Наречие

Наречие — Кылдыныгның, азы чүвениң ылгавыр демдээн илередир, өскерилбес тускай чугаа кезээн наречие дээр.

Наречиелер утка аайы-биле кылыг сөзүнге, демдек адынга, бир-ле өске наречиеге хамаарышкан болур: дыка өөрүүр, дыка хөглүг, дыка үр.

Наречиениң бөлүктери

Лексика-грамматиктиг ужур-утказының аайы-биле наречиелерни дараазында бөлүктерге чарып турар.

1. Кылдыныг аргазының наречиелери кылдыныгның кандыг янзылыг, кандыг арга-биле боттанырын илередир: экидир, атчыр-датчыр, хенертен, дарый, дагын, чоорту, арай боорда, кушкулаштыр, биригээр, тода, өскээр, четче, дуюкаа, соора, хол даяң, таваар дээш оон-даа өске. Кылдыныг аргазының наречиези канчаар? канчалдыр? деп айтырыгларга харыылаттынар.
2. Туруштуң наречиелери кылдыныгның туружун, уг-шиин илередир: өскээр, оон, даштын, даштыгаа, дүгде, өрү, ыңай, орта, бо мынчаар, чер ара, олаада, ынаар, бээр, оон-даа өске. Ооң айтырыглары: кайда? каяа? кайнаар? кайыын?
3. Үениң наречиелери кылдыныгның үезин илередир: чайын, кыжын,күзүн, чазын, эрте, ынчан, хондур, часкаар, чап-чаа, үр, ыя аразында, баш удур, аан, хүнзедир, дораан, дем, мындаа дээш өске-даа. Айтырыы: кажан?
4. Хемчегниң наречиелери кылдыныгның болгаш шынарның хемчээлин илередир: арай, шала, шору, көңгүс, мырыңай, дендии, кончуг, аажок, дыка, кедергей, хөлчок дээн чижектиг. Айтырыы: кайы хире? чүү хире?
5. Сорулганың (чылдагаанның) наречиелери кылдыныгның сорулгазын (чылдагаанын) илередир: өскээр, өш-биле, сагыштыы-биле, хей-ле, хей черге… Айтырыы: чүге?

Наречие сөзүнүң тургустунары

Өске чугаа кезектери ышкаш, наречиелер, «укталган» болгаш «укталбаан» болур.

• Укталбаан наречиени уткалыг кезектерге чардып болбас: аан, ам, көңгүс, хенертен, үргүлчү, куду, арай, шору, кончуг, дыка, үр, орай, эрте, дем, так, тода, таваар, дуюкаа.
• Чамдык наречие сөстери бир-ле сөстен янзы-бүрү аргалар-биле укталып тыптып кээр. Ол болза укталган наречиелер-дир.

Чижээ:
багай – багайтыр, билин – билиндир. Мында багай биле билин деп демдек адынга -тыр… // -дыр… дээнзиг слог кожуп каарга багайтыр биле билиндир деп наречие сөстери тыптып кээр-дир.

• Укталган наречиелер аразында кончуг солун сөстер бар. Чамдык ындыг сөстерниң тывылган утказы таптыг билдинмес болур боор чүве. Чүгле дыл төөгүзүн шинчилеп тургаш ол сөстерниң чамдыызының ёзулуг утказын шын билип аап, тайылбырлап шыдаар бис.

Чижек.

Тулчуушкунче, тулчуушкунче!
Тура дүшпейн бурунгаар! (С. Пюрбю).

«Бурунгаар» сөстүң дөзү [бурун], кожумаа [гаар]. «Бурунгаар» дээрге эрги түрк сөс-түр. Ол сөстүң дөзү болза эрги түрк дылда турган падеж кожумаа-биле тургустунуп тыптып келген. Ам, бо үеде, тыва дылда ындыг падеж чок.

Үндезини

Ш. Ч. Сат, Е. Б. Салзыңмаа. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология). Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1980.