Койнут

Койнут (орус. Укроп) дээрге чымчак хөрзүннүг, хүн дээп турар аяннарга үнер черлик үнүш. Койнутту күзүн быжа бээрге чыып алыр. Бышкан койнутту кургаткаш соктаар. Нарын элгээшке каггаш, элгептер. Бүдүн койнуттарны база катап чуурар. Ынчалдыр койнут далганын белеткеп алыр. Койнут далганын эътке, мүнге холуурга аянныг чыттыг, дыңзыг болгаш чаагай амданныг. Койнуттуң хандызын бронхиттээнде, чемге хөөн читкенде, чем хуулдуруушкуну баксыраанда ажыглаарга, аарыг кижиниң аъш-чем ижер хөөнү кирер, ижин-шөюндүнүң ажылдаары дүргедээр. Хандыны белеткээри: улуг омааш ишти койнут кырынче чаа хайынган бир стакан изиг сугну кудупкаш, 10-15 минута тургускаш, шүүрээр. Чем ижер мурнунда чартык стаканнап хунде 3 катап ижер.

Койнут чаңгыс чылдыг огород үнүжүнге хамааржыр сиген үнүш. Сывы дорт, узуну 100—150 см, эвээш адырларлыг, чечээ корзинка хевирлиг, быйыргын, сарыг, бүрүзү узун, чиңге салбакталчак. Чечектелири июль — августа. Үрезини үүрмек хүреңзимээр азы куузумаар өңнүг. Үрезинин август — сентябрьда чыыр. Чыды чидиг, чаагай. Тывада койнутту чүгле огородка тарыыр эвес, а черлик койнуттар дыка хөй чүве болганда оларны база ажыглап турар. Койнуттуң тургузуунда эфирлиг үс, карвон болгаш өске-даа бүдүмелдер бар. Үрезининде: эфирлиг үс —2,5—5%, а сигенинде оон 2—3 катап эвээш, оон ыңай үрезининде үскүрү — 20%, азоттуг болгаш азот чок бүдүмелдер, чигир, клетчатка, витамин А бар. Бүрүзүнде витамин С, А, флавоноидтер бар. Ону янзы-бүрү чемнерге холууру кижи бүрүзүнге билдингир, эъттиг чемнерге, янзы-бүрү ногаа аймаа дузап, консервалаарынга база хереглеп турар. Койнуттан алган эмнерни сидик элбедиринге, өл-шыкка алысканда, уруг эмзирер иелерниң эмиг сүдүн көвүдедиринге, ол ышкаш янзы-бүрү ижин-шөйүндү аарыгларын намдадырынга, нерви системазының ажылы баксыраан улустарга ажыглап турар. Дуржулгалардан алгаш көөрге, койнуттуң суу хан базыышкынын чавызадырынга, дамырларны алгыдарынга, чүректиң ажылын күштелдиреринге, шөйүндүлерниң ажылын экижидеринге, сидик элбедиринге ажыктыг болуп турар. Койнуттан «анетин» деп эмни үндүрүп ап турар. Ону чүректиң ажылы баксыраанда, бир хүн 3—4 катап бир таблеткалап ижер. Эмненириниң хуусаазы 3—8 неделя чедир.

Дөс

Ном «Холу чемзиг авам сөңү»
Доржу Көк-оолович Куулар, Тана Моңгушевна Куулар - "ЛЕКАРСТВЕННЫЕ РАСТЕНИЯ В ТУВЕ"