Котраг
Котраг яки Кодраг, Көдрә хан, Котраг балтавар, Котраг илтәбәр (tat.lat. Qotrag(үле сылтама)) (VII гасыр) — Идел буе Болгарына нигез салучы, Татарстан җирендә беренче дәүләтчелек булдыручы дип санала, Бөек Болгар илен нигезләүче Кубрат ханның икенче улы (протоболгарларның кутригыр кабиләсеннән), Дунай буе Болгарына (Беренче Болгар патшалыгы) нигез салучының — Аспарухның бертуган абые. Кутригур кавеме.
| Котраг | |
|---|---|
 | |
| Туган телдә исем | Котраг Кубрат улы |
| Туган | 630 ел - 645 ел арасында Бөек Болгар иле |
| Үлгән | 690 ел - 710 ел арасында Идел буе Болгары |
| Милләт | болгар |
| Ватандашлыгы | Идел буе Болгары |
| Һөнәре | сәясәтче, гаскәри |
| Балалар | Ирхан... |
| Ата-ана |
|
| Кардәшләр | Батбай һәм Аспарух |
Чыгышы
үзгәртү632 елда Бөек Болгар дәүләтенең ханы булып Органаның бертуганының улы Кубрат тәхеткә утырган. Кубрат VII йөзнең 50 нче еллар ахыры—60 нчы еллары башында үлгән (кайберәүләр иртәрәк, төгәлрәк вакытны күрсәтәләр — 642 елда, диләр). Аның үлеме үзе төзегән берләшмәнең яшәүдән туктавына китергән.
Риваятьтә Кубрат хан улларыннан өчесенең исеме аталган: өлкәне — Батбай, икенчесе — Котраг, өченчесе — Аспарух (ике кечесенең исемнәре күрсәтелмәгән). Гомумән, ханның биш улы турындагы риваять Бөек Болгар илендә булган биш этник төркем, биш эре кабиләне гәүдәләндерә.
Бөек Болгар иле таркалуы
үзгәртү
Бу чорда Бөек Болгар иле көнчыгыштан һөҗүм итеп торучы хәзәрләр тарафыннан нык киметелгән булган. Кубратның уллары Кавказ алды тирәсендәге көньяк төбәкләргә генә хуҗа булып калганнар. Батбайга Кубан буе җирләре, Аспарухка шул елганың югарыгы агымы буйлары һәм хәзерге Ставрополь калкулыгы тигән. Аспарух онагурлар кабиләсе белән көнбатышка таба күченеп киткән: башта Дунай елгасы тамагына барып утырган, монда аңа элегрәк аерылып киткән болгар кабиләләре—кутригурлар һәм бу якларга күптән түгелрәк төпләнгән славяннар килеп кушылганнар.
Идел буе Болгары барлыкка килүе
үзгәртүКотраг хан җитәкчелегендәге өченче төркем (кутригурлар) Кубрат үлгәннән соң Урта Идел буена киткән һәм анда 671-675 еллар тирәсендә Идел буе Болгарын нигезләгән, дип санала. Газиз Гобәйдуллин язмалары буенча Аттила улы Ирник (Арнияк) VI гасырда ук Идел буена беренче болгарлар белән күчкән, шулай итеп Урта Иделдә төрки кабиләләре VI гасырдан, фин-угор кабиләләре янында яшәгән инде. Ләкин беренче болгар дәүләтен Урта Иделдә Котраг нигезли, дип санала.
Византия монахы Тәүбәче Феофанның 810—815 елларда теркәп калдырган елъязмасы буенча, Аспарух Византиягә каршы сугыш алдында үз болгарларын болай өндәгән:
|
Безгә Котраг абыем тапкан җир кебек кирәк. Котраг болгарлары зур шәһәрләр Идел буенда салды инде, аларда уңдырышлы туфрак, ә бездә чокырлар һәм сазлык кына бар... Болгарлар, бүген без каршы ярга күчәбез, югыйсә дәүләтсез халык - бетәчәк. | 
|
Бу кулъязма нигезләнгән Аспарух чыгышы «Аспарух хан» фильмында китерелгән.
Беренче Идел буе Болгары династиясе
үзгәртү
Котраг илтәбәр беренче Идел буе Болгары династиясен нигезләгән. Шиһабетдин Мәрҗаниның «Мөстәфадел-әхбар фи әхвали Казан вә Болгар» китабы буенча, Котраг улы Ирхан - Идел буе Болгарының икенче хәкиме, Ирхан улы - Тукый - өченче Идел буе Болгары хәкиме булган (Котраг • Ирхан •Тукый • Айдар • Шилки • Батыр-Мөэмин • Алмыш Җагфар ибн Шилки • Микаил ибн Җагфар • Әхмәд ибн Җагфар • Абдуллаһ ибн Микаил • Талиб ибн Әхмәд • Мөэмин ибн Әхмәд • Абд ар-Рахман ибн Мөэмин • Абу Исхак Ибраһим ибн Мөхәммәд • Нәзир әд-Дин • Мустансир • Алтынбәк • Галимбәк).
Хәтер
үзгәртү- Котраг ханга беренче һәйкәл 2022 елның 30 июлендә Россия Федерациясе Чуаш Республикасы район үзәге Шомырша авылында куелган (скульптор Николай Кондрашкин).
- 2023 елның 12 гыйнварында Самар өлкәсе Ширяево авылында һәйкәле ачыла (скульптор Дишко Дишков, Болгария).
- Антарктидада бер пик Котраг хан исемен йөртә.
Документаль һәм нәфис фильмнар
үзгәртү- "Хан Аспарух", җиденче өлеш
- «Болгары», докум. фильм, реж. һәм сценарист П. Петков, опер. Кр. Михайлов. bTV җитештерүе. 2006 ел, Болгария.
- Кубрат хан хәзинәсе [1]
- «Заповіт Кубрата» «Кубрат васыяте» , документаль фильм, Украина, (укр.)
Шулай ук карагыз
үзгәртү
Галерея
үзгәртү| Котраг ханга һәйкәлләр | |||||||||
| |||||||||
Тышкы сылтамалар
үзгәртү- Болгар дәүләт тарихи-архитектура музей-тыюлыгы сайты (рус.)
- Волжская Булгария и Русь. Казань, 1986. (рус.)