Инсульт

Инсульт — дестели берген борбак хан (тромб) азы чарлы берген дамырдан үнген хан кижиниң мээзинде хан эргилдезин будап кааптарга тыптыр аарыг. Кислород биле глюкоза чедишпестеп, мээниң клеткалары өлүгленип, кижи шимчей албастап, чугаазы, угаан-медерели будалчак апаар.

Баш мээзиниң улуг эвес кезээ өлүгленген болза, даван-даяк суларап эгелээр. Мээниң улуг кезектеринге хан эргилдези хажыттынган болза, кижи шуут шимчей албастай бээр ийикпе, харын-даа амы-тынындан чарлып болур: аарыгның күжү инсульттуң чүгле хемчээлинден эвес, а тывылган черинден база хамааржыр.

Инсульт эрткен дыка хөй улус чартыктай бээр азы шуут мага-боду билинместей бээр, чугаазы билдинмес апаар болгаш кадыг-суук албанын база билбес апаар. Ооң кадында угаан-медерели суларап, уттуучал, чүве билип алыры берге апарып болур.

Инсульттуң им-демдектери

Инсульттуң эгелей бергени билдинмес, ынчалза-даа каш минута эрткенде чемиш-хандырылга чок арткан мээниң клеткалары өлүп эгелээр болгаш инсульттуң им-демдектери көстүп келир.

Ынчангаш чогуур үе-шаанда эмчи дузазын чедириптери-биле, аарыгның эгелээниниң им-демдектерин танып билир болуру кончуг чугула. Эртежик эмнээшкинни эгелээн тудум, аарыг кижиниң экижий бээринге идегел улуг болур.

Инсульттуң им-демдектери

баш дескинер, орта туруп шыдавас, элең-тендиң апаар;
чугаазы билдинмес, орта чугааланып шыдавас апаар;
мага-бодунуң бир талазы билинместеп, суларап эгелээр;
карактары караңгылап, орта чүве көрүп албастай бээр;
хенертен бажы дыка күштүг кылдыр аарып эгелээр.

Аарыгны танып алыры

Бир эвес кижи бир кижиде инсульттуң им-демдектерин эскерип каан хевирлиг болза, дараазында үш бөдүүн даалганы күүседирин саналдаар ужурлуг. Бир эвес ол үш даалганың шуптузун азы кайы-бирээзин күүседип шыдавас болза, доп-дораан дүрген эмчи дузазын кыйгыртыр болгаш инсульт деп каразып турарын албан чугаалаар.

Диштерин көзүлдүр чаза хүлүмзүрүүрүн саналдаңар. Инсульт тывылган болза, кижиниң хүлүмзүрүү кылымал, чиктиг апаар ийикпе азы чүгле чаңгыс талазынче ыргак хүлүмзүрүгже шилчий бээр болур.
Оон карактарын шийип алгаш, холдарын өрү көдүрүп алгаш, 10 секунда дургузунда турарын чугаалаар. Инсульт үезинде шыңганнар суларай бээр болгаш холдарны ол хире үр тудары берге апаар. Бир эвес бир талакы холу шуут көдүрүлбес апаар болза, ол база инсульттуң ёзулуг им-демдээ болур.
Дараазында кандыг-бир домакты катаптап чугаалаарын дилеңер, чижээ: «Бо эртен дыка-ла эки агаар-бойдус-тур». Инсульт үезинде чугааланыры берге апаар болгаш аарыг кижи домакты орта чугаалап шыдавайн баар.

Инсульттуң тыптыр чылдагааннары

Инсульт кандыг-даа кижиге кайы-даа хар-назынга таваржы берип болур. Инсульт тыптырының айыылы кижиниң кандыг хевирлиг амыдырал чорудуп турарындан хамааржыр. Аарыг тывылдырып болур дараазында айыылдыг байдалдар бар:

артериалдыг хан базыышкынының (артерильное давление) бедик болуру;
ханда холестеринниң көвей болуру;
диабет аарыы;
эрттир семириири болгаш артык деңзилиг болуру;
чүрек-дамыр аарыглары;
таакпылаар чаңчыл;
наркотиктер ажыглаары;
арагага сундулаары.

Оон аңгыда кижиниң өскертип шыдавазы айыылдыг байдалдар бар: 55 хардан өрү назын, салгал дамчаан аарыгга сундулуу болгаш эр кижилерге ук аарыгның айыылы улуг болур.

Аарыгдан камгаланыры

Инсульттан камгаланырының эң-не эки аргазы — кадык-чаагай амыдыралды чорудары болур. Оон аңгыда:

Артериалдыг хан базыышкынын доктаамал хайгаарап турар. Бедик хан базыышкыны инсультка чедирип болур.
Таакпылаарындан ойталаар. Таакпылаар улуска инсульт айыылы 2,8 катап улгадып турар.
Чемге, аргалыг болза, дусту эвээжедир болгаш хөй дустуг консерв, полуфабрикаттар аймаандан ойталаар.
Ханда холестеринниң деңнелин доктаамал хайгаараар.
Шын, кадык чемненириниң кол негелделерин сагыыр — ногаа, чимис аймаан хөйнү чиир, чигир болгаш үс-чаг аймаан кызыгаарлаар.
Арага ижеринден ойталаар.
Спорт, күш-культура-биле эки «найыралдажыр», шимченгир, идепкейлиг амыдыралды чорудар — безин чадаг кылаштап агаарлаары азы чадаг-терге мунуп алгаш халдыры чүрек-дамыр аарыглары, инсульт айыылын эвээжедип турар болур.

Дөс

Тыва Республиканың кадык камгалал яамызының эмнелге албаннарынга белеткээн материалы.