Oʻzbekiston gerbi

Oʻzbekiston Respublikasi davlat gerbi
	; Oʻzbekiston Respublikasi davlat gerbi
Versions
Armiger	Oʻzbekiston Respublikasi
Qabul qilingan	1992-yil 2-iyul
Qoʻllab-quvvatlovchilar	Humo
Shiori	O‘ZBEKISTON

Oʻzbekiston Respublikasining Davlat Gerbi — Oʻzbekiston Respublikasi rasmiy davlat ramzi. 1992-yil 2-iyulda qabul qilingan. Davlat gerbi — davlat mustaqilligining ramzlaridan biridir.

Oʻzbekistonning Davlat gerbi 1992 -yil 2-iyulda yangi tashkil etilgan Oʻzbekiston Respublikasi tomonidan rasman qabul qilingan. U Oʻzbekiston Respublikasi muqobil boʻlgan avvalgi Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi (SSR) gerbiga koʻp oʻxshashliklarga ega. Ramzlari Oktyabr inqilobidan oldin boʻlmagan boshqa postsovet respublikalari singari, hozirgi gerb ham Sovet Ittifoqining baʼzi tarkibiy qismlarini saqlab qolgan. 1992-yilgacha Oʻzbekiston boshqa barcha Sovet respublikalariga oʻxshagan, standart kommunistik gerb va nishonlarga ega boʻlgan gerbga ega edi.

Gerbda mamlakatning tabiiy boyliklari aks etgan. Chap tomonda paxta joylashgan boʻlib, u Sovet davridan beri mamlakat sanoati va qishloq xoʻjaligi uchun juda muhim ahamiyatga ega boʻlib kelgan, chunki Oʻzbekiston SSR butun SSSR hududida asosiy paxta ishlab chiqaruvchi va yetkazib beruvchilardan biri boʻlgan, shuning uchun uni koʻpincha uning ahamiyatini ifodalsh uchun oq oltin deb atashadi. Oʻng tomonda mamlakat boyligi va farovonligini ifodalovchi bugʻdoy boshoqlaridan gulchambar oʻrnatilgan. Birgalikda paxta va gʻalla oʻsimliklari respublika hududida istiqomat qilayotgan turli xalq va elatlarning tinchligi va tasallini aks ettiruvchi davlat bayrogʻi lentasi bilan bogʻlangan.

Uning tepasida Rub el Hizbning (۞) koʻk yulduzi joylashgan boʻlib, ichida oq yulduz va yarim oy tasvirlangan, bu islom ramzi boʻlib, buni koʻpchilik oʻzbeklar eʼtirof etadilar.

Markazda qanotlari choʻzilgan oʻngga qaragan Humo qushi tasvirlangan. Bu afsonaviy qush tinchlik, baxt va ozodlikka intilish ramzidir. Humo qanotlari bilan oʻralgan togʻlar ustida koʻtarilgan quyoshning yashil yaylovlarga qaragan tasviri. Ikki daryo, Amudaryo va Sirdaryo togʻlardan oqib oʻtadi va gerbning orqa tomonida chiqayotgan quyoshdan nurlar taraladi.

Humo paxta va gʻalla chegaralari etagidagi bayroqda oʻrnatilgan boʻlib, unda milliy rang-barang va lotin yozuvida mamlakat nomi yozilgan (Oʻzbekiston).

Oʻzbekiston tarkibidagi Qoraqalpogʻiston respublikasi Oʻzbekiston gerbidan foydalanadi, lekin mintaqaviy ranglar koʻk, oltin va yashil rangga ega. Unda faqat bitta daryo, Amudaryo va togʻlarga tutashgan gerb fonida mahalliy yodgorlik mavjud.

Gerb tavsifi

Davlat gerbi dumaloq koʻrinishga ega boʻlib, bu shaklning soʻl tomoni rizq-roʻzimiz timsoli — bugʻdoy boshoqlaridan, oʻng tomoni esa oʻzbekning dongʻini dunyoga taratgan bebaho boyligimiz — chanoqlari ochilgan gʻoʻza shoxlaridan iborat chambarga oʻralgan, uzoqdagi togʻlar va daryolar manzarasida gullagan vodiy uzra quyosh zarrin nurlarini sochib turadi, ayni paytda bu Oʻzbekistonning serquyosh mamlakat ekanligini ham bildiradi. Gerbning yuqori qismida esa Oʻzbekiston ozodligining ramzi sifatida sakkizburchak yulduz, uning ichki qismida yarimoy va yulduz maʼnosi mamlakat aholisining koʻp qismi islom diniga etiqod qilishi, markazida — baxt va erksevarlik ramzi — qanotlarini yozgan Xumo qushi tasvirlangan. Gerbning pastki qismida Oʻzbekiston Respublikasi davlat bayrogʻini ifoda etuvchi chambar tasmasiga „Oʻzbekiston“ deb yozib qoʻyilgan^[1].

Tarixi

Oktyabr inqilobi va keyinchalik mamlakatda sovet tuzumi oʻrnatilishigacha Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tashkil etilishidan avval uning oʻrnini boʻlgan Buxoro amirligi va Xiva xonligi kabi mahalliy xonlik va amirliklarda gerb yoʻq edi.

Buxoro Xalq Respublikasi

Buxoro Xalq Sovet Respublikasi SSSR xaritasida yashil rang bilan belgilangan, taxminan 1922-yil

1920-yil 1-sentabrda Yosh buxoroliklar va buxorolik kommunistlar RSFSR tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Chorjoʻy shahrida Buxoro amiri Muhammad Olimxon va amirlik hukumatiga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardilar. Ikkinchi sentyabrda bolsheviklar va ularning ittifoqchilari shaharni havodan kuchli bombardimonidan va shaharning koʻplab qismlari samarali vayron qilinganidan keyin shaharni egallab olishdi. Buxoro amiri va uning saroyi dastlab Sharqiy Buxoroga, soʻngra Afgʻonistonga qochadi.

1920-yil 14-sentabrda respublika boshqaruv shakli qabul qilingan va unga tegishli barcha davlat institutlari tashkil etilgan kun boʻldi. 8-oktabrda boʻlib oʻtgan ButunBuxoro qurultoyida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligi eʼlon qilindi, soʻngra keyingi yilning 23-sentyabrida xuddi shu qurultoy organi — qurultoy tomonidan konstitutsiya qabul qilindi.

Buxoro Xalq Sovet Respublikasining gerbi

Buxoro XSR konstitutsiyasining 78-moddasida shunday edi:

Buxoro Xalq Sovet Respublikasining Hukumat gerbi qizil fonda oltin oʻroq solingan yashil dasta jugara tasviridan iborat. Gerbning ustki qismida toʻrning tepasida yarim oy shaklidagi oʻroq oʻrnatilgan boʻlib, uning ichida besh qirrali oltin yulduz tasvirlangan. To‘rning o‘zi “Buxoro Xalq Sovet Respublikasi” yozuvi bilan o‘ralgan.
— O‘zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivi.

Oʻzbekiston SSR

Oʻzbekiston SSRning 1925-yildagi asl gerbi

1925-yil 13-15-fevralda Buxoro shahrida boʻlib oʻtgan Oʻzbekiston Sovetlarining birinchi qurultoyi Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tashkil etilganligi toʻgʻrisida deklaratsiya eʼlon qildi. 1925-yil 22-iyunda esa Oʻzbekiston SSR Sovetlari Markaziy Ijroiya Qoʻmitasining Oʻzbekiston SSR gerbi va bayrogʻi toʻgʻrisida 67-sonli qarori Oʻzbekiston SSR Konstitutsiyasi tuzilgunga qadar respublika gerbi vaqtinchalik amal qiladi^[2].

Yakuniy dizaynga asos qilib olingan gerb loyihasi oʻroq (oʻroq) va tutqichlari pastga tushirilgan, gulchambar va paxta shoxlari bilan oʻralgan bolgʻacha tasvirlaridan iborat edi. Gulchambarni oʻrab turgan qizil lentada OʻzSSR (oʻzbek tilining arab yozuvida va rus tilida) yozuvi bezatilgan. Gerbning yuqori tomonida oltin hoshiyali qizil yulduz joylashgan; gerb quyi qismida rus va oʻzbek tillarida „Dunyo proletarlari, birlashing!“ degan kommunistik shior yozilgan.

1927—1928-yillarda oʻzbek tilining yozuv tizimini SSSRdagi barcha turkiy tillar uchun birlik alifbo sifatida koʻzda tutilgan Yangi turkiy alifbo nomi bilan tanilgan lotinlashtirilgan alifboga oʻzgartirish boʻyicha qator islohotlar amalga oshirildi. Shunga koʻra, gerbdagi yozuvga ham joriy islohotlarni aks ettirish maqsadida oʻzgartirish kiritildi. Bundan tashqari, 1929-yilda Tojikistonning Sovet Ittifoqi tarkibida alohida respublika sifatida ajralib chiqishi va Tojikiston Sovet Sotsialistik Respublikasining Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasidan ajralib chiqishi munosabati bilan bir qancha kichikroq oʻzgarishlar amalga oshirildi.

1929—1937-yillarda Oʻzbekiston SSR gerbi

1939-yil 11-iyulda Sovet Ittifoqi Markaziy hukumati ittifoq tarkibiga kiruvchi bir qancha respublikalarning alifbolarini kirill yozuviga oʻzgartirish toʻgʻrisida qaror qabul qildi. Shunday qilib, 1940-yil 8-mayda oʻzbek yozuvi lotin alifbosidan rus tiliga asoslangan yangi kirill alifbosiga oʻzgartirildi. 1941-yil 16-yanvarda respublika gerbi ham shunga amal qildi va u ham oʻz yozuvini lotin yozuvidan kirill alifbosiga oʻzgartirdi. Shunday qilib, gerbda eski lotin oʻrnida yozuv oʻrnida yangi „Ӯz. S. S.R.“ belgisiga ega boʻldi

Oʻzbekiston SSR gerbi, 1978-yil Konstitutsiyasida belgilangan

Keyinchalik, 1978-yil 19-apreldagi yangi konstitutsiyada emblemaning yangi tavsifi berildi, bu dizaynga bir nechta oʻzgartirishlar kiritdi. 178-modda quyidagi tahrirda bayon etilsin:

Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining Davlat gerbi quyosh nurlari ostida gulchambar bilan oʻralgan bolgʻa va oʻroqdan, oʻng tomonida bugʻdoy boshoqlaridan va oʻng tomonida paxta gʻoʻzasi oʻsimligining gullari va ochilgan kurtaklaridan iborat. Gerbning tepasida besh qirrali yulduz, pastki qismida esa dunyo globusining bir qismi tasvirlangan. Gulchambar lentasida yozuvlar bor; Chapda o‘zbekcha: “Butun dunyo proletarlari, birlashing” va o‘ngda ruscha: “Barcha mamlakatlar mehnatkashlari, birlashing!” Ikkita lentaning pastki qismida “Oʻz.SSR” yozuvi joylashgan.
— Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining Konstitutsiyasi (1978)

Gerbning bu varianti Sovet Ittifoqi parchalanib ketgunga qadar, yaʼni mustaqillikka erishgan Oʻzbekiston Respublikasining yangi gerbi, bayroq kabi boshqa davlat nishonlari qabul qilingunga qadar saqlanib qolgan.

Mustaqillikdan soʻng

Oʻzbekistonning amaldagi Davlat gerbi Oʻzbekiston Oliy Kengashining 1992-yil 2-iyuldagi 10-sessiyasida „Oʻzbekiston Respublikasining Davlat gerbi toʻgʻrisida“gi 616-XII-sonli qonuniga asosan tasdiqlangan^[3].