Bez

Bez, bezlar (glandulae) – 1) organizmning normal hayot faoliyati uchun zarur boʻlgan va oʻziga xos maxsus shiralar (sekret) ishlab chiqaradigan hujayralar yoki koʻp hujayrali aʼzolar. Bez ishlab chiqaradigan moddalarning fiziologik ahamiyatidan qatʼi nazar, hujayralardan chiqadigan hamma moddalar „sekret“ deb yuritiladi. Koʻpgina (masalan, soʻlak, ter bezi, jigar, meʼda) bezning chiqaruv yoʻli boʻlib, ishlab chiqaradigan sekretini shu yoʻl orqali tana yuzasiga yoki biror aʼzo boʻshligʻiga ajratadi. Shuning uchun tashqi sekretsiya bezlari, yaʼni ekzokrin bez deb ataladi. Baʼzi bezda chiqaruv yoʻli boʻlmaydi va ular ishlab chiqaradigan sekret bevosita toʻqima suyuqligi, qon yoki limfaga qoʻshilib ketadi. Bunday bez endokrin, yaʼni ichki sekresiya bezi deb atalib, ularga gipofiz, buyrak usti bezi, qalqonsimon bez kiradi. Aralash bez (masalan, meʼda osti bezi, jinsiy bez va boshqalar) ham boʻlib, ular sekretining bir qismini maxsus nay orqali biror boʻshliqqa, qolganini esa bevosita qonga ajratadi. Bez hujayralaridan ishlanib chiqib, boshqa aʼzolarga va organizm funksiyalariga taʼsir etadigan moddalar inkretlar (yoki gormonlar) deb ataladi. Ekzokrin bez bir va koʻp hujayrali boʻladi. Bir hujayralisiga ichak va nafas yoʻlining shilliq pardasidagi epiteliy ichida joylashgan qadoqsimon hujayrali bez, koʻp hujayralisiga epiteliydan tashqarida joylashgan soʻlak bez, meʼda-ichak shilliq pardasidagi bez va boshqa kiradi. Bir hujayrali bez sekretni epiteliy yuzasiga chiqarib, uni mexanik va kimyoviy shikastdan saqlaydi. Bez ishlab chiqaradigan moddalarining kimyoviy tabiatiga qarab seroz (yoki oqsilli) va shilimshiq (yoki shilliq) bezga boʻlinadi. Seroz bez suvda oson eriydigan oqsil – sekret chiqaradi, shilimshiq bezdan esa mutsin va mukoid moddalar chiqadi. Baʼzi bezdan ham oqsil, ham shilimshiq sekret chiqadi (aralash bez), masalan, quloq oldidagi va jagʻ ostidagi soʻlak bez baʼzi bez (sut bezi, yirik ter bezi, yogʻ bezi va hokazo) yogʻli lipoid va steroidli sekret ishlab chiqaradi, bu bez sekreti suvda erimaydi, hujayralardan tomchi yoki durda shaklida ajralib chiqadi. Buyrak usti bezlarining poʻstloq qavatidan va jinsiy bezlardan ishlanib chiqadigan gormonlar ham steroidlarga kiradi. Sekretning qanday hosil boʻlishi va epiteliy hujayralaridan tashqariga chiqarilish xususiyatiga qarab bez merokrin, apokrin va golokrin bezlarga boʻlinadi. Endokrin bez muhim aʼzolar boʻlib, ularda ishlangan inkret (gormon) organizmning oʻsishi, voyaga yetishi va moddalar almashinuvi jarayonlarini idora etadi. Bez faoliyati nerv sistemasi hamda gumoral omillar tomonidan boshqariladi;

2) yalligʻlanib kattalashgan limfa tugunlarining xalq oʻrtasida tarqalgan yanglish nomi (qarang Limfa sistemasi).

Nosir Ahmedov.

Yana qarang

• Endokrin bezlar

Adabiyotlar

• OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil