Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni
Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni (Xenzuche: 新疆维吾尔自治区, ingilizche: Xinjiang Uyghur Autonomous Region) junggoning yer kölimi eng chong bolghan ölke we aptonom rayon derijilik böliki. Uyghur aptonom rayunining jughrapiyilik tüzülishi tengritaghliri teripidin shimalda jongghariye oymanliqi we jenupta tarim oymanliqi dep ikkige bölinidu.
Aptonom rayundiki eng töwen nuqta yer yüzidin 155 mitir töwen bolghan turpan oymanliqidur (turpan oymanliqi jonggu boyichimu eng töwen nuqta we dunyadiki ölük déngizdin qalsa ikkinchi eng töwen nuqta bolup hisaplinidu). Eng égiz nuqtisi bolsa yer yüzidin 8611 mitir égiz bolghan pamir choqqisidur.
Shinjang-qirghizistan chigirisi tengritaghlirining üstige toghra kilidu. Torgha éghizi (3752 mitir igizlikte) bu chigirining üstige jaylashqan.
Qaraqurum yuqiri süretlik tashyoli pakistanning islamabad shehri bilen qeshqer shehrini «xonjirap éghizi» arqiliq tutashturup turidu.
Xoshniliri töwendikidek:
Ölkiler: Shizang, Gensu (Kengsu), chingxey döletler: Mongghuliye, Rossiye, Qazaqistan, Qirghizistan, Afghanistan, Pakistan, Hindistan.
Nopus qurulmisi (démografiyisi)
تەھرىرلەش
Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni uyghur, qazaq, qirghiz,özbék, tatar qatarliq türük til sistémisidiki we bashqa milletlerning makanidur. Yuqiriqi milletlerdin bashqa yene mongghul, xenzu, xuyzu, manju, daghur, shibe, dongshiyang, ros qatarliq milletler yashaydu.
| uyghur aptonom rayonining nopus ehwali, 2000-yilliq melumatqa köre herqaysi milletlerning nopus pirsenti | ||
|---|---|---|
| Milletler | Nopus | Pirsenti |
| Uyghur | 8,345,622 | 45.21 |
| Xenzu | 7,489,919 | 40.58 |
| Qazaq | 1,245,023 | 6.74 |
| Xuyzu | 839,837 | 4.55 |
| Qirghiz | 158,775 | 0.86 |
| Mungghul | 149,857 | 0.81 |
| Dongshiyang | 55,841 | 0.30 |
| Tajik | 39,493 | 0.21 |
| Xibé | 34,566 | 0.19 |
| Manju | 19,493 | 0.11 |
| Tujiya | 15,787 | 0.086 |
| Özbék | 12,096 | 0.066 |
| Ros | 8935 | 0.048 |
| Miyaw | 7006 | 0.038 |
| Tibet | 6153 | 0.033 |
| Ju'ang | 5642 | 0.031 |
| Daghur | 5541 | 0.030 |
| Tatar | 4501 | 0.024 |
| Salar | 3762 | 0.020 |
Tarix
تەھرىرلەش
Sherqiy türkistan aptonom rayoni, qisqartip sherqiy türkistan déyilidu, asiya - yawropaquruqluqining merkizige, junggoning gherbiy shimal chétige jaylashqan, omumiykölimi 1 milyon 664 ming kwadrat kélométir, etrapta rusiye, qazaqistan, qirghizistan,tajikistan, pakistan, mongghuliye, hindistan, afghanistan, junggodin ibaret 8 dölet bilen chégrilinidu; quruqluq chégrisi 5600 kilométirdin artuqbolup, pütün memliket quruqluq chégrisining 4 tin 1 qismini igileydu, quruqluq chégra liniyisi eng uzun,chégrlinidighan dölet eng köp bolghan ölke derijilik memuriy rayon.shinjang qedimde gherbiy diyar dep atalghan , qedimdin junggoning ayrilmasbir qismi bolup kelgen. Miladidin ilgiriki 138 - yili, xen wudi jangchyenni gherbiy diyargha elchilikke ewetken, buning bilen, gherbiy xensulalisi hakimiyiti bilen gherbiy diyardiki eller alaqe ornatqan.miladidin ilgiriki 60 - yili gherbiy xen sulalisi hakimiyiti urli(hazirqi bügür chégrisi)da gherbiy yurt qoruqchibeg mehkimisini tesisqilghan, shuningdin étibaren gherbiy diyar xen sulalisining térritoriyisigekirgüzülgen. Ching hökümiti chyen longning axirqi mezgilide gherbiy yurtdégen namni shinjang dep özgertken, 1884 - yili ching hökümiti shinjangölkisini tesis qilghan, ölke merkizi ürümchi bolghan. 1949 - Yilishinjang tinch yol bilen azad bolghan, 1955 - yil 10 - ayning 1 - künishinjang uyghur aptonom rayoni qurulghan, merkizi ürümchi shehiri bolghan(mongghulchidiki menisi güzel yaylaq). Shinjang déngiz - okyanlardin yiraq, 4etrapini égiz taghlar orap turidu. Shinjang teweside qatmuqat muzluqchoqqilar, köz yetküsiz qumluqlar, bipayan yaylaqlar, yultuzdektarqalghan bostanliqlar bar. 3 Tagh 2 oymanliqni orap turidu. Shimalda'altay téghi, jenubta qaraqurum téghi bar, tengritagh shinjangni jenub weshimalgha ayrip turidu. Tengri téghining jenubi jenubiy shinjang, tengritéghining shimali shimaliy shinjang déyilidu, qumul, turpan böliki sherqiyshinjang déyilidu. Jenubiy shinjangdiki tarim oymanliqining kölimi 530 mingkwadrat kilométir kélidu, u junggodiki eng chong oymanliq hésablinidu.tarim oymanliqning ottura qisimigha jaylashqan teklimakan qumluqiningomumiy kölimi texminen 330 ming kwadrat kilométir kélidu, u junggodiki'eng chong, dunyadiki 2 - chong köchme qumluq hésablinidu. Tarim oymanliqinikésip ötidighan tarim deryasining uzunluqi texminen 2100 kilométirbolup, junggodiki eng uzun ichki quruqluq derya hésablinidu. Shimaliyshinjangdiki jungghar oymanliqining kölimi texminen 380 ming kwadratkilométir bolup, junggodiki 2 - chong oymanliq hésablinidu. Junggharoymanliqining ottura qismigha jaylashqan gürbantünggüt qumluqining kölimitexminen 48 ming kwadrat kilométir, u junggodiki 2 - chong qumluq.shinjangda köl jiq, su da'irisi kölimi 5 ming 505 kwadrat kilométir, buningichide baghrash kölining da'irisi 980 kwadrat kilométir , u junggodiki engchong ichki quruqluq tatliq su köli. Shinjangning sherqidiki turpanoymanliqigha jaylashqan aydingköl déngiz yüzidin 154 métir töwen bolup,bu jay junggodiki ichki quruqluqning eng töwen jayi hésablinidu.shinjangning kilimati quruqluq tipidiki tipik mötidil kilimatqa tewe ,2007 - yili otturiche témpuratorisi 10.9 sélsiye gradus, yilliqotturiche tebi'iy höl yéghin miqdari 165.6 millimétir bolghan. Taghlardinérigen qar suliri nurghun deryalarni hasil qilghan , bostanliqlaroymanliqlarning chétige we derya wadilirigha jaylashqan, bostanliq omumiykölimi aptonom rayonimiz kölimining %5 ini igileydu, tipik bostanliqikilogiyisi alahidilikige ige. Shinjangning su bayliqi memliket boyichesu bayliqining %3 ini igileydu, chong - kichik derya jemiy 570tin ashidu,yer üsti su bayliqi miqdari 90 milyard 380 milyon kub métir bolup,kishi béshigha toghra kélidighan yer üsti süyi pütün memliketning otturicheqimmitining 2.2 hessisige toghra kélidu. Yer asti süyining miqdari 55milyard 410 milyon kub métir kélidu, muzluq zapisi 2 trilli'on 130milyard bolup, memliket boyiche muzluq zapisining %50 ini igileydu,«muzluq ambiri» dep teriplinidu. Shinjang yawropa - asiya chongquruqluqining merkizige jaylashqan bolghachqa, hawasi qurghaq, su bayliqipesilning tesirige uchraydu, waqit-bushluqta tarqilishi tekshi emes, yerüsti süyining pargha aylinish miqdari köp, shunga bezi jaylarda su bayliqiyétishmeydu. Yéza igilik yéri kölimi 63 milyon 81 ming géktar, buningichide térilghu yer 4 milyon 114 ming 200 géktar bolup, kishi béshigha 2.95modin toghra kélidu, bu memliket boyiche kishi béshigha toghra kélidighantérilghu yerning 1 .2 hessisige teng. Orman kölimi 6 milyon 765 minggéktar, yaylaq kölimi 51 milyon 120 ming géktar bolup, pütün memliketyaylaq omumiy kölimining
Jughrapiye
تەھرىرلەش
Shinjangning qézilma bayliqining türi toluq, zapisi mol, échish istiqbalikeng. Hazir bayqalghan qézilma bayliq 138 xil bolup, buning ichide 99xilining zapisi tekshürüp éniqlandi, 10 xilining zapisi memliket boyiche 1- orunda turidu, 58 xilining zapisi aldinqi 10 - orunda turidu.néfit, tebi'iy gaz, kömür, tömür, mis, altun, xrom, nékil, azuchraydighan métal, tuz türidiki qézilma, binakarliq matériyaliqilinidighan métallo'id qatarliqlarning zapisi intayin mol. Memliketboyiche 2 - qétimliq néfit- gaz bayliqini bahalashta, shinjangning néfitbayliqi 20 milyard 920 milyon tonna bolup, élimiz quruqluq néfitbayliqining %30 ini igilidi; tebi'iy gaz bayliqi 10 trilyon 400 milyardkub métir bolup, memliket boyiche quruqluq tebi'iy gaz bayliqining %34ini igilidi. Shinjangning mölcheriy kömür bayliqi 2 trilyon 190 milyardtonna bolup, memliket boyiche kömür zapisining %40ini igileydu.shinjangning tebi'iy sayahet bayliqi we étnogragiyilik sayahet bayliqimol, tebi'iy menzirisi güzel hem özgiche , heywetlik muz choqqilar, közyetküsiz qumluqlar, güzel ot yurti, qumluqlarni chöridep turidighanbostanliqlar bar. Medeniyet köp mujessemlengen, milliy örp - aditiqoyuq, dangliq qedimiy yadikarliqlar köp, échish yoshurun küchi zor.«junggoning sayahet bayliqini omumyüzlük tekshürüsh ölchimi» boyiche türge'ayrighanda, junggodiki sayahet bayliqining 6 chong tür boyiche 68 xilasasiy türning az dégende 56 si shinjangda bolup, memliketning
Memuriy Rayon
تەھرىرلەشShinjangda hazir 5 aptonom oblast, 7 wilayet, 2 wilayetderijilik sheherni öz ichige alghan 14 wilayet, oblast, sheher, 32chégra nahiye (sheher), 6 milliy aptonomiye nahiyini öz ichige alghan87 nahiye (sheher), 43 milliy yézini öz ichige alghan 853 yéza - bazarbar. Shinjang ishlepchiqirish - qurulush bingtü'eni shinjangning muhim terkibiyqisimi , 14 shi, 175 déhqanchiliq we charwichiliq tü'en - meydan bar,omumiy nopusi 2 milyon 580 ming. 2005-Yili gowuyü'enning testiqlishi bilen michü'en, tumshuq, wujiyachü qatarliq3sheher qurulghan
