Rus-yapon urushi

Portsmut shartnomasi - 1904-1905 yillardagi Rus-Yapon urushini rasman tugatgan shartnoma. U 6-avgustdan 30-avgustgacha boʻlgan muzokaralardan soʻng 1905-yil 5-sentabrda Qoʻshma Shtatlardagi Portsmouth kemasozlik zavodida imzolangan. AQSh prezidenti Teodor Ruzvelt muzokaralarda muhim rol o'ynadi va sa'y-harakatlari uchun Tinchlik uchun Nobel mukofotiga sazovor bo'ldi.

Rus-Yapon tinchlik shartnomasi 1905-yil 5-sentabr, Yaponiya tashqi ishlar vazirligi arxivi

Muzokaralar stoli

Urush Jahondagi eng qudratli armiyasi bor davlatlardan biri bo'lmish Rossiya va 2 yarim asrlik yopiq siyosatdan keyin endi sanoatlashayotgan Yaponiya o'rtasida kechdi. Rossiyani yenggan holda Xitoyning katta qismini egallash va Rossiyadan ko'plab hududlarni tortib olishga ishongan Yaponiya hukumati urush ketayotgan davrning o'zidayoq (1904-yil iyul) muzokaralarga Rossiyani ko'ndirishi mumkin boʻlgan davlatni qidira boshladi. 

Yaponlar yaqinlashgan vositachi AQSh prezidenti Teodor Ruzvelt bo'lib, u urush boshidayoq yaponparastlik nuqtai nazarini ochiq bildirgan edi. Biroq, urush davom etar ekan, Ruzvelt Yaponiyaning harbiy qudratini kuchaytirishi va uning AQShning Osiyodagi manfaatlariga uzoq muddatli ta'siri haqida xavotir bildira boshladi. 1905 yil fevral oyida Ruzvelt Aqshning Sankt Peterburgdagi elchisi orqali Rossiya hukumatiga xabar yubordi. Dastlab, ruslar javob bermadilar, podshoh Nikolay II hamon Rossiya oxir-oqibat g'alaba qozonishiga qat'iy ishondi. Yaponiya hukumati tinchlik shartnomasiga iliq munosabatda bo'ldi, chunki yapon qo'shinlari uzluksiz g'alabalardan zavqlanar edi. Biroq, Mukden jangidan (1905 yil 20-fevraldan 10 martgacha) keyin har ikki tomon uchun ham ishchi kuchi va resurslari jihatidan juda qimmatga tushgan. Yaponiya Tashqi ishlar vaziri Komura Jutaro endi Yaponiya uchun kelishuvga intilishi juda muhim deb hisobladi. 1905 yil 8 martda Yaponiya qurolli kuchlar vaziri Terauchi Masatake Amerikaning Yaponiyadagi vaziri Lloyd Griskom bilan uchrashib, Ruzveltga Yaponiya muzokaralarga tayyor ekanligini bildirib quyishini suradi. Biroq Tsushima jangida (1905-yil 27-28 may) rus floti mag'lub bo'lmaguncha Rossiyadan ijobiy javob kelmadi. Ikki kundan keyin Nikolay II o'zining buyuk knyazlari va harbiy rahbariyati bilan uchrashdi va tinchlikni muhokama qilishga kelishib oldi. 1905 yil 7 iyunda Ruzvelt yapon diplomati Kaneko Kentaro bilan uchrashdi va 8 iyunda Rossiyadan ijobiy javob oldi. Ruzvelt muzokaralar uchun joy sifatida Nyu-Xempshirdagi Portsmouthni tanladi, birinchi muzokaralar avgust oyida boshlanishi kerak boʻlgan.

Portsmut tinchlik konferensiyasidagi Yaponiya delegatsiyasiga Tashqi ishlar vaziri Komura Jutaro boshchilik qildi va elchi Takahira Kogoro yordam berdi. Rossiya delegatsiyasiga sobiq moliya vaziri Sergey Vitte boshchilik qildi, unga Yaponiyadagi sobiq elchi Roman Rozen va Xalqaro huquq va arbitraj bo'yicha mutaxassis Fridrex Martens yordam berdi. Delegatsiyalar 8-avgust kuni Portsmutga etib kelishdi. 

Muzokaralar boshlanishidan oldin, podshoh Nikolay qat'iy pozitsiyani egalladi va o'z delegatlariga Rossiya kuchlarini Uzoq Sharqda joylashtirish bo'yicha har qanday hududiy imtiyozlar, tovonlar yoki cheklovlarga rozi bo'lishni taqiqladi. Yaponiyaliklar dastlab Koreyadagi manfaatlarini tan olishni , barcha rus qoʻshinlarini Manchuriyadan olib chiqishni va katta miqdorda tovon toʻlashni talab qilishdi. Ular, shuningdek , 1905 yil iyul oyida yapon qo'shinlari qo'lga kiritgan Saxalin orolini qisman muzokaralar vositasi sifatida ishlatish uchun o'zlarining nazoratini tasdiqlashni xohlashdi. 

9 avgustdan 30 avgustgacha jami o'n ikkita sessiya bo'lib o'tdi. Dastlabki sakkiz sessiya davomida delegatlar sakkiz band bo'yicha kelishuvga erishdilar. Bularga zudlik bilan o't ochishni to'xtatish, Yaponiyaning Koreyaga daʼvolarini tan olish va rus qoʻshinlarini Manchuriyadan evakuatsiya qilish kiradi. Rossiya, shuningdek, janubiy Manchuriyadagi ijaralarini (Port Artur va Talienni o'z ichiga olgan) Yaponiyaga berdi va Janubiy Manjuriya temir yo'lini va uning tog'-kon konsessiyalarini Yaponiyaga berdi. Rossiyaga Shimoliy Manchuriyadagi Xitoy sharqiy temir yo'lini saqlab qolishga ruxsat berildi.

Qolgan to'rtta sessiyada eng murakkab masalalar ko'rib chiqildi: tovon to'lash va hududiy imtiyozlar. 18 avgust kuni Ruzvelt Rozenga hudud masalasini hal qilish uchun Saxalinni bo'linishni taklif qilishni taklif qildi. Ammo 23 avgustda Vitte yaponlar Saxalinni saqlab qolishni va tovon to'lash talablaridan voz kechishni taklif qildi. Komura taklifni rad etganida, Vitte unga muzokaralarni to'xtatish va urush qayta boshlanishi haqida ko'rsatma berilganligi haqida ogohlantirdi. Ultimatum to'rtta yangi rus bo'linmasi Manchuriyaga yetib kelganini va rus delegatsiyasi o'zlarining sumkalarini yig'ishtirib, jo'nab ketishga tayyorgarlik ko'rishni namoyish qildilar. Vitte yaponlar urushni qayta boshlashga qodir emasligiga amin edi va shuning uchun Amerika ommaviy axborot vositalari va uning amerikalik mezbonlari orqali bosim o'tkazdi yaponlarni pul kompensatsiyasi Rossiya tomonidan murosa qilish uchun ochiq emasligiga ishontirdi. Vitte tomonidan mag'lub boʻlgan Komura taslim bo'ldi va Saxalinning janubiy yarmi evaziga yaponlar tovon to'lash da'volaridan voz kechdilar. 5 sentabrda Portsmut shartnomasi imzolandi. Shartnoma Yaponiyaning xususiy kengashi tomonidan 10 oktyabr va Rossiyada 1905 yil 14 oktyabrda ratifikatsiya qilindi.

Shartnomaning imzolanishi Uzoq Sharqdagi qiyinchiliklarni bartaraf etdi va ikki xalq o'rtasida o'ttiz yillik tinchlik o'rnatdi. Shartnoma Yaponiyaning Sharqiy Osiyodagi nufuzli kuch sifatida paydo bo'lishini tasdiqladi va Rossiyani u yerda o'zining ekspansionistik siyosatidan voz kechishga majbur qildi, ammo bu yapon xalqi tomonidan yaxshi qabul qilinmadi. Yaponiya jamoatchiligi oʻz mamlakatlari ruslar ustidan uzluksiz harbiy gʻalabalar qoʻlga kiritganidan xabardor edi, ammo gʻalabalar uchun harbiy va iqtisodiy kuchning haddan tashqari oshirib yuborilishidan unchalik xabardor emas edi. Shartnoma shartlari haqidagi xabarlar Yaponiyaning Yevropa kuchlari oldida zaifligini ko'rsatdi va bu umidsizlik Hibiya g'alayonlariga va 1906 yil 7 yanvarda Katsura Taroning qulashiga sabab bo'ldi.

Ruzvelt o'ynagan roli tufayli Qo'shma Shtatlar jahon diplomatiyasida muhim kuchga aylandi. Ruzvelt hech qachon Portsmutga bormagan bo'lsa ham, tinchlik muzokaralari oldidan va davomidagi sa'y-harakatlari uchun 1906 yilda Tinchlik uchun Nobel mukofoti bilan taqdirlangan.

Tuzdi: AzizjonMavlonov [1]

Manbalar

{{en.wikipedia.org}} XX asr dunyosi telegram kanali