Түрк

Түрк — шаандагы аймак ады.

Ады-сывы

Түрк, көк түрк, түрк сир бодун.
TÜRK. Дыл шинчилекчилери ол аймактың адын [түрк] кылдыр номчуп турар.
Ашина биле Ашидэ дээрге сөөк ады, ол сөөктүң улузундан хааннар биле беглер укталган. Шаанда кыдаттар чүгле хаан төрезиниң төөгүзүн бижиир чаңныг турган, кара чоннуң чурталгазын олар сонуургавас турган. Ынчангаш түрктер аразынга кандыг сөөктүң улузу чурттап турганын билбес бис.

Дылы

Эрги түрк дыл.
Ийи дугаар күрүнезиниң диалектилери болза "Тоньукук" биле "Күл-тигин" диалектилери.

Үези

V - X вектер.

Тергиидээн үелери.

• 1 дугаар күрүнези (552-630 чылдар).
• 2 дугаар күрүнези (682-742 чылдар).

Түрктерниң эли 745 чылда дүшкен, ынчалза-даа ол аймак чиде бербээн. Ху Цяо деп кижи 953 чылда көвей аймактар аразында түрк деп аймак барын айтып бижип турар.

• Мурнуу-барыын талада Жучжоу можуга чедир чер кыдатка хамааржып турган. Барыын чүкте туцзюэ биле хуйхэниң улузу бар, соңгу-барыын чүкте олар оуцзюэлюй деп аймактың чурту-биле кызыгаарлажып чоруур. Оуцзюэлюй аймактың улузу селбегер баштыг узун дуртуг ...
  

Кыдат төөгү бижиктери

Дараазында түрктер дугайында бижээн шаандагы кыдат бижиктер. Бичуринниң кылган очулга ажылындан таарыштыр чыгган үзүндүлер-дир. Домактарны номчааш, шүүштүрүп, тайылбыр кезээн номчуурун сүмелеп тур бис.

Аймактың тывылганы

Түрк деп аймак канчаар тывылган дугайында VI-VII векте кыдаттар үш тоол бижип алган.

1. Түрктерниң өгбелери барыын чүкте бир далайның барыын талазынга чурттап чораанар. Ол болза Хунну аймактың Ашина деп аттыг улузу-дур. Соонда олар кожалары-биле дайылдашкан, дайзыннар аймактың улузун дөгерезин кыра шаап каапкан. Дириг чүгле он харлыг бир оол арткан, ол оол бичии боорга шериг кижилер ооң тынын үспээн, чүгле холдарын биле буттарын үзе шаккылааш бир хөлдүң кыдыында сиген аразынче октапкан. Кожа аймактың хааны ол оолду дириг деп дыңнааш катап-ла ону өлүрүп кагзын дээш улус чортупкан. Ол чортупкан кижилери оолдуң чанында кыс бөрү көрүп каан. Бөрүнү база өлүрер дээш четикпээннер. Ооң соонда улустуң чугаазы-биле ол кыс бөрү барыын чүкте турар далайның чөөн талазында, Гао-чандан соңгу-барыын чүкте дагларга көстүп келген. Кыс бөрү дагларда бир куй иштинге чаштынып алган. Ол куй бедик даглар аразында турар, куй иштинде өлеңниг хову бар. Кыс бөрү 10 оол уруг төрээн. Оолдары өзүп келгеш өгленип баштанып алгаш ажы-төлү биле чурттап чоруй барганнар. Соонда ол 10 оолдан 10 аңгы сөөктүң улузу тывылган. Ол улус аразындан бир-ле Ашина деп кижи турган, ол кижи кончуг мерген угаанныг болурга улузу аңаа бүдүн аймак баштадып каан. Ашина өг мурнунга бөрү баштыг тук тургузуп алган. Бөрү баштыг тук дээрге түрк аймактың кыс бөрүден укталган херечизи дир. Адазын соңнай оглу чораан, иезин соңнай кызы чораан, элээн үе эрткенде бир-ле Асянь-ше деп кижи бүдүн аймаа-биле куй иштинден үнгеш жужаннар хаанынга бараалгаан ...
2. Өске улустуң чугаазын дыңнаарга түрк деп улустуң ада-өгбелери Пьхин-лянга көжүп чораан. Ынчан олар чаңгыс аймак чорбаан, аңгы-аңгы үүрмек улус турган, соонда олар холужа берген улус-тур. Кажан Тхай-ву [440 — 451 чылдарда], Вэй күрүнениң хааны, Цзюйкюй деп кижиниң күрүнезин эжелеп алырга, Ашина 500 өреге-биле жужуанарже дезипкен. Ол кижи улузу-биле Алдай дагларының мурнуу эдээнге чурттай бергеш жужаннар хаанынга черден демир казып тып турган. Алдай дагларының сүвүр баштары күлүк кижиниң бөргүнге дөмей болурга ол кижи аймаанга тукюе деп ат алган.
3. База бир улустуң чугаазын дыңнаарга түрктер Со деп күрүнеден укталган болуп турар. Со деп чурт хунну аймактың соңгу чүгүнге турган, ол аймактың даргазы Апанбу деп аттыг. Апанбу 70 ха-дуңмалыг. Улуун Ичжини-нишыду деп адаар, ол кижи бөрүден укталган кижи-дир. Апанбу ха-дуңмалары-биле кады көк-мелегей улус чораан, ынчангаш оларның төрези дүшкен. Нишыду чатчы кижи турган: ооң сагыжы-биле дээр бүргей бээр, хадый бээр. Ол кижи ийи кадай алган, бир кадайы чай ээзиниң уруу, өскези кыш ээзиның уруу. Бирээзи 4 оол уруг божуп берген, бир оглу шилен бооп хуула берген, өскези Афу биле Кянь хемнер аразынга Цигу деп күрүнениң хааны апарган, үш дугаар оглу Чуси хемде бир чуртуң хааны болган, дөрт дугаар оглу Басычу-сиши дагларын эжелей чурттай берген. Ол болза улуг оглу-дур, ол дагларга Апанбуйнуң аймак-сөөгү чурттап турган. Ол даглар агаары соок, шалың дүжер болурга улуг оглу илбилеп чылыг дүжүрген улусту ооң-биле ол амыраткан. Улуг оглу буянныг болурга улус ону аймак башкарар кижи кылдыр олуртуп каган. Ол кижиниң адын Надулу-ше дээр. Аймактың адын ам Тукюе дээр апарган. Надулу он кадайлыг турган. Надулу оолдарынга ат бээрде иезиниң төрээн угун көрүп тургаш дөмей кылдыр адап алган. Сөөлгү кадайының оглун Ашина дээр. Надулу чорта бээрге ооң ажы-төлү аймак баштаар кижини шилип алыр деп шиитпирлээн. Олар улуг ыяш чанынга келгеш дугуржуп алган, бир эвес кым хамыктан өрү шурапса ол кижи аймак баштаар кижи болур дигеннер. Ашина эң бичези-даа бол дыка өөрү шурапкан, ынчангаш акылары ону аймак баштаар кижи кылдыр шилип алгаш, аңаа Ахянь-ше деп ат берген.
   

Бо үш тоолдуң утказы ылгалып турар-даа болза, кайызы-даа түрктерниң угу бөрү деп айтып турар. Ооң хамык салгакчыларындан Тумынь деп кижи аймак башкарып турда чону өзүп көвүдей берген турган. Аймактың улузу хөвең, торгу садып алыр дээш кызыгаарга көстүп келген. Ынчалдыр олар Улуг Кыдат чуртту-биле харылзаа тудуп алган.

Калган кижини үдээр ёзулал

Өлген кижиниң бодун өгге чыттырып каар. Оолдары, төрелдери дөгерези аътты чушкуулааш, хойну өзээш дөгерип алыр, өлген кижиниң сүнезини эът чип алзын дээш чемни өг мурнуга салып каар. Аъттыг-хөлдүг кижилер өгнү 7 катап долганыр, өгже кирериниң бертинде ыглажыр, кижилер хараадалын илередип арын-шырайын бижек-биле кезип алыр; карак чажы-биле хан кижи арнынга боражып төктүр. Бо шупту ёзулалды чеди катап кылыр. Оон, тускай хүнүнде өлген кижиниң мунуп чораан аъдын, эдилеп чораан эт-севин алгаш өртедиптер турган.

Өрт соонда арткан хүлдү чыггаш чылдың бир тускай хонуунда черге хөөп каар. Чазын азы чайын өлген кижиниң сөөк-хүлүн чечектер, бүрүлер оңа бээрге чевегге хөөп каар; чазын чечектер частып эгелээрге, күзүн азы кыжын өлген кижиниң сөөк-хүлүн черге хөөп каар. Хүлдү хөөр дээн үезинде ооң чоок кижилери база-ла мал дөгерер, олар аъттарын мунгаш хараадалын илередип база-ла арнын бижек-биле кезер. Хөөр чериниң чанынга бажың туткаш, көжээ тип каар, көжээни чорта берген кижиниң арын-шырайын, мага-бодун топтап дөмейлеп тургаш сиилбип кылыр турган. Өлген кижиниң дириг чораан үезин, чаага киржип чораан төөгүзүн калбак дашка оя хап каар турган. Хүлүк кижи чаңгыс дайзын өлүрген болза ооң чевээнге чаңгыс балбал кадап каар, чамдык базырыктарда тиккен балбал саны чүс азы муң чедип турар боор-дур. Калган кижиниң сүнезини аът, хой эъди чиир, соонда дөгерген аът биле хой бажын узун сырага азып каар турган. Ол хүн чараш хептиг эр, хережээн улус чевегге чыглыр. Эр кижи бир кысты көргеш чарашсына берзе, чанган дораан ол кысты айтырып бээр кылдыр улузун чорудуптар. Чогум кыстын ада-иези чөшпээрежир-ле болур чүве.

Чаңчылдары

Көшкүн амыдыралдыг, аал бүрүзү чурттуг, одарлыг.

Түрктерниң чаңчылдары: чаъжын бадырып алыр, (тоннуң) алаңгы эдээн солагай талазынче эштип алыр, чадыр биле өглерде чурттап турар, одарларында суг, сиген четчири-биле таарыштыр көжүп чоруурлар; мал тудар, аңнаар улус-тур; эът чиир, хымыс ижер; шекпен азы алгы хеп кедер улус-тур. Шаандагы хунну ышкаш ыядар арны чок, мегелээр чаңныг, шын азы чөптүг чүве билбес улус-тур.

Үе эрткенин олар билбес улус-тур, кышты хыраазындан билип чоруур, чайны чер кыры көгере бээрге билип чоруур. Эр улус хюпу, кыс улус волан ойнаар.

Хымыс ижер улус-тур, чамдыкта олар хымысты эзиртир ижип алыр-дыр.

Ай долу турда олар өске аймактың улузун үптээр чаңныг-дыр.

Адазы, кады төрээн акызы, улуг акызы өлзе соңгу иезинге, кернинге, чеңгезинге өгленир апаар

Удур-дедир көрнүп туруп алгаш ыры ырлаар улус-тур. Хамнарны хооп алыр, оран ээлеринге чалбарыыр улус-тур. Маадыр кижи дайынга өлзе аңаа ат-алдар болур, бир эвес маадыр кижи аарыгдан баскыраан болза ол ыядынчыг болур. Аажызы хунну чонунга дөмей.

Чурту

Түрктерниң төрээн чурттун эртемдээннер ам-даа тодарадып шыдаваан. Эртемниг улус ийи аңгы чер айтып турар-дыр.

• Алдай даглары.
• Богда-Уула сыны. Ол даглар Чөөн Тянь-Шань дагларынга хамааржып турар.

Археология

Түрк деп аймактың төрээн чуртун тывары берге. Аймактың 2 ылгавыр демдээ бар:

1. Ашина деп сөөктүң улузу калган кижилерин өртедип орнукшудар турган.
2. Аймактың улузу чер иштинден демир тып казып ап турган.

Амгы үениң эртемдээнери түрк деп аймактың төрээн чурту кылдыр 2 аңгы чер айтып турар.

1. Алдай даглары. Алдай дагларында шаандагы улустуң черден демир тып казып турган оңгарлары арткан.
2. Чөөн Тянь-Шань дагларынга хамааржыр Богда-Уула сыны. Чөөн-Тянь-Шань дагларын айтып турар улус мындыг бодалдыг: "бир талазындан көөрге, Алдай даглары Улуг ханадан эмин эртир ырак-тыр; өске талазындан көөрге, түрктеринң бир тоолунда Ашина сөөктүң ада-өгбелери Пхинлян чоогунга чурттап чораан; оон база-ла кыс бөрү дугайында тоолда Гао-чандан соңгу-барыын чүкте дагларны айтып каан-дыр". 2001 чылда үнген "История Тувы" (Том I) деп номда Богда-Уула сынын демир рудазы-биле байлак чер деп бижип каан.
   

Амгы Моол Республиканың девискээринде Моол Алдай биле Гоби Алдай даглары бар. Ында демир руда шуут чок, ынчаңгаш Моол Алдай биле Гоби Алдай дагларын түрктерниң чурту деп санап болбас.

Тывага түрктер база чурттап чораан. Оларның ийи черде чевеглери арткан.

• Хемчик бажында. Ол чевеглер Шапшаал дааның бертинде турар.
• Хачы-Ховуда. Ол чер Саглы суурдан 10 км. ыракта, соңгу-барыын талада турар.

Ол чевеглерге бег кижилер орнукшудуп турган хевирлиг. А. Д. Грач деп эртемдээн ол чевеглерни VI дугаар биле VII дугаар вектиң бирги чартыынга хамааржыр деп санап турар.

Алдайда түрктерниң Кудыргэ деп аттыг, чевеглери бар. Кудыргэ чевеглери VI - VII дугаар век үезинге хамааржыр. Эң эртеги чевеглер мырыңай V - VI вектерге хамааржып болур. Алдайда өртедир ёзу-биле кижи орнукшуткан түрктерге хамааржыр чевеглер ам-даа тывылбаан.
Бир-ле чевег чанынга даш көжээ тывылган. Ол дашта кижилер биле аъттар сиилбип каган, ону эртемдээнер Кудыргэ дажы деп адап алган.

Тайылбыр сөс

Үндезини

1. TÜRK II этн. союз племён создавший тюркский каганат. tür-tüš:арын 599. // Академия наук СССР институт языкознания. Древнетюркский словарь. Издательство «Наука» Ленинград, 1969 год.
2. Глава шестая. Тюрки Сибири в V-X вв. Первые государства. 1. Тюркские народы южной Сибири, арын 267-284. // История Сибири с древнейших времён до наших дней. В пяти томах. Том I. Древняя Сибирь. Ленинград: Наука. Ленинградское отделение.,1968.
3. Бичурин Н. Я. (ИАКИНФ) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Часть первая. Отделение VI. ТУГЮ. (Таншу, гл. 215а и 215б; Чжоушу, гл. 50; Суйшу, гл. 84)
4. Е Лун-Ли. История государства Киданей (Цидань Го Чжи). Глава двадцать пятая. Ху Цяо. Записки о пребывании в плену на севере.
5. А.Д. Грач. Древнейшие тюркские погребения с сожжением в Центральной Азии. // История, археология и этнография Средней Азии. М.: 1968. С. 207-213.
6. А.Д. Грач. О так называемых «„Древнетюркских” неурядицах». // Советская тюркология. 1978, № 6, с. 45-48.
7. А.А. Гаврилова. Могильник Кудыргэ как источник по истории алтайских племён. // М.-Л.: 1965. 144 с., вкл.