Фриул теле

Фриул теле (lenghe furlane) - фриулларның теле, роман телләренең берсе. Төньяк-көнчыгыш Италиянең территориясендә тарихи Фриули регионында таралган - хәзерге Фриули өлкәсенең күпчелек өлешендә - Венеция-Джулия һәм Венето өлкәсенең көнчыгыш районнарында. Фриул теле өлешчә Латин Америкасында саклана, элек ул Румыниянең берничә регионында таралган булган, әмма хәзер анда практик рәвештә юкка чыккан. Италиядә этник азчылык теле булып танылган.
Сөйләшүчеләр саны якынча 300 мең кеше (2002).
Озак вакыт дәвамында фриул теленең башка телләргә карата статусы бәхәсле булган, хәзерге романистикада фриул теле еш аерым тел буларак карала. Роман телләре классификациясендә фриул теле урыны турында сорауга хәзерге вакытта бердәм караш юк. Кайбер структур хасиятләре буенча фриул теле төньяк Италия телләренә якын, шул ук вакытта аның хәттә венет теленә карата аерым торышы билгеләнә. Фриул теленең ретороман төркеме теле буларак классификациясе искергән булып тора.
Фриул теленең хасиятләренә шулай ук фонетик хасиятләр керә, мәсәлән, au дифтонгы булу (taurus > /tawr/ «үгез»), яңа кыска һәм озын сузыкларның капма-каршы куюы пәйда булуы; bj, vj, pj төркемнәренең палатализациясе; сүз ахырында яңгырый торган тартыкларның тавышсызлануы. Грамматиканың хасиятләре арасында ике төр күплек сан булу, сигматик һәм асигматик; фигыль формасында мәҗбури формаль чагылган субъект булу (шәхси басымсыз алмашлыклар); сорау төрләнешенең махсус флексия белән формалашуы; теләсә нинди үткәнгә кадәр булганга ишарә итү өчен үтә катлаулы үткән заманнар булу; дүрт кондиционал вакытлары булу; конъюнктив системасының үтә катлаулы формалар исәбенә киңәюе; оптатив булуы. Төп лексик фонд латин килеп чыгышлы сүзләрдән гыйбарәт, иртә алынмаларга германизмнар һәм славянизмнар карый, XV гасырдан бирле венет һәм итальян теленнән алынма сүзләр күп.
Фриул теленә диалектларга бүленү хас. Фриул диалектлары өч төп ареалга төркемләнәː карний, көнбатыш фриул һәм үзәк-көнчыгыш фриул. Нигезендә итальян теленең орфографик нормалары булган язма XIV гасырдан үсә. Фриулларда әдәби койне формалашкан, Удине һәм Гориция шәһәрләрендә үзәкләр белән әдәби традиция бар.