteren ve dil teknolojisine uygun çözümler üreten temel sorulara ve konulara destek vermeye çalışır. Bilgi aktarımı, çok dillilik, bilgilerin bilgisayar destekli biçimlendirilmesi ve sunumu, yeni yayın organlarında dil kullanımı, ana dil ve yabancı dil bilgilerinin edinim ve kullanım yetisini arttırmaya yönelik metot ve araçlar gibi konular bu alanın en büyük araştırma konularıdır. Okuma ve yazma ediniminde, metin anlamada, sözlü iletişimde ve uygun konuşma yönetiminde (mesela sunuculuk); uygulamalı dilbilimin didaktikle doğrudan ilişkisini içeren öğrenme ve öğretim süreci arasında sıkı bir bağ oluşturur. Dilsel bilgiler, ders kitapları aracılığıyla edinilir ve sözlüklere bu bilgiler kodlanır. Küreselleşme, çoğunlukla dil ve kültür iletimi üzerine yoğunlaşılmış çeviriyi beraberinde getirmekte ve otomatikmen çevirinin sınırlı bir şekilde gerçekleştirilmesine yol açmaktadır. Dil engellerinin aşılması uygulamalı dilbilim için çok önemli bir konudur. Bu yüzden; uygulamalı dilbilim, bir doğal dilin belli bir amaca yönelik yapısal kolaylaştırılmasıyla (mesela temel İngilizce), temel söz dağarcığının Esperanto, Europanto, Volapük ya da Interlingue gibi yapay dil olarak ele alınmasıyla ilgilenir.

Bir diğer esas noktayı, yazı, yani söz ve sözsüz ifade arasındaki arabirimlerin araştırılması oluşturmaktadır. Belgeler; kısmen, metni bölen ve dilsel olmayan tasvirlerden oluşur ya da metin resmi tamamlar. Çizelgeler, resimler, diyagramlar, formüller, denklemler, kartlar, haritalar, şemalar vs., başta ekonomi olmak üzere belirli içerikleri aktarmaktadırlar ve sözlü olarak ayrıntılı bir biçimde ifade edilir. Çoğu durumda çok karmaşık olan bu unsurları göz ardı etmek mümkündür; aynı zamanda mutlaka dilsel boyutta açıklamak ve yorumlamak gerekmektedir. Çizgi roman gibi yayınlarda; resim, dili devam ettirebilir ya da yetersiz kaldığı yerde yerine geçebilir. Yani; yazar, bilinçli olarak metne bağlı kalabilir. Formlar, cevap kăğıtları, randevu defterleri gibi diğer metinler kare ve sütunların aktif işlemlerini gerektirir ve okurla diyalog içindedir. Bu tarz metinlerin araştırılması, işbilimsel insan-makine-arabirimin bilişimde iyileştirilmiş kullanım kolaylığına oldukça katkı sağlamaktadır. Bilgi erişimi ve büyük veri bankalarından soruların yanıtlanması (bilgi erişimi, veri madenciliği, bilgi çıkarımı), ayrıca pasaja göre otomatik arama, yani sadece biçimine göre değil, anlamına göre de arama (bilgi erişimi ve arama motoru) dilbilimin ve bilişimin kesiştiği diğer noktalardır. Metnin bir başka dile çevrilmesini destekleme (bilgisayar destekli çeviri) ya da tamamen otomatik çeviri, metin işlemede (daktilo, dil bilgisi ve yazım hatalarının düzeltilmesi, derleme eser vs.) bilgisayar kullanıcısını destekleme ve ayrıca konuşulan dili işleme de (dili tanıma ve dil sentezi) uygulamalı dilbilimin çalışma alanlarıdır.

Bunlara paralel olarak uygulamalı dilbilim klinik ve patolojik alanların teorik temelleri ve dil bozukluklarının teşhis ve tedavisiyle de ilgilenmektedir. Bu; dil edinimine ve dilin işlenmesine ilişkin psikodilbilimsel temel bilgileri, dil ve beyin arasındaki ilişkiye bilişsel ve sinirbilimsel eğilimi, yetişkinlerdeki ve çocuk yaştaki dil bozukluklarının teorik temelleri, dil gelişimi bozukluklarının tahlil, tanı ve logopedik tedavi yöntemleri ile kalıcı dil ve konuşma hatalarını da kapsamaktadır. Statik ve dinamik (Braille alfabesi) kör alfabesinin gelişimi, sağırlara ait işaret dilinin incelenmesi ve kullanımı, parmak dilinin öğretilmesi da uygulamalı dilbilimin ilgi alanıdır.

Uygulamalı dilbilim, edimle ve diğer bilimsel alanlarla işbirliğine ihtiyaç duymaktadır. Uygulamalı dilbilim, uygulamayla ilgili kuramsal dilbilim sonuçlarını ortaya koyar ve bu noktada dille dolaylı yönden yakın olan bilimlere başvurur (F. Königs'e göre uygulamalı dilbilimin tanımı). Uygulamalı dilbilim kavramı, dil bilimle ilgili bütün disiplinler arası bilimler için kullanılan bir üst kavramdır. Bundan dolayı; temelinde disiplinler arasılığın esas alındığı dil kullanımının olduğu psikodilbilim, sosyodilbilim, pragmatik dilbilim gibi kısa çizgili dil bilimler oluşmaktadır.

Uygulamalı dilbilimin içeriği ve araştırma alanları

Uygulamalı dil kullanımının yanı sıra aşağıda sıralanan konular da uygulamalı dilbilim kapsamındadır.

• Uygulamayı temel alan dil kuramları
• Her bir dilin betimlenmesi (tek dilli sözlük bilim, her şeyden önce eşzamanlı olarak)
• Daha çok dilin karşılaştırılması (karşılaştırmalı dilbilim, iki dilli sözlük bilim, eşzamanlı olarak)
• Dil öğretimi ve dil öğrenimi araştırmaları (yabancı dil derslerindeki yabancı dil öğretimi ve öğrenimi de dâhil, Dil laboratuvarındaki çalışmalar, anadilin didaktiği)
• Uzmanlık dili araştırmaları (terim bilim, anlaşılırlık sorunları, bilim dili, uzman-amatör iletişimi)
• Çeviri bilimi (yazılımların sınırlandırılması, teknik belgeleme)
• Kurumsal iletişim
• Kusur/hata çözümlemesi
• Metin-resim ilişkisi
• Kısa çizgili - dil bilimler
• Beden dili bilim
• Sosyodilbilim (toplum dilbilimi)
• Psikodilbilim (ruh dilbilimi)
• Edim bilimi (pragmatik) (dil ve davranış, dil kullanım kuralları, söz eylem kuramı, konuşma kuralları kuramı)
• Budundil bilim
• Bilgisayarlı dilbilim (yapay dil sistemi)
• Tarihsel dilbilim (o anki eşzamanlı dil durumu ve etki faktörleri göz önünde bulundurularak artzamanlı dil değişimleri)
• Metin dili bilim
• Klinik dili bilim
• Adlî dilbilim
• Bağıntı dilbilimi (Dilsel yapıları ve dilsel sonuçları ayrıca dil bağıntısında sosyal ve dil politikası koşulları inceler.)
• Bütünce dilbilim
• Betimsel dilbilim (dillere ve dil sistemlerine dönük mümkün mertebe değerlendirmeden uzak, yani yas koyucu veya normatif olmayan bir betimleme şeklini oluşturmaya yönelir)
• Nörodil bilim
• Hukukdil bilim
• Bilişsel dilbilim
• Feminist dilbilim
• Avrolinguistik, Avrupa dilleriyle ilgilenir.
• Interlinguistik, uluslararası iletişimi ve yapay dilleri inceler.
• Medya dilbilimi
• Nicel dilbilim
• Ekolojik dilbilim (Dil ve dilin kullanım alanı arasındaki etkileşimi inceler.)
• Paleolinguistik, insan dilinin oluşumunu inceler; psikoloji ve antropoloji ile birçok ortak noktası bulunmaktadır.

Uygulamalı dilbilimin önemli temsilcileri

• John Langshaw Austin ve John Searle (dil felsefesi, söz eylem teorisi)
• Jerry Fodor (patolojik dilbilim modelli için bilişsel derecelendirme hipotezi)
• Gottlob Frege (biçimsel dili geliştiren ilk kişidir.)
• Paul Grice (dil filozofu, konuşma kuralları teorisi ve anlambilimsel içkinlik)
• Jacob Grimm ve Wilhelm Grimm (Almanca sözlüğün öncüleri ve modern alman sözlük bilimin kurucularıdır.)
• Samuel Johnson (modern sözlüğü ilk derleyendir.)
• Raymond Kurzweil (bilgisayarlı dilbilimin öncüsü, bilgisayar dayanaklı dil teşhisi ve dil bileşimi)
• George Lakoff (bilişsel dilbilimin önemli temsilcilerindendir.)
• William Labov (toplum dil bilimci, toplum dilbilimsel açılardan dil değişimleri ve dil çeşitlikleri)
• Desmond Morris (göstergebilimsel üçgen)
• Charles S. Peirce (İşaret türleri belirti, Ikon, Sembol; İşaret özellikleri)
• Edward Sapir (Antropolojik dilbilimin kurucusudur.)
• Mario Wandruszka (Çok dillilik araştırması)
• Anna Wierzbicka (Doğal dilötesi anlam bilimi)
• Ludwig Wittgenstein (Çözümleyici dil felsefesinin kurucusudur)
• Ghil'ad Zuckermann (Dil canlandırma)