Tamarillo
Tamarillo (Solanum betaceum) — Solanaceae gulli oʻsimliklar oilasiga kiruvchi kichik daraxt yoki buta shaklida oʻsuvchi oʻsimlik. U tuxum shaklidagi tamarillo mevasi sababli qadrlanadi[1]. Oʻsimlikning pomidor daraxti, qon mevasi, chilto va tamoro, terong Belanda (Gollandiya baqlajoni) nomi bilan ham tanilgan. U butun dunyo boʻylab mashhur, ayniqsa Peru, Kolumbiya, Yangi Zelandiya, Ekvador, Ruanda, Burundi, Avstraliya, Butan va Qoʻshma Shtatlarda .
| Tamarillo | |
|---|---|
| |
| |
| Ilmiy tasniflash | |
| Oʻsimliklar | |
| Yuksak oʻsimliklar | |
| Gulli oʻsimliklar | |
| Ikki urugʻpallalilar | |
| Asterids | |
| Solanales | |
| Ituzumdoshlar | |
| Solanum | |
S. betaceum
| |
| Binar nomi | |
| Solanum betaceum | |
| Sinonimlar | |
| |
Tavsif
tahrirOʻsimliklarning kelib chiqishi va yetishtirish mintaqalari
tahrirTamarilloning vatani Ekvador, Kolumbiya, Peru, Chili, Argentina va Boliviyaning And togʻlari. Bugungi kunda u mahalliy ishlab chiqarish uchun bogʻlar va kichik issiqxonalarda yetishtiriladi[2][3]. Burundi, Keniya, Ruanda, Janubiy Afrika, Nagaland, Manipur, Hindiston, Nepal, Gonkong, Xitoy, Amerika Qoʻshma Shtatlari, Avstraliya, Butan va Yangi Zelandiyadagi Sikkim kabi boshqa subtropik hududlarda ham oʻstiriladi.
1993-yil holatiga koʻra, Yangi Zelandiyada 200 gektar maydonda taxminan 2000 tonna meva ishlab chiqarilgan va AQSh, Yaponiya[4] va Yevropaga eksport qilingan. Eksport qilish uchun kivi uchun ishlab chiqilgan mavjud marketing kanallaridan foydalaniladi. Avstraliyada birinchi xalqaro sotiladigan tamarillo hosili taxminan 1996-yilda olingan. Tamarillo, shuningdek, Malayziya va Filippinning baland togʻlarida va Puerto-Rikoda oʻstiriladi[3]. Issiq tropik pasttekisliklarda u faqat kichik mevalar hosil qiladi.
1967-yilgacha meva „daraxt pomidori“ nomi bilan tanilgan, ammo Yangi Zelandiya daraxti pomidorini targʻib qilish kengashi uni oddiy bogʻ pomidoridan farqlash va ekzotik jozibadorligini oshirish uchun uni „tamarillo“ deb atagan[1]. Biroq, „tamarillo“ nomi hamma joyda qoʻllanilmaydi va bu oʻsimlik koʻplab mintaqalarda turli xil nomlarga ega.
Oʻsimlik
tahrir
Oʻsimlik tez oʻsadigan daraxt boʻlib, 5 metrgacha oʻsadi. Umr koʻrish davomiyligi 5 yildan 12 yilgacha. Daraxt odatda yon shoxlari boʻlgan bitta tik tanani hosil qiladi. Gullar va mevalar yon shoxlardan osilib turadi. Barglari katta, oddiy va koʻp yillik boʻlib, kuchli oʻtkir hidga ega. Gullari pushti-oq, 10 tadan 50 tagacha guldan iborat toʻda hosil qiladi. Oʻsimliklar oʻzaro changlanishsiz meva berishi mumkin, ammo gullar xushboʻy va hasharotlarni oʻziga tortadi. Oʻzaro changlatish hosilni yaxshilaydi[5]. Ildizlari sayoz va unchalik chuqur emas, shuning uchun oʻsimlik qurgʻoqchilikka toqat qilmaydi va kuchli shamollardan zararlanishi mumkin.
Meva
tahrir
Mevasi tuxumsimon, uzunligi taxminan 4-10 santimetr. Ularning rangi sariq, toʻq sariqdan qizil va binafsha ranggacha oʻzgaradi. Qizil mevalar koʻproq nordon, sariq va toʻq sariq mevalar shirinroq boʻladi. Meva eti qattiq tuzilishga ega va oddiy pomidorga qaraganda koʻproq va kattaroq urugʻlarni oʻz ichiga oladi[6]. Mevalarda vitaminlar va temir juda koʻp va kaloriya miqdori past (har bir meva uchun atigi 40 kaloriya)[7].
| Komponent [g/100g] | Diapazon | Komponent [mg/100g] | Diapazon |
|---|---|---|---|
| Suv tarkibi | 81-87 | A vitamini | 0,32-1,48 |
| Proteinlar | 1,5-2,5 | S vitamini | 19,7-57,8 |
| Yog ' | 0,05-1,28 | Kaltsiy | 3,9-11,3 |
| Elyaf | 1,4-6,0 | Magniy | 19,7-22,3 |
| Umumiy kislotalilik | 1,0-2,4 | Temir | 0,4-0,94 |
Kultivatsiya
tahrirTuproq va iqlim talablari
tahrirTamarillo subtropik iqlimni afzal koʻradi, yogʻingarchilik 600 dan 4000 millimetrgacha va yillik harorat 15 dan 20 ° C gacha boʻlgan joyda yaxshi oʻsadi[2]. Sovuqqa chidamaydi (-2 °C). Meva toʻplamiga tungi harorat taʼsir qilishi mumkin. Tamarillo oʻsimliklari yengil, chuqur, unumdor tuproqlarda yaxshi oʻsadi[2]. Ular tabiiy ravishda pH 5 dan 8,5 gacha boʻlgan tuproqlarda oʻsadi.
Oʻsish
tahrirUrugʻlar yordamida ham koʻpaytirish mumkin[8][9]. Urugʻlar bilan koʻpaytirish oson. Biroq, turli xil navdagi oʻsimliklar oʻsadigan bogʻlarda oʻzaro changlanish sodir boʻladi va navlarning xususiyatlari aralashib ketadi. Koʻchatlar 1 dan 1,5 metrgacha balandlikka yetguncha pitomnikda saqlanishi kerak, chunki ular sovuqqa juda sezgir.
Qalamchalardan oʻstirilgan oʻsimliklar ertaroq shoxlanadi va ochiq joylarda oʻstirishgs koʻproq mos keladigan butaga aylanadi. Qalamchalarda patogen viruslar boʻlmasligi kerak. Qalamchalardan oʻstirilgan oʻsimliklar 0,5 dan 1 metrgacha boʻlgan balandlikka yetguncha pitomnikda saqlanishi kerak.
Daraxt juda tez oʻsadi va 1,5-2 yildan keyin meva bera oladi[10]. Oʻsimlik kun uzunligiga sezgir emas. Agar daraxt butalmagan boʻlsa, hamma mevalar bir vaqtning oʻzida pishmaydi. Bitta daraxt yiliga 20 kgdan ortiq hosil berishi mumkin[5]. Yaxshi tuproqdagi bitta yetuk daraxt bir oila 3 oy ichida yeyishi mumkin boʻlganidan koʻra koʻproq meva beradi.
Oʻsimliklar shamoldan himoyalangan boʻlishi kerak. Ularning sayoz ildiz tizimi yetarlicha barqarorlikni taʼminlamaydi va yon shoxlari moʻrt boʻlib, osonlikcha sinadi[2].
Zararkunandalarga qarshi kurash
tahrirTamarillo daraxti, pomidor kabi ekinlarga qaraganda, zararkunandalarga nisbatan ancha chidamli. Shunga qaramay, intensiv ishlab chiqarish tizimlarida xavfni kamaytirish uchun baʼzi zararkunandalarga katta zarar yetkazmaslik uchun nazorat qilish kerak.
| Zararkunandalar | Qoʻshimcha maʼlumot | Misollar |
|---|---|---|
| Viruslar |
|
Tamarillo mozaik virusi (TaMV) |
| Nematodalar |
|
Meloidogyne incognita, M. javanica va M. hapla |
| Hasharotlar |
|
Shira, issiqxona oq pashshasi, pomidor qurti |
| Zamburugʻlar |
|
Kukunli chiriyotgan |
Foydalanish
tahrirPazandachilikda foydalanish
tahrirMeva yarmiga boʻlinib xomligicha isteʼmol qilinadi. Yengil shakarlangan va sovutilgan meva eti nonushta uchun ajoyib tanlov[11]. Sariq mevali navlari mango yoki oʻrik bilan solishtirganda shirinroq taʼmga ega. Shimoliy yarimsharda tamarillo iyuldan noyabrgacha uchraydi. Mavsumning boshida mevalar shirinroq va kamroq yopishqoq boʻladi.
Ulardan kompotlar, hollandez, chutneys va kori tayylanishi mumkin. Ushbu mevadan tayyorlanadigan shirinliklar orasida bavarois va strudel bor.
Kolumbiya, Ekvador, Panama, Venesuela va Indoneziyaning baʼzi qismlarida (shu jumladan Sumatra va Sulavesi) yangi tamarillo sharbat tayyorlash uchun suv va shakar bilan aralashtiriladi.
Ruandada daraxt mevalari koʻpincha mango va ananas kabi boshqa tropik mevalar bilan birga isteʼmol qilinadi.
Tamarilloning taʼmi achchiq pomidorning taʼmiga oʻxshaydi.
Yevropaga koʻproq qizil va binafsharang mevalar keltiriladi. Ularning taʼmi koʻproq kislotali boʻlsa ham, ularning rangi isteʼmolchilarga koʻproq yoqadi[2].
Sanoatda foydalanish
tahrirMevalarda pektin miqdori yuqori va shuning uchun undan konservalar tayyorlash mumkin. Biroq, ishlov berilmaganda ular oksidlanadi va rangini yoʻqotadi. Sariq mevali navlar sanoatda foydalanish uchun koʻproq mos keladi.
Manbalar
tahrir- ↑ 1,0 1,1 „History“. Tamarillo.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Prohens, Jaime; Nuez, Fernando (2001). „The Tamarillo (Cyphomandra betacea): A Review of a Promising Small Fruit Crop“. Small Fruits Review. 1-jild, № 2. 43–68-bet. doi:10.1300/J301v01n02_06. Manba xatosi: Invalid
<ref>tag; name "SmallFruitsReview" defined multiple times with different content - ↑ 3,0 3,1 Hume, E. P.; Winters, H. F. (1949). „The "Palo de Tomate" or Tree Tomato“. Economic Botany. 3-jild, № 2. 140–142-bet. doi:10.1007/BF02859515.
- ↑ National Research Council. Lost Crops of the Incas. Washington D.C.: National Academy Press, 1989 — 307–316-bet. ISBN 978-0-309-07461-2.
- ↑ 5,0 5,1 National Research Council. Lost Crops of the Incas. Washington D.C.: National Academy Press, 1989 — 307–316-bet. ISBN 978-0-309-07461-2.
- ↑ Prohens, Jaime; Nuez, Fernando (2001). „The Tamarillo (Cyphomandra betacea): A Review of a Promising Small Fruit Crop“. Small Fruits Review. 1-jild, № 2. 43–68-bet. doi:10.1300/J301v01n02_06.
- ↑ National Research Council. Lost Crops of the Incas. Washington D.C.: National Academy Press, 1989 — 307–316-bet. ISBN 978-0-309-07461-2.
- ↑ Prohens, Jaime; Nuez, Fernando (2001). „The Tamarillo (Cyphomandra betacea): A Review of a Promising Small Fruit Crop“. Small Fruits Review. 1-jild, № 2. 43–68-bet. doi:10.1300/J301v01n02_06.
- ↑ „Becoming a Grower | Tamarillo Growers Association“. Tamarillo.com. Qaraldi: 17-avgust 2012-yil.
- ↑ Hume, E. P.; Winters, H. F. (1949). „The "Palo de Tomate" or Tree Tomato“. Economic Botany. 3-jild, № 2. 140–142-bet. doi:10.1007/BF02859515.
- ↑ „Tamarillos“. New Zealand Herald. Qaraldi: 17-avgust 2021-yil.