Vikipediya

Texas

Texas (inglizcha: Texas; talaffuzi: Teksas) — AQSh shtatlaridan biri boʻlib, aholi va maydon jihatdan ikkinchi oʻrinda, qitʼa shtatlari orasida esa birinchi oʻrinda turadi. Nomi kaddo tilidagi „Tejas“ soʻzidan olingan boʻlib, „doʻstlar“ yoki „ittifoqdoshlar“ degan maʼnoni anglatadi.[2] Geografik jihatdan mamlakat janubi markazida joylashgan boʻlib, janubdan Meksikaning Chihuahua, Coahuila, Nuevo León va Tamaulipas shtatlari, gʻarbdan AQShning New Mexico, shimoldan Oklahoma, shimoli-sharqdan Arkansas va sharqdan Louisiana shtatlari bilan chegaradosh. Texas maydoni 696 200 km2 (268 820 kvadrat milya) boʻlib, unda 26,1 million aholi istiqomat qiladi.[3]

Texas
Texas
Shtat
Texas bayrogʻi Texas tamgʻasi
Texas bayrogʻi Texas tamgʻasi

Shtat laqabi: Yolgʻiz Yulduz shtati
(inglizcha: The Lone Star State)

Mamlakat AQSH bayrogʻi AQSh
Poytaxt Ostin
Eng yirik shaharlar Hyuston
San Antonio
Dallas
Maydon

   • Butun
   • % suv

AQSh: 2-oʻrinda

696 241 km²
2,53 %

Aholi

   • Butun (2021)
   • Zichlik
   • Senat oʻrinlari
   • Elektoral ovozlari

AQSh: 2-oʻrinda

↗29 183 290[1]
36,88 kishi/km²
32
34

YIM

   • YIM
   • YIM/kishi

AQSh: 3-oʻrinda

$1 065 891 million
$43 283

Ittifoqqa kirish

   • Sana

28-boʻlib

29-dekabr 1845

Vaqt UTC-6 (CST) / -7 (MST)
Qisqartma TX [48]
Shtat guli Bluebonnet

(Lupinus texensis)

Shtat daraxti Pecan

(Carya illinoinensis)

Texas Amerikaning qishloq xoʻjalik, chorvachilik, taʼlim, neft va kimyo sanoati, iqtisodiy markazlaridan biri sanaladi. Shtat poytaxti — Ostin, maʼmuriy boʻlinuvi — okruglar (254). Shtatning pochta qisqartmasi — TX.

Shtat haqida

tahrir

Ispaniyaning mustamlaka siyosati vaqtida shtat ispancha: Nuevo Reino de Filipinas: La Provincia de Texas (oʻzbekcha: Yangi Filippin Qirolligi: Texas viloyati) nomi bilan taniqli boʻldi.[4] Bu nomdan birinchi foydalangan kishi Antonio Margil de Jesús boʻlib, u 1716-yili 20-iyulda Meksika vitse-qiroliga xat yozganida shu nomni ishlatadi. Bu nom kundalikda koʻp foydalanishda boʻlmasada, 1800-yillarning oxirlarida rasmiy hujjatlarda koʻp uchrab turadi.

Texasning eng katta shahri — Houston (AQShda toʻrtinchi eng katta); ikkinchi oʻrinda esa San Antonio (mamlakatda yettinchi eng katta). Boshqa katta shaharlari sirasiga Dallas, Fort Worth, El Paso va shtat poytaxti Austin kiradi. Texas laqabi Yolgʻiz Yulduz shtati boʻlib, bu uning sobiq mustaqil davlat boʻlganini va Meksikadan mustaqil boʻlish uchun kurashganini eslatib turadi. „Yolgʻiz Yulduz“ni Texas bayrogʻi va gerbida koʻrish mumkin.[5]

Geografiyasi

tahrir

Hududiy va geologik oʻzgachaliklariga qarab Texasda mamlakatning janubidagi va gʻarbiy-janubidagi yerlarga oʻxshash har turli landshaftlar uchraydi.[6] Texas koʻpincha janubi-gʻarbiy qumli choʻllar bilan bogʻlangan boʻlib, shtat umumiy hududining 10 % dan kamroq qismini qumliklar egallaydi.[7] Shtat boʻylab sharqdan gʻarbga tomon sayohat qilinsa, sohildagi botqoqlar va qayragʻochli oʻrmonlardan, tekisliklardan, choʻqqilardan va oxirida Big Bend choʻllari va togʻlaridan tashkil topgan landshaftlarni uchratish mumkin.

 
Gvadalupe togʻlari

Texas 268 820 mil2 (696 200 km2) hududi bilan AQShdagi Alaskadan soʻng ikkinchi oʻrinni egallaydi. U hududi boʻyicha Fransiyadan 10 % kattaroq boʻlsa, Germaniya yoki Yaponiya kabi mamlakatlardan esa, ikki barobar katta. Agar Texas mamlakat boʻlganida, Chili va Zambiyadan keyin 40-oʻrinda turar edi.

 
Hill oʻlkasi

Texas AQShning janubiy markazida joylashgan. Shtatning uchta chegarasi daryolar bilan tutashgan. Rio-Grand janubda Meksikaning Chiuaua, Koauila, Nuevo-Leon va Tmaulipas shtatlari bilan chegaradosh. Qizil daryosi esa shimolda Oklaxoma va Arkanzas bilan chegaradosh. Sabin daryosi esa sharqda Luiziana shtati bilan chegaradosh.

Texasda 3700 nomlangan soy va 15 ta katta daryo bor.[8][9] Shu daryolarning eng kattasi Rio-Grand. Boshqa Pekos, Brezos, Kolorado va Rev-Riverga oʻxshash daryolar esa Oklaxoma bilan chegarada joylashgan. Texasda tabiiy koʻllar boʻlganligi bilan texasliklar 100 dan ziyod sunʼiy suv saqlagichlar tashkil etgan.[10]

Geologiya

tahrir
 
Llano Estakodaning relef xaritasi
 
Palo Duro kanoni

Texasdagi eng qadimiy togʻ jinslari mezoproterozoydan boshlanib, yoshi 1,6 milliard yil atrofidadir. Koʻplab eski togʻlar choʻkindi togʻ jinslaridan iborat.

Iqlimi

tahrir

Texas katta hudud boʻlganligi va koʻp zonalarning chorrahasida joylashganligi uchun iqlimi subtropik. Mamlakatning Panxendl qismida Shimoliy Texasga qaraganda qish oylari sovuqroq boʻladi, boʻgʻoz yoqalarida esa qish oylari iliq boʻladi. Shtat gʻarbiy qismi El Pasoda yillik yogʻingarchilikning miqdori 8 dyuymni (200 mm) tashkil qilsa, shimoli-sharqiy qismi sanalmish Xyustonda esa yillik yogʻingarchilikning miqdori 54 dyuymni (1400 mm) tashkil qiladi. Shimoli-markaziy hududi Dallasda yillik yogʻingarchilikning miqdori — 37 dyuym (940 mm).

Qor yiliga Texasning gʻarbiy tomonidagi Panxendl va togʻli hududlarda koʻp yogʻsa, Shimoliy Texasda yiliga bir necha marta, Markaziy va Sharqiy Texasda esa bir necha yilda bir marotaba yogʻadi. Ayrim sharoitlardan tashqari San-Antonioning janubida va qirgʻoqlarda qor siyrak yogʻadi. 2004-yili Yangi yil arafasida boʻron boʻlganda Kingsvillning janubiga qor yoqqanda, dekabrning oʻrtacha harorati — 65 °C ni tashkil qildi.[11] Maksimal harorat yoz oylarida oʻrtacha hisob bilan Gʻarbiy Texas togʻlarida 80 °F(26 °C) boʻlsa, Rio Grand dala-dashtidagi Galveston orolida 100 °F (38 °C) gacha koʻtariladi. Biroq Texasning koʻpchilik hududlarida doimiy yozgi yuqori harorat 90 °F (32 °C) diapazonida boʻladi. Tunda yozgi harorat 50 °F (14 °C)-dan (Gʻarbiy Texas togʻlarida)[12] 80 °F(26 °C)-gacha (Galvestonda)[13] boʻladi.

Yashin Texasda onda-sonda boʻlib turadi, ayniqsa, sharqiy va shimoliy qismida. Shtatning shimoliy tumanlarini Tornado yuvib ketadi. AQShdagi Tornadolarning asosiy qismi shu Texas hududida boʻlib, u yiliga oʻrta hisob bilan 139 marta sodir boʻladi. Ular koʻpincha Texasning shimoliy qismida va Panxendlda koʻproq vujudga keladi.[14] Tornado asosan shtatda aprel, may va iyun oylarida sodir boʻladi.[15]

 
1915-yildagi Galvestondagi toʻfonning zarari

Amerika tarixidagi eng kuchli qiyratuvchi toʻfonlarning bir nechasi shu Texasda roʻy bergan. 1875-yill Indianoledagi toʻfon 400 kishining hayotiga zomin boʻlgan boʻlsa, 1886-yildagi toʻfon esa butun bir shaharni xonavayron qildi. Bu voqealar Galvestonga asosiy port shahar boʻlishiga imkoniyat yaratdi. 1900-yildagi Galveston toʻfoni bir shaharni tozalab taxminan 8000 kishi hayotdan bevaqt koʻz yumdilar. AQSh tarixidagi eng yirik oʻlim ofati boʻlib yodda qoldi. Texasdagi boshqa toʻfonlar ham 1915-yili Galveston toʻfoni, 1957-yili 600-dan ziyod kishi vafot etgan Oʻdri toʻfoni, 1961-yili Karla toʻfoni, 1967-yili Beula toʻfoni, 1983-yili Alasiya toʻfoni, 2005-yili Rita toʻfoni va 2008-yili Ikonoskop toʻfonlari sodir boʻlgan.[16]

Texas AQShda koʻplagan parnikda yetishtiriladigan gazlarni ishlab chiqaradi.[17][18][19] Shtat yiliga 1.5 trillion funt (680 milliard kg) Uglerod oksid gazini chiqaradi. Mustaqil davlat sifatida Texas jahon boʻyicha parnikda yetishtiriladigan gaz koʻlami boʻyicha yettinchi oʻrinni egallagan boʻlardi.[18] Mamlakat shunday gaz chiqarishining sababi koʻmir elektrostansiyalarining koʻpligidan va tozalovchi, ishlab chiqarish sanoat korxonalarining koʻp boʻlishidan boʻlib hisoblanadi.[18]

Tarixi

tahrir

„Texasdagi olti bayroq“ nomi shtat hududida hukmronlik qilgan xalqlarni bildiradi. Ispaniya Texas hududida hukmronlik qilgan ilk Yevropa davlatidir. Fransiya Texasda qisqa muddat mustamlaka siyosatini olib boradi. Meksika esa bu oʻlkani 1836-yilgacha, yani Texas Respublika sifatida mustaqillik olgunicha oʻz nazoratida ushlaydi. 1845-yili shtat AQShga 28-shtat sifatida qoʻshiladi. Mamlakat anneksiyasi 1846-yili Meksika-Amerika urushining boshlanishiga sababchi boʻldi. 1861-yili Texas AQSh tarkibidan chiqib, Amerikadagi Ozodlik urush vaqtida Amerika shtatlari Konfederatsiyasiga kirishini maʼlum qildi. Urushdan soʻng Ittifoq tashkil topguniga qadar, shtat uzoq vaqt iqtisodiy inqirozni boshidan kechirdi.

Fuqarolar urushidan soʻng Texasda rivojlangan yagona sanoat — mol chorvachiligi edi. Shtat koʻp yillar davomida chorvachilikning markazi boʻlganligi uchun, Texasni koʻpincha kovboy bilan bogʻlashadi.

Yevropagacha boʻlgan vaqt

tahrir

Texas Shimoliy Amerikada Kolumbgacha ikkita yirik madaniyat oʻrtasida boʻldi: ular janubi-gʻarbiy va tekis hududlar. Arxeologlar shu hududlarda uchta yirik mahalliy madaniyatning boʻlganligidan va ular Yevropa bilan aloqalargacha yuqori darajada rivojlanganligini aniqlagan. Ular:[20]

  • Pueblo Rio Grandning yuqori qismidagi hudud boʻlib, Texasning gʻarbida joylashgan;
  • Missisipi madaniyati, Oba qurulishchilari deb ham ataladi. U Texasning sharqiy qismidagi Missisipi daryosining yoqasida joylashgan.
  • Texas janubida Mezoamerika sivilizatsiyasi joylashgan. Teotiuakaning taʼsiri Shimoliy Meksikaga 500 yilda oʻz choʻqqisiga yetib, faqat 8-10 asrlardagina bosildi.

Hozirgi vaqtda Texas hududida hech bir madaniyat bosimi boʻlmaganligi uchun, koʻplagan kishilar shu shtatga koʻchib kelib yashayapdilar.[20] Texasda hayot kechirgan amerikalik qabilalarga Alabama, Apache, Atakapan, Biday, Kaddo, Koaviltekter, Komanchi, Chokto, Koasati, Xasinay, Xumano, Karankava, kikapu, Kiova, Tonkava va Uichitolar kiradi.[21][22]

Texas soʻzi Xasinay qabilasining Kaddo tilidagi "táyshaʔ" soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, „doʻstlar“ va „ittifoqdoshlar“ degan maʼnoni anglatadi.[2][23][24][25][26] Amerikalik qabilalar yangidan koʻchib keluvchilarga doʻst sifatida aloqada boʻlib, harbiylarga esa, shtatga kelgan Yevropalik tadqiqotchilar bilan koʻchib keluvchilar qismatiga qarshi boʻldi.[27] Tinch qabilalar yangidan kelganlarga mahalliy madaniyatni, ovqat tayyorlashni va ovchilikni oʻrgatdi. Harbiy qabilalar esa, oʻzlarining hujumlari va qarama-qarshiliklari bilan Yevropaliklarning hayotini oʻta mushkul va oʻta xavfli holga tushirdi.[28]

Mustamlaka siyosati

tahrir
 
Texas hududida hukmdorlik qilgan davlatlarning bayroqlari

Texasga bogʻliq eng birinchi tarixiy hujjat Meksika boʻgʻozi yoqasining xaritasi boʻlib, u xarita 1519-yili Ispaniya tadqiqotchisi Alonso Alvares de Pinada tomonidan ishlangan.[29][30] Toʻqqiz yildan soʻng kemada falokatga uchragan ispan tadqiqotchisi Alvar Nunes Kabesa de Vaka va uning sherigi shtatga ilk bor qadam ranjida qilgan yevropaliklardan boʻldi. Yevropa kuchlari 1685-yili shunchaki shtatga kelib qolmaganida Texasni egallamagan boʻlardi. Rene Robero Kavele de la Salening xato hisoblashining sababidan u mustamlakani Missisipi hududida emas, Matagorda boʻgʻozidagi Sent-Lyuis fortida oʻrnatdi.[31] Mustamlaka siyosati qiyin sharoitdan va mahalliy aholining qoʻlidan oʻlgunicha toʻrt yil davom etdi.[32]

1690-yili Fransiyaning Sharqiy Texasda bir nechta missiyalar bajarishi orqali raqobatga tushishi Ispaniyaga xatar soldi.[33] After Native American resistance, the Spanish missionaries returned to Mexico.[34] Amerikalik indeyslarning qarshiligidan soʻng, ispanliyaliklar Meksikaga qaytishga majbur boʻldi. Fransiya Luiziana shtatining koʻpchilik janubiy qismiga koʻchib kelganda, 1716-yili Ispaniya hukumati Sharqiy Texasda yangi missiyalar bajarishi bilan Fransiyaga javob qaytardi.[35][36] Ikki yildan soʻng birinchi ispan fuqarosi koʻchishi natijasida San-Antonioga asos soldi.[37]

 
1718-yilgi Texas xaritasi

1749-yili Lipan apachilari bilan[38] muomalaga kelgan Ispaniya koʻpchilik qabilalar: Komanchi, Tonkava, Xasinaylarning gʻazabiga tegdi.[39] 1785-yili Komanchi Ispaniya bilan kelishuv shartnomasiga qoʻl qoʻyib, Lipan apachilari va[40] Karankava qabilalarining gʻalaba qozonishiga yordamlashdi.[41][42] Koʻplab missiyalar va din xizmatkorlari yaxshi oʻzgarishlarga olib keldi. 18-asrning oxirlarida ayrim qabilalargina xristian dinini qabul qilmadi.[43]

1803-yili AQSh Luizianani Fransiyadan sotib olganda, shartnomaga koʻra Texas ham shularning ichida boʻlishini aytdi. 1819-yili Yangi Ispaniya bilan AQSh oʻrtasidagi chegara sifatida Sabina daryosi boʻlib hisoblandi.[44] Yangi yerga talpingan AQShdan koʻchib keluvchilar shartnomani tan olishdan bosh tortdi. Bir nechta dengiz qaroqchilari armiyani Texasga qarshi qoʻydi.[45]

 
Stephen F. Austin

1821-yili ozodlik uchun Meksika urushi Meksikaning bir qismi sanalmish Texas hududida boʻldi.[46] Aholisininng kamligi uchun Meksika bu hududni Koaxila va Texas mamlakatining bir qismiga aylantirdi.[47]

Komanchilarning hujumini yoʻq qilish maqsadida Texas, Meksika va Ispaniyadan koʻchib keluvchi xalqlarning kirishiga ruxsat berib, immigrant siyosatini yumshatdi.[48]

1822-yili Austinning koʻchib keluvchilari, Eski uch yuz ming, Brazos daryosining yoqasida yashashdi.[49] Qolgan yigirma uch empresiorlar koʻchib keluvchilarni shtatga olib kirdi. Ularning koʻpchiligi AQShdan boʻldi.[49][50] Texas aholisi tez jadallik bilan koʻpaydi. 1825-yili Texas aholisi taxminan aksar meksikan kishilar bilan qoʻshib hisoblaganda 3.500 kishini tashkil qildi.[51] 1834-yil arafasida Texas aholisi taxminan 37,800 kishiga yetdi, shulardan 7,800 kishini meksikanlar tashkil qildi.[52]

Aksar immigrantlar Meksika qonunlarini xush koʻrmadi, ayniqsa qulchilikka qarshi boʻlgan qonunni xush koʻrmadi. Boj soligʻi toʻrisida yangi qonunlar mahalliy Meksika fuqarolarining va yaqinda koʻchib kelgan immigrantlarning ham noroziligiga uchradi.[53]

1832-yili tashkillashtirilgan Anauak Buzilishlar nomli Meksika qonunlariga qarshi ochiqsagiga qoʻzgʻolon boʻlib, u Meksikadagi millat prezidentiga qarshi qoʻzgʻolonga oʻxshadi.[54] Texasliklar federalistlar tarafida boʻlib, hukumatga qarshi turdi, Sharqiy Texasdan barcha Meksikalik harbiylarni quvib chiqardi.[55] Ular nazoratning yoʻqligidan foydalanib, koʻproq siyosiy mustaqillikni nasihatladi. 1832-yili Konvensiyada Texasliklar uchrashib, boshqa muammolarning ichida mustaqillik olishni talab qilishni kelishishdi.[56] Texasliklar keyingi yili 1833-yilgi Konvensiyada ham oʻz harakatlarini qaytaladi.

Respublika

tahrir
 
Meksikalik general Santa Annaning San Xasinto jangida taslim boʻlishi
 
1836-1845-yillardagi Texas Respublikasi

1835-yilning boshlarida hushyor Texasliklar Korrespondensiya va Havfsizlik Qoʻmitalarini tashkil qildi.[57] 1835-yilning soʻngidagi tartibsizliklar Gonsales atrofidagi urushda qurolli toʻqnashuvlarga olib keldi.[58] Bu Texas qoʻzgʻoloning boshlanishiga sabab boʻldi va keyingi ikki oyda Texasliklar hududida Meksika harbiylarining ustidan sharafli gʻalaba qozondi.[59] Texasliklar vaqtincha hukumatni tashkil qiladigan Kengashga delegatlarni sayladi.[60] Vaqtincha hukumat tez vaqtda ichida turli tortishuv va kurashuvlarning natijasida tarqalib ketdi. 1836-yilning boshlarida Texas boshqaruvsiz qoldi.[61][62]

 
1850-yil Texas shimoli-gʻarbiy chegarasining loyihasi

Meksika prezidenti Antonio Lopes de Santa-Anna qoʻzgʻolonni toʻxtatish uchun butun armiyani oyoqqa turgʻazdi.[63] Meksikalik ekspeditsiya boshida muvaffaqiyatli oʻtdi. General Xose de Yurrea Golida jangida Texasliklarning barcha qarshiliklarini yengdi.[64] Santa Anna kuchi oʻn uch kunlik qamaldan soʻng Alamo atrofidagi urushda Texas askarlarini qirib tashladi. Magʻlubiyat haqida yangilik Texas shtatiga koʻchib keluvchilar orasida sarosimaga sabab boʻldi.[65] 1836-yilda boʻlgan Kengashda saylangan delegatlar jadal 2-martda Texas Respublikasi boʻlish haqida Mustaqillik Deklaratsiyasiga imzo chekildi. Vaqtincha chenovniklar saylangandan soʻng, Kengashni tarqatib yubordi.[66] Yangi Hukumat Meksika armiyasidan qochib kelgen Texaslik koʻchib keluvchilarga Raneuey Skreyp (Tizginsiz Sizat) degan joyda qoʻshiladi.[65] Birnecha haftalik chekinishdan soʻng Sem Xyuston boshchiligidagi Texas Armiyasi hujum qilib, San-Xasingo atrofidagi urushda Santa Anna kuchlarini magʻlub etdi.[67] Santa Anna asirga olinib, urush nihoyasiga yetgani haqida Velasko shartnomasiga qoʻl qoʻyishga majbur boʻldi.[68]

Texas mustaqilligini olgan paytda, yangi Respublikadagi ikki fraksiya orasidagi sisosiy kurashlar kuchayib ketdi. B. Mirabo Lamar boshchiligidagi Milliy fraksiya Texas mustaqilligining davom etishini, mahalliy amerikaliklarni quvib chiqishni va Respublikani Tinch okeanigacha kengaytishni qoʻllab quvvatladi. Sem Xyuston boshqargan ularning raqiblari Texasni AQSh-ga anneksiya qilishga va mahalliy amerikaliklar bilan barqarorlikni amalga chiqarishni istadi. Fraksiyalar orasidagi qarshiliklar Texas Arxiv urushi degan nom bilan tushintiriladi.[69] Meksika 1842-yili Texasga ikkita kichik ekspeditsiya yubordi. San-Antonio shahri ikki marotaba qamalga olinib, Texasliklar Douson qirgʻin urushida gʻalaba qozondi. Shunday muvaffaqiyatlarga qaramay Meksika Texasdagi oʻz kuchini koʻrsata olmadi, Respublika esa oʻz faoliyatini davom ettiraverdi.[70] Respublikaning oʻzini himoya qila olmasligi, AQSh-ga Texasni bosib olish imkoniyatini yaratdi.

Davlat tuzumi

tahrir

1837-yilning boshida Respublika AQSh bilan anneksiya oʻrnatishga muloqatga kelish uchun birnecha marotaba harakat qildi.[71] Respublikadagi Milliy fraksiya oppozitsionerlari bilan AQSh-dagi abolitsionis oppozitsionerlar Texasni ittifoqqa kirishga majbur qildi. 1844-yil saylovda Jeyms K. Polk gʻalabaga erishgan paytda, Texas Ittifoqqa qoʻshildi.[72]1845-yil 29-dekabr Kongress Texasni AQSh-ga tarkibiy qismi shtat sifatida qabul qildi.[73]

Texas AQSh tarkibiga kirgandan soʻng, Meksika AQSh bilan diplomatik aloqalar oʻrnatdi. AQSh Texasning chegarasi Rio Grandga choʻzilishini talab qilsa, Meksika oʻz navbatida Nueses daryosigacha choʻzilishini aytdi. Oldingi Texas Respublikasi oʻz chegarasini kengaytirishni jonlantirmasa ham, AQSh-ning bunday qilishga harbiy kuchi ham, siyosiy koʻz-qarashlari ham yetarli edi. 1846-yili 13-yanvarda, prezident Polk Rio Grandning janubiy qismiga general Zachari Teylorni tayinladi. Birnecha oylardan soʻng, Meksika askarlari Tornton qamali deb nomlanuvchi bahsli yerdagi AQShning otli askarlariga qarshi bet olib, Meksikan-Amerikan urushining boshlanishiga sabab boʻldi. Ilk janglar Texas hududida boʻlib oʻtdi: ular Texas forti qamali, Palo Alto urushi va Resaka de la Palma urushi.

Birnecha seriyali gʻalabalardan soʻng, Gvadalupe Xidalgo shartnomasi ikki yillik urushni nihoyasiga yetkazdi. Shartnoma boʻyicha AQSh Meksikaga 18,250,000 AQSh dollarini berib, shuning hisobiga Texasga muammosiz boshqarish huquqini qoʻlga kiritdi. Shu bilan birga 1848-yili hozirgi vaqtda koʻpchilik Amerikaning janubi-gʻarbiy qismi hisoblanuvchi Meksikan mulkini ham olib, Texas chegaralari Rio Grandda oʻrnatildi.[74]

1850-yilgi shartnoma Texasni hozirgi holatiga keltirdi. Eski Respublikaning 1,000,000 $ qarzining oʻrniga Texas yerlarini federal davlatga berdі, bu yerlar keyinroq hozirgi vaqtdagi Yangi Meksikaning yarmini, Koloradoning uchdan bir qismini va Oklaxomaning, Kanzasning, Vayomingning ayrim qismlarini tashkil qildi.[75] Urushdan soʻng Texasning pahtali yerlariga migrantlar suvday oqib kelishdi.[76]

Fuqarolar urushi va qayta qurish

tahrir
 
Fuqarolar urushi haykali. Galveston. Texas

1860-yilgi saylovdan soʻng, Texasda qaytadan urush boshlandi. Abraham Lincol saylanishi beshta Quyi Janubiy shtatlar maʼqullagan Ittifoqdan chiqish haqida Janubiy Karolina Deklaratsiyasining vujudga kelishiga sababchi boʻldi. 1861-yil 28-yanvarda Ostinda Ittifoqda chiqish haqida Shtat Konvensiyasi ochildi. 1-fevralda 166-8 ovoz hisobiga Konvensiya AQShdan chiqish haqidagi qarorni qabul qildi. 1861-yil 23-fevralda Texas ovoz beruvchilari bu qonunni rasmiylashtirdi. 1861-yil 23-martda Konfederatsik Shtatlar Konstitutsiyasini ratifikatsiyalab, Texas Konfederatsik Shtatlar tarkibiga kirdi.[23][77] Boshlanishida Ittifoqdan chiqishni barcha Texasliklar qoʻllamadi, biroq shunga qaramasdan Janubdagi sharoitni ular qoʻlladi. Texasning eng kuchli yunionisli Gubernator Sem Xyuston boʻldi. U sharoitda chigallashtirib olmasligi uchun prezident Linkolnning Ittifoq askarlarini xizmatda qoldirish haqidagi ikkita taflifini bekor qildi. Xyuston Konfederatsiyaga odillikni hush koʻrishini aytib qasam ichmagani uchun Gubernator lavozimidan olib tashlandi.[78]

Amerika Fuqarolar urushining yirik urush maydonlaridan olisda Texas Konfederatsiya uchun koʻplab fuqarolarini va qurol-yarogʻlarini qurbon qildi.[79] Ittifoq askarlari shtatning asosiy porti hisoblanuvchi Galvestonni bosib oldi. Texasning Meksika bilan chegarasii „Konfederatsiyaning sirli eshigi“ deb nomlandi, sababi savdo-sottiq Ittifoq blokadasini aylanib oʻtib chegarani boʻlib turar edi.[80] Konfederatsiya Ittifoqning bu yoʻlni yopishni koʻzlagan barcha harakatlarini yoʻqqa chiqardi.[79] 1863-yilning oʻrtalarida Ittifoq Missisipi daryosining qoʻlga kiritgandan soʻng, Texasning resurs koni sifatida shtat darajasi pastlab Brounsvill yonida Texasda Palmito Ranch jangida Konfederatsiya gʻalabasi bilan nihoyasiga yetdi.[81]

Texas ikki oy boʻyi Shimoliy Virginiya armiyasining taslim boʻlishi bilan va boshqarishga qoʻlga olgan Ittifoq generali Gordon Granger oʻrtasida anarxiyada qoldi. Qayta qurishning dastlabki oylarida kelishmovchiliklar boʻldi.[79]. 1866-yili prezident Jonson Texasda shtatli davlat qayta saqlanib qolishini eʼlon qildi.[82] Qayta qurish talablariga qaramay 1870-yili Kongress Texasni Ittifoqqa qaytadan qabul qildi. Qishloq xoʻjaligi va mehnat qiyinchilklari bilan shtat kurashadigan jamoat oʻzgarishlar davom etaverdi.[83]

20 asrdan hozirgi kungacha boʻlgan vaqt

tahrir
 
Spindltop

1901-yil 10-yanvar, Texasda dastlabki yirik neft boyligi Spindltop Bomontning janubida topildi. Qolganlari Sharqiy Texas, Gʻarbiy Texas va Meksika boʻgʻozi atrofidan topildi. Oxirida Texasda "Oyl Bum" ishlab chiqarildi.[84] 1972-yil neft sanoati oʻz choʻqqisiga yetib, uning kunlik oʻrtacha hisobi 3,000,000 barrelni tashkil qildi.[85]

Buyuk Depressiya va Dalt Boul Fuqarolar urushigacha jadal rivojlangan shtat iqtisodiga katta zarar yetdi. Dast Boul yillarida Texasning daxshatli zarar yetgan yerlaridan migrantlar qochib ketdi. Ayniqsa shu paytda Texasdagi Buyuk koʻchish vaqtida qora tanlilar shtatni tashlab, ish topish maqsadida Shimoliy Amerika va Kaliforniyaga ketishdi.

 
1942-yili Texasdagi zavod ishchisi

Ikkincha jahon urushi Texasga katta zarar yetkazib, mablagʻ harbiy bazalar qurishga, snaryad ishlay chiqaruvchi zavodlarga, harbiy asirlar saqlovchi turmalarga va armiya kasalxonalarini bunyod etishga yumshaldi. Shuningdek, 750,000 yosh yigitlar xizmatga ketdi, kollejlar boshqa xizmatlarni bajardi va yuzlagan, minglagan kambagʻal fermerlar qishloq xoʻjaligiga qaytmas uchun urushning koʻp mablagʻ toʻlaydigan ishlariga ketib qoldi.[86][87]

1960-yillari Texas oliy bilim tizimini zamon talablariga mos ravishda rivojlantirdi. Shtat oliy bilim uchun turli loyihalar ishlab, uning asosiy daromadi neftdan tushdi va shtatdagi institutlarni aʼlo darajada boshqarish uchun shtatning markaziy boshqarish boʻlimi barpo etildi. Shunday oʻzgarishlar Texas universitetlarining davlat tadqiqot resurslarini qoʻlga kiritishiga yaxshi samara berdi.[88] 1963-yil 22-noyabr, Dallasda Prezident John. F. Kennedy'ga suiqasd uyushtirildi.[89]

Davlat va siyosat

tahrir

Hozirgi Texas konstiutsiyasi 1876-yili qabul qilingan. Boshqa koʻp shtatlar kabi, bu oʻz navbatida hokimiyatni toʻgʻri tashkillashtirishga yordamlashadi. Shtatning Bill huquqlari nomli qonuni davlat qonuniga qaraganda kattaroq va Texas uchun shaxsiy qoʻshimchalari bor edi.[90]

Shtat hukumati

tahrir
 
Texas shtati Kapitolining tungi manzarasi

Texas Gubernatorining ayrim xizmatlarini cheklovchi koʻplagan ijro etuvchi organdar tizimi shakllangan. Shtat raisidan (ministridan) boshqa, saylovchilar, nomzodlari Gubernatordan mustaqil boʻlgan, xalqqa javobgar ijro etuvchi chenovniklarni saylaydi.[91] Bunday saylov tizimi partiyalar orasida ijro etuvchi organlarni boʻlib tashladi. Resublikan partiyasidan J. Bush Texas Gubernatori lavozimida ishlaganida, Texasda Demokrat Leytenant Gubernator Bob Ballok boʻldi. Ijro etuvchi organdagi lavozimlar: Gubernator, Leytenat Gubernator, Aholi byudjeti raisi, Yer komissari, Bosh prokuror, Qishloq xoʻjalik komissari, Texas Temir yoʻl Komissiyasining uchta aʼzosi, Bilim boʻyicha shtat Kengashi va Shtat raisi (ministrі).[91]

 
Shtat Kapitolindagi Texas va AQSh haqida
 
Ostindagi Kapitoliya binosi

Ikki palatali Texas qonunchilik hukumati 150 aʼzosi bor Vakillar Palatasidan va 31 aʼzosi bor Senatdan tashkil topgan. Palata spikeri Vakillar palatasidan boshqarsa, Leytenant Gubernator Senatni boshqaradi.[92] Qonunchilik hukumatida ikki yilda bir marotaba sessiya chiqiriladi, biroq shtat Gubernatori maxsus sessiyalarni hohlagan vaqtida chaqirish hududiga ega.[93] Shtatning bir moliya yili kalendarda oʻtgan yilning 1-sentabridan shu yilning 31-avgustigacha choʻziladi. Shuningdek, 2012-yilning moliya yili 2011-yilning 1-sentabridan 2012-yilning 31-avgustigacha choʻziladi.

Texasning sud tizimi AQSh-dagi eng qiyin kompleks boʻlib, u koʻpgina boʻlimlardan va aralash huquq himoyachilar tizimidan tashkil topgan. Texasda ikkita sudga mahkamasiga murojaat qilishga boʻladi: ular fuqaro aktilar uchun Oliy sud va Jinoiy ishlar boʻyicha Texas sudi. Shahar sud mahkamalarini boshqa saylovchilar ham boshqa sohalardagi sud protseslariga sudyalar saylab, ularni Gubernator boʻsh lavozimlarga tayinlaydi.[94] 2009-yil oktabrda Texas davlatning 442 ijro etishida lider boʻldi.

Davlat havfsizligi Texas boʻlimining Texas Reyndjers Diviziyasi shtat hududida huquq himoyachisi qonunli kuch agentligi boʻlib hisoblanadi. Yillar oʻta Texas Reyndjers kishi oʻltirishdan boshlab siyosiy korrupsiyagacha boʻlgan jinoyatlarni fosh qildi. Ular bosib keluvchi politsiyalar va detektivlarga oʻxshab xizmat qilib, Gubernator havfsizligini taʼminladi va qochqinlarni ushlab Respublika uchun ham, shtat uchun ham qurolli kuch sifatida xizmat qildi. Texas Reyndjersni 1823-yil norasmiy turda Stefen F. Ostin tashkillashtirgan boʻlib, 1835-yilga kelib rasmiy turda oʻz xizmatini boshladi. Texas Reyndjers Texas tarixidagi koʻplagan asosiy voqealarning va Eski Gʻarbiy (Old West) tarixidagi koʻp jinoiy sharoitlarning ishtirokchisi boʻldi.[95]

Siyosat

tahrir
Texasdagi prezident saylovi natijalari
Jil Respublikachilar partiyasi Demokratlar partiyasi
2008 55.48 % 4,467,748 43.72 % 3,521,164
2004 61.09 % 4,526,917 38.30 % 2,832,704
2000 59.30 % 3,799,639 38.11 % 2,433,746
1996 48.80 % 2,736,166 43.81 % 2,459,683
1992 40.61 % 2,496,071 37.11 % 2,281,815
1988 56.01 % 3,036,829 43.41 % 2,352,748
1984 63.58 % 3,433,428 36.18 % 1,949,276
1980 55.30 % 2,510,705 41.51 % 1,881,148

Boshqa janubdagi shtatlardagi kabi oq tanlilar Fuqarolar urushidan keyin Respublikan partiyasini yoqtirmadi va Demokratlar partiyasi Texas siyosatini qayta tashkil qilish davrining oxirlarida 20-asrning oxirlarigacha boshqarib keldi. Shtat Respublikachilar partiyasining qoʻrgʻoniga aylandi.[96]

 
Lyndon B. Johnson Texaslik siyosatchi va AQSh-ning 36-prezidentі

Texasdagi siyosiy atmosfera moliya va ommaviy konservatizm taʼsiridan zaiflashib qoldi.[97][98] 1980-yildan beri Texaslik saylovchilar Respublikachilar partiyasidan chiqqan Prezidentlikka nomzodlarni qoʻllab-quvvatladi. 2000 va 2004-yillari Djordj U. Bush Texasni 60,1 % ozov bilan yengdi, bu yerda oʻzining „sevimli oʻgʻli“ning vaqtida Texas Gubernatori boʻlgani ham yordamlashdi. 2008-yili Makkeyn shtatni Bushga qaraganda ozroq ovoz bilan, yani 55 % ozov bilan yengdi. Ostin ham shunday Demokratlarni mahalliy va shtatdagi saylovlarda zaiflashtirib yubordi. Texasning qishloq va shahar chetidagi hududlar Respublikachilarga ovoz berayapgan bir paytda, Rio Grand atrofidagi grafliklar Demokratlarni qoʻllab ovoz berdi.[99][100]

 
George W. Bush, Texasning 46-gubernatori (1995-2000-yillari) va AQSh 43-prezidentі (2001-2009-yillari)

2003-yili Respublikachi Tom Deley Kongress viloyatlarining Texasdagi saylov okruglarining chegarachilarini qayta tekshirishni boshqarib, bu yerlarni New York Time gazetasi haqiqiy saylov maxinatsiyalarining avj olgan yeri deb atadi.[101] „Texaslik oʻn bir“ nomli bir guruh Demokratlarning qonun chiqaruvchilari shtatni shunday qiyin sharoitdan olib chiqdi.[102] Shunday qiyinchiliklarga qaramay qonun chiqaruvchi hukumat kartani Respublikachilar olib bordi.

2010-yilgi umumiy saylovlarda Palatadagi va Senatdagi Delegatsiyasidagi Respublikachilarning koʻpchiligi Texas aʼzolaridan boʻldi. 111-AQSh Kongressidagi 32 Texas Kongress shtatlarining 23 Respublikachilardan boʻlsa, qolgan 9 Demokratlardan iborat edi. Texasning senatorlari Key Beyli Xetchison va Jon Kornin. 1994-yildan beri hech bir Demokrat shtatdagi yuqori lavozimga oʻtirgani yoʻq. Texaslik Demokratlarning qatnashishi Sharqiy va Shimoliy tarafdagi Bomont, El Paso, Ostin, San-Antonio, Dallas va Xyuston kabi shaharlardagi ozchilikni tashkil qiluvchi guruhlardan iborat.

Maʼmuriy boʻlinishi

tahrir

Texasda koʻpchiligi umummilliy 254 grafliklar bor. Har bir graflik toʻrtta saylangan komissarlardan iborat, komissarlar sud sistemasi bilan ishlaydi va graflik sudyasi graflik hududidan saylanadi. Graflik hukumati ojiz shahar kengashi kabi ish yuritadi, sababi graflik sudyasida veto mansab yoʻq, biroq boshqa komissarlar bilan birga ovoz bera oladi.

Shunda ham Texas xizmatlarni boʻlishish uchun mahalliy shartnomalarga kelishishga shaharlarga va grafliklarga ruxsat beradi. Grafliklar ichki qonunlar bilan shikoyat qila olmaydi, ularning barcha qonunlari qatiyan shtatda tayyorlanadi. Shtatda grafliklarga birlashgan yoki boʻlingan hududlar, rayonlar yoʻq. Graflik boʻlingan yerlarga cheklangan xizmatlar koʻrsatiladi. Munitsipalitetlar umumiy qonunga yoki ichki qonunga amal qilishiga qarab klassifikatsiyalanadi.[103] Munitsipalitet ichki qonunini shaharning 5000 dan ziyod aholisi qonunga kelishgan sharoitdagina qabul qilinadi. Munitsipalitetlar partiyalardan tashqari boʻlib,[104] saylovlar maktab boshchiligi uchun va kollej hududlari jamoatchiliklari uchun bagʻishlanadi.

Iqtisodi

tahrir

Shtatdagi iqtisodiy ahvol XX asr boshida neft koni ochilgan vaqtida butunlay oʻzgardi. Universitetlardagi sarmoya yordami bilan XX asr oʻrtalarida Texasdagi har taraflangan iqtisodiyot va yuqori texnologiya rivojlanadi. 2010-yildan u 500 kompaniyalarning yuqori boʻlimida oʻzining rivojlanayapgan sanoati bilan, qishloq xoʻjaligi, neft-kimyo, energetika, kompyuter, elektronika, aerokosmos, biotibbiy ilmlar kabi saholar bilan Kaliforniya ikkovi 57-oʻrinni egallab turibdi.[105] Bu koʻrsatgich 2002-yildan beri milliy mahsulot eksporti boʻyicha liderga aylantirib, mamlakat yalpi mahsuloti boʻyicha ikkinchi oʻrinni band etadi.

 
Astronavt Texasdagi Djonson Kosmos Markazida tayyorlanmoqda

2010-yil Texas yalpi ichki mahsuloti 1,207 trillion AQSh dollarini tashkil qilib, AQSh-da ikkinchi yuqori koʻrsatgichga esa boʻldi.[106] Bu koʻrsatgich jahon iqtisodida 11 va 12-oʻrinlarda Hindiston va Kanada kabi davlatlarning YaIM bilan teng. Texas iqtisodi jahon boʻyicha boʻlinishlar orasida Angliyadan (Birlashgan Qirollikning boʻlinishi), Kaliforniyadan va Tokiodan keyin 4-oʻrinda turadi. Texas koʻp xalqi, moʻl tabiiy boyligi, gullangan shaharlari va yuqori bilimi bilan lider markazlarining yordami bilan yuqori va kuchli iqtisodga erishdi. Shtat hududidan neft topilgandan keyin, Texasda neft qazib olish koʻpaydi. Soʻnggi paytlarda shahar markazlari koʻpayib, 2005-yilda aholining 2/3 qismi shu yerlarda turdi. The stateʼs economic growth has led to urban sprawl and its associated symptoms.[107]

2011 jili shіldede shtat jұmissizdiq kөrsetkіshі 8,4 % shiqti.[108]

Texasda „kam soliqlar, past xizmatlar“ reputatsiyasi bor.

Soliq zaxirasining maʼlumoti boʻyicha Texasning soligʻi umumiy milliy soliqlar orasida quyi oʻrinda turadi, davlat va mahalliy soliq bahosi jon boshiga hisoblaganda 3,580 AQSh dollarini tashkil qilsa, u rezidentlar daromadining 8,4 % hisoblanib, soliq past millatlar uchun yettinchi oʻrinda turadi. Texas olgan daromadiga soliq toʻlamaydigan yetti shtat safiga kiradi.[109] Uning oʻrniga 6,25 % miqdorda shtat mulki bilan daromad soligʻidan foyda olib turadi,[110] biroq mahalliy soliq yurisdiksiyalari (shahar, okrug, maxsus tayyorlangan rayonlar va hokimyat tranzitlari) savdoga qoʻyib, soliqni maksimal miqdorgacha 2 % koʻtarib, 8,25 % qilishi mumkin.[111] Texas davlatning soliq donori hisoblanib, har bir dollar uchun Texasliklar federal hukumatga federal foyda soligʻini toʻlab, davlatning umumiy foydasining 0,94 % AQSh dollarini olib turdi. 2010-yili Oʻrin 2010-yili Tanlash jurnali Texas Sanoat Zaxirasidagi 3 milliard AQSh dollari uchun bu shtatni mamlakatdagi biznes uchun eng yaxshi joy sifatida atadi.[112] Texas bilan Kaliforniyada Fortuna 500 dagi eng koʻp kompaniyalarning shtab kvartiralari joylashgan.[113][114]

2010-yil Texasda 346,000 millioner boʻlib, mamlakatdagi millionerlar soni boʻyicha shtatlar ichida ikkinchi oʻrinda turadi.[115][116]

Qishloq xoʻjaligi va sanoati

tahrir
 
Texasda paxta yigʻini

Texasda AQSh dagi eng koʻp xoʻjalik oʻrinlari va eng katta yer tumanlari bor. Texas uy hayvonlarini oʻsirish korxonasi boʻyicha mamlakatda oldingi qatorda. Yirik qora mol shtatning eng noyob qishloq xoʻjaligi boʻlib, shtat mamlakatda qoʻy va echkilarni oʻsirish boʻyicha yuqori pagʻonalardan joy egallagan. Shtat gʻalla mahsulotlarini chiqarish ham yaxshi yoʻlga qoʻyilgan. Texasning katta kommersiyalik baliq sanoati bor. Tsement, marmar toshlar, ohak, tuz, qum va bulduruq tosh kabi foydali qazilmalar sanoati boʻyicha Texas oldingi safda keladi.[117]

Energiya

tahrir
 
Neft qudugʻi
 
Gʻarbiy Texasdagi Brazos parrkli fermasi

Spindltopda neft ochilgandan soʻng, energiya siyosiy va iqtisodiy sohada boshqaruvchi kuchga ega boʻldi.[118] Energiya Axborot Hokimchiligining eʼlon qilishicha Texas mamlakatdagi jon boshiga yalpi energiyani eng koʻp iʼstemol qiluvchi shtat boʻldi.[119] Mamlakatning boshqa qismlariga qaraganda Texasning koʻpchilik hududlari oʻzlarining parrakli toklarining energiyasini foydalanadi. Texas elektroenergiya taʼminotlarini tartibga keltiradi.

Texas Temir yoʻl komissiyasi oʻz nomiga qaramasdan shtatdagi neft-gaz sanoatini, gaz taʼminotlarini, quvur xavfsizligini, suyultilgan gaz sanoatidagi xavfsizlikni, kon-metallurgiya sanoatidagi koʻmir va uranni tartibga keltirib turadi. Komissiya Texas neft zaxirasini tartibga solish qobilyatiga ega boʻlganligi uchun 1970-yilgacha neft bahosini tekshirib turdi. OPEK asosini soluvchilar neft baholarini tartibga keltiruvchi modullarning biri sifatida Texas agentligini foydalandi.[120]

Texas 5 milliard (790 000 000 metr kub) barrel neft zaxirasiga ega boʻlib, bu neft AQSh yalpi neft zaxirasining toʻrtdan bir qismini tashkil qiladi.[119] Shtatning tozalash zavodlari kunligiga 4.6 million barrel (730 000 metr kub) neft qazib chiqaradi.[119] Xyuston hududidagi Beytoun tozalsh zavodi AQSh-dagi eng katta tozalash zavod boʻlib hisoblanadi.[119] Texas sunʼiy gaz ishlab chiqarishdan oldingi qatorlarida boʻlib, mamlakat sunʼiy gazining toʻrtdan bir qismini tashkil qiladi.[119] Birnecha neft kompaniyalari Texas hududida joylashgan: ular Konoko-Filips, Ekson-Mobil, Xalliburton, Valero va Marafon Oyl kompaniyalari.

Shtat yangilangan energiya koʻzi boʻyicha lider boʻlib, u mamlakatdagi eng koʻp parrak energiyasini ishlab chiqaradi.[119][121] Roskoudagi, Texas shtatida, Roskou shamol elektrostansiyasi 781.5 megavatt kuchi bilan 2009-yili oktabrda jahondagi eng katta elektrostansiya boʻlib topildi.[122] Energiya Axborot Hokimchiligi eʼlon qilishicha, shtatning yitik qishloq xoʻjaligi bilan oʻrmon sanoati Texasga oʻtinlarni foydalanish uchun yirik hajmdagi biomassa berishi mumkin. Shtatda yanada mamlakat rivojlanishi uchun quyosh nuri energiyasidan foydalanish imkoniyati bor.

Texnologiya

tahrir
 
Platodagi Elektronik Data Sistems shtab binosi

Texasda katta universitet sistemalari bilan birga boshlagich Texas korxona zaxirasi, Texas Emedjing zaxirasi va koʻplab turli korxonaning yuqori texnologiyali sohalari rivojlanish ustida. Ostin hududi „Kremniy tepaliklari“ degan laqab nom bilan atalsa, shimoliy Dallas „Kremniy yoyilmasi“ deb ataladi. Texasda Dell, Inc., Texas Instruments, Perot Systems va AT&T kabi yuqori texnologiya kompaniyalarining shtab binolari bor.

Milliy aeronavtika va Kosmos hokimchiligining Lindon B. Jonson Kosmos markazi janubi-sharqiy Xyustonda joylashib, Texasdagi aeronavtika korxonasining asl toji boʻlib turibdi. Fort-Uert Lokxid Martin aeronavtikasining diviziyasi va Bell Xelikopter Tekstron ikkovini qabul qiladi.[123][124] Fort-Uertta Lokxid eng katta gʻarbiy dastur hisoblanuvchi F-16 Kurashuvchi Lochinini ishlab chiqaradi[125]

Savdo

tahrir

Texas boyligi ulgurji va mayda savdodan iborat katta kommersik sektorni, bank faoliyatini, sugʻurta va qurulish sanoatini jonlantirdi. Fortune 500 kompaniyalarining misollari Texas korxona sohalariga AT&T, Menʼs Warehouse, Landryʼs Restaurants, Kimberly-Clark, Blockbuster, Whole Foods Market va Tenet HealthCare ga atalmagan.[126] Dallas-Fort-Uert AQSh-dagi boshqa shtatlarga qaraganda jon boshiga eng koʻp savdo markazlari toʻgʻri keladigan hudud hisoblanadi.[127] Meksika shtatning eng yirik savdo hamkori boʻlib, NAFTA orqali shtat eksportining uchdan bir qismini qubullaydi. NAFTA Texas-Meksika chegarasidagi kelishmovchilikni makiladoralarning qurulishini koʻtardi.[128]

Demografiya

tahrir
Aholi soni oʻzgarishi
Yil Aholi soni %± koʻrsatkichi
1850 212 592 -
1860 604 215 184,2 %
1870 818 579 35,5 %
1880 1 591 749 94,5 %
1890 2 235 527 40,4 %
1900 3 048 710 36,4 %
1910 3 896 542 27,8 %
1920 4 663 228 19,7 %
1930 5 824 715 24,9 %
1940 6 414 824 10,1 %
1950 7 711 194 20,2 %
1960 9 579 677 24,2 %
1970 11 196 730 16,9 %
1980 14 229 191 27,1 %
1990 16 986 510 19,4 %
2000 20 851 820 22,8 %
2010 25 145 561 20,6 %
 
Texas aholisi zichligi xaritasi

2009-yili shtat aholisi 24 782 406 kishini tashkil qilib, oʻtgan yil bilan taqqoslaganda 1,97 % oʻsgan boʻlsa, 2000-yildan buyon 16,1 % oʻsdi.[129] Soʻnggi sanoqdan buyon shtat aholisinig tabiiy oʻsish koʻrsatkich 1,389,275 kishiga yetgan boʻlsa, ularning 801,576 nafari immigratsiya bilan AQSh-ning sirtidan kelsa, 451,910 nafari esa migratsiya bilan mamlakatning boshqa hududlaridan kelgan. 2004-yilda shtatda 3,5 million chet elda tavallud topgan rezidentlar boʻlib, ularning 1,2 millioni taxmin qilganday qonunsiz chet elliklar boʻldi. 2000-2006-yillar oraligʻida Texasda mamlakatdagi eng koʻp chet eldan koʻchib kelish, yani immigratsiya yuz berdi. 2010-yili qonunsiz chet elliklarning soni jami aholining 6,0 % qismini tashkil qildi. Bu koʻrsatgich mamlakatdagi shtatlar orasidagi beshinchi koʻrsatgich boʻlib hisoblanadi.[130][131]

Texas aholisining zichligi 1 km2ga 34,8 kishidan toʻgʻri kelib, AQSh zichligidan (31 kishi/km2) oz miqdorda koʻproq. Aksincha, Texas yer maydoni boʻyicha Fransiya bilan teng boʻlsa ham, Yevropa mamlakati aholisi zichligi 116 kishi/km2.

Texasliklarning uchdan ikki qismi Houston kabi katta shaharlarda istiqomat qilishadi. Dallas-Fort Worth Texastning katta shaharlaridan hisoblanadi. Xyuston esa Texasdagi eng katta shaharlarning biri boʻlib, AQShda toʻrtinchi oʻrinni egallasa ham, Dallas-Fort Uert undan ancha kattaroq.

Irqiy va etnik guruhlar

tahrir

2010-yilgi AQSh sanogʻi boʻyicha Texasdagi irqiy va etnik guruhlarning tarkibi quyidagicha:

Texasda oq Amerikaliklar irqiy ozchilikni tashkil qiladi. Biroq ispanlik emas oq tanlilar aholining taxminan 48 % qismini tashkil qiladi, shuning uchun Texas ozchilik va koʻpchilik shtat boʻlib hisoblanadi. 17 020 000 Texasliklar oq tanlilar boʻlib, taxminan 11,4 million aholi Ispanlik emas oq tanlilar. Germaniyalik, Irlandiyalik va Angliyalik Amerikanlar Texasdagii eng koʻp tarqagan Yevropalik qadimgi guruhlar. Germaniyalik Amerikanlar aholining 11,3 % tashkil qilib, ularning soni 2,7 milliondan ziyod. Irlandiyalik Amerikanlar aholining 8,2 % tashkil qilib, ularning soni 1,9 million. Texasda taxminan 600,000 Fransiyalik Amerikanlar va 472,000 Italiyalik Amerikanlar bor. Bu etnik guruhlar oʻz navbatida aholining 2,5 % va 2,0 % tashkil qiladi. 1980-yildagi AQSh-dagi sanoq boʻyicha Texas hududidagi eng koʻp tarqagan qadimgi xalqlar 3,083,323 kishidan iborat inglizlar ekan, ular shu vaqtda shtat aholisining 27 % qismini tashkil qilgan.[132] Dastlar ularning ota-bobolari oʻn uch mustamlakaga kirgan va keyinroq ularni Amerikanliklar deb nomlab ketadi, aslida ular inglizlarning naslidan boʻlgan.

Qora tanli Amerikanliklar Texasda ozchilikni tashkil qiladi. Ispaniyalik va Ispaniyalik emas qora tanlilar aholining 11,5 % tashkil qilib, Mahalliy Ispaniyalik emas qora talilar oddiy xalqning 11,3 % tashkil qiladi. Ispaniyalik va Ispaniyalik emas qora tanlilar soni taxminan 2,7 million.

Mahalliy Amerikanliklar ham Texasda ozchilikni tashkil qilib, ular shtat aholisining bor-yoʻgʻi 0,5 % va ularning soni 118,000 kishi. Ispaniyalik emas mahalliy Amerikaliklar 0,3 % tashkil qilib, ularning soni 75,000 kishi. Cheroki hindulari 0,1 % tashkil qilib, ularning soni 19,400 kishi. Aksincha, 583 kishi Chippeva sifatida aniqlangan.

Osiyolik Amerikanlar ham Texasda ozchilik guruhni tashkil etadi. Osiyodan chiqqan Amerikanlar aholining 3,4 % tashkil qilsa, Ispaniyalik emaslar 3,3 % tashkil qiladi. Ularning jami soni 808,000 kishidan ziyod. Ispanlik emas Osiyoliklar soni 795,000 kishidan ziyod. 200,000 ziyod Hindistonliklar Texasni vatani deb hisoblaydilar. Texasni shuningdek 187,000 Vyetnamliklar,136,000 Xitoyliklar, 92,000 Filippinliklar, 62,000 Koreyaliklar va 18,000 Yaponiyalik Amerikaliklar istiqomat qilishmoqda. Shuningdek 111,000 ziyod kishi Osiyoliklar: Kambodja, Tailand va Xmong.

Tinch okeanidan chiqqan Amerikanlar ham Texasda ozchilikni tashkil qiladi. Savolnoma boʻyicha, faqat 18,000 kishi Tinch okeani orollaridan va 16,400 Ispanlik emas ekan. Shuningdek, 5,400 nafari Gavayiliklar, 5,300 Gvamaniyaliklar va 6,400 xalq boshqalardan iborat. Samao Amerikanlari juda kam boʻlib, ularning soni 941 kishi.

Ispanlar va lotinlar Texasda Ispaniyalik emas Yevropalik Amerikanlardan soʻng soni boʻyicha ikkinchi oʻrinda. 8,5 milliondan ziyod aholi ispan va lotin etnik birlashmasiga kiradi. Bu guruh Texas aholisining 36 % tashkil qiladi. Meksikanlarning soni 7.3 milliondan ziyod boʻlib, shtat aholisining 30.7 % tashkil qiladi. 104,000 ziyod Puerto-Rikoliqlar shtat hududida istiqomat qilishadi. Taxminan 38,000 Kubaliklar shu shtatda istiqomat qilishadi. 1.1 milliondan ziyod kishi (aholi sonining 4.7 % tashkil qiladi) Kosta-Rikaliklar, Venesuelaliklar va Argentinaliklar.[133][134]

Texasning markaziy va janubi-sharqiy markaziy qismida Germaniyadan kelganlar istiqomat qilishadi. Texasning uchdan bir qismining koʻpchiligi Ispanlardan iborat,[135] ularning koʻpchiligi soʻnggi paytlarda kelgan, ayrim Texanolar Texasga 18-asrda aloqasi boʻlgan. Soʻnggi paytda Texasda, ayniqsa Xyuston va Dallasda Osiyoliklarning soni koʻpaydi. Osiyolik Amerikanlar oʻsib borayapgan Texasdagi boshqa hududlar Ostin, Korpus Kristi, Sherilend va Mak-Allen. Hozirgi vaqtda uchta xalq tan olgan qabilalar istiqomat qilishmoqda ular: Alabama-Koushatta qabilasi, Kikapu dasturli qabilasi va Isleta Del Sur Pueblo qabilalari.

2011-yil faevralning oʻrtasida boʻlgan sanoq byurosining maʼlum qilishicha, Texasning oq tanli aholisi 50 % kam ekan, yani 45 % ekan, Ispanliklar esa 38 % gacha koʻpayibdi. 2000-2010-yillari oraligʻida jami aholi soni 20,6 % gacha koʻpaydi, biroq ispanliklar 65 % gacha koʻpayibdi, ispanlik emas oq tanlilar esa faqat 4,2 % gacha koʻpaygan.[136]

Dіn

tahrir
Din[137]
Rim-katoliklar 28 %
Baptislar 21 %
Dinsizlar 11 %
Metodistlar 8 %
Xristian — Boshqalar 7 %
Luteranlar 3 %
Pentecostallar 3 %
Presbiteriyanlar 2 %
Denominatsiyalanmaganlar 2 %
Mormonlar 2 %
Yepiskopallar 1 %
Musulmonlar 1 %
Iyegova shohidlari 1 %
Xudo assambleyalari 1 %
Xudo cherkovi 1 %
Boshqalar 2 %
 
Leykud cherkovining ichki koʻrinishi

2000-yilda eng katta denominatsiya tarafdorlari soni Roman Katolik cherkovi 4,368,969 kishi; Janubiy Baptist Konvensiya 3,519,459 kishi va Birlashgan Metodist cherkovi 1,022,342 kishidan iborat.[138]

Dallas-Fort-Uert esa uchta katta evangelie seminarlari uyi va monastirlar xoʻjayini. Xyustondagi Leykud cherkoviga haftasiga oʻrta hisob bilan 43,000 kishi keladi.[139] Labbokda bilimiga bogʻliq mamlakatda jon boshiga cherkov eng koʻp hudud boʻlib hisoblamadi.

Xristiandan boshqa dinning tarafdorlari asosan shahar hududlarga koʻchib borishadi. 1990-yilda musulmonlar 140,000 kishi boʻlsa, ayni damda, musulmon aholisining soni 350,000 — 400,000 orasida.[140] Yevrey dinida 128,000 kishi. Taxminan 146,000 Yahudiylik va Sikxizm dinlarining tarafdorlari Texasda istiqomat qilishadi.[141][142]

Shaharlar va shaharchalar

tahrir
Yana qarang: Turkum:Texas shaharlari

Shtatda aholisi milliondan ziyod uchta shahar bor ular: Xyuston, San-Antonio va Dallas. Shu uchta shahar AQSh-ning eng koʻp aholisi bor oʻn shaharlar safidan joy olgan.[143] 2000-yili Texasning olti shahrining aholi soni 500,000 kishidan ziyod boʻldi. Ostin, Fort-Uert va El Paso AQSh-ning eng aholisi koʻp 25 shahrining safidan oldi. Texasda aholi soni milliondan ziyod toʻrtta metropolitan hudud bor ular: Dallas-Fort Uert-Arlington, Xyuston-Shuger Lend-Beytoun, San Antonio-Nyu Bronfels va Ostin-Raund Rok-San Makros. Dallas Fort-Uert va Xyuston metropolitan hududlarining aholisining soni 6,3 million va 5,7 million turgʻunni tashkil qiladi. Uchta shtataro katta yoʻllar bor: I-35 gʻarbga (Dallas — Fort-Uertdan San-Antoniogacha, oʻrtasida Ostinga), I-45 sharqqa (Dallasdan Xyustongacha) va I-10 janubga (San-Antoniodan Xyustongacha) bular Texas Urban Uchburchagi hududi deb ataladi. Bu hudud 160,000 km2 boʻlib, koʻplab katta shaharlar va metropolitan hududlar tarkibiga kirib, bu yerda 17,000 million kishi istiqomat qilib, u Texas jami aholi sonining 75 % tashkil qiladi.[144] Dallas va Xyustonlar jahon shaharlarining ichida ikkincha shahar boʻlib tanilgan.[145] Bu shaharlar shtat ichida tarqalgan. Texasda shtatlarning ichida eng koʻp graflik 254 graflik mavjud.[146]

Shaharlardan tashqari qishloq joylardagi hududlar koloniyalarda ayrim hollarda infratuzilmalar yetishmaydi, shuning uchun gadolik mavjud.[147] 2007-yili Texasda kam deganda 2,294 koloniya boʻlib, shtatning Meksika bilan chegarasidagi 1,248 mil (2,008 km) yerida joylashgan.[147] Texasta shamamen 400,000 adam koloniyalarda jasaydi.

Madaniyat

tahrir
 
Alamo Texasning mashhur simvollarining biri

Tarixda Texasning barcha madaniyati janubiy, gʻarbiy va janubi-gʻarbiy tomonlarning taʼsiridan shtatlar orasida bir-biriga koʻchib yurish oʻzgarishga uchragan. Eng mashhur taomi ertalabki nonushtadagi purrito uchta narsa bilan oʻralgan undan tayyorlangan chalpakdan, bekon va qovurilgan tuxumdan iborat. Texas dasturli madaniyati 18-19 asrlarda har turli immigrantlarning koʻchib kelishi sababidan aralash madaniyatlarning oʻchogʻiga aylandi

Hunar

tahrir
 
Big Teks 1952-yildan boshlab barcha Texas shtati yarmarkalarida qatnashib keladi

Xyuston — AQSh-dagi harqachon kasbiy rezidentli kompaniyalar bilan hunarning barcha turlarida boʻluvchi beshta shaharning bittasi. Hunar joylari: Xyuston Grand Opera, Xyuston simfonik orkestrі,Xyuston Baleti va Alley teatr.[148] Xyuston teatri Xyuston markazining yuragida joylashgan 17 blokli hudud boʻlib, 12 948 oʻrin jonli ijro etishga va 1 480 kino oʻrinlarga bagʻishlanib, bu yer mamlakatda teatr oʻrinlari boʻyicha ikkinchi oʻrinni egallaydi.[148]

1892-yilda poydevori qurilgan Fort-Uertdagi Texas Hozirgi Koʻrkamhunar muzeyi shtatdagi eng qadimgi koʻrkamhunar muzeyi boʻlib hisoblanadi. Fort-Uertda yana bir Kimbell koʻrkamhunar muzeyi, Amon Karter muzeyi, Milliy molchi ayol muzeyi va Shan Zali, Uill Rodjers Memoriel markazi va markazda Asosiy Boshqaruvchi Zali bor. Dallas shahri markazidagi hunar markazida quyidagiday hunar oʻrinlari bor: Dallas Koʻrkamhunar muzeyi, Morton X. Meyerson Simfonik muzeyi, Margo va Bill Vinspir Opera teatri, Osiyo hunarining Trammell & Margaret Krou kolleksiyasi va Neysher musin markazi.[149] Dallasdagi Dip Ellum rayoni janubiy AQSh-da 1920-1930-yillari asosiy djaz va qaynagan blyuzi bilan shuhrat qozondi. Dip Ellum soʻzi mahalliy aholining „Dip Elm“ soʻzini „Dip Ellum“ deb ataganda paydo boʻlgan.[150] Koʻr Limon Djefferson, Robert Djonson, Xuddi „Ledbelli“ Ledbetlar va Bessi Smit kabi qoʻshiqchilar Dip Ellum klublarida oʻz hunarlarini koʻrsatgan.[151]

Ostin jahonning jonli musiqasi markazi boʻlib, kishining jon boshiga choqqanda koʻp qoʻshiq kuylanadigan quyidagiday oʻrdalari bor: Nashvill, Memfis, Los Anjeles, Las Vegas va Nyu-York.[152] Shahar musiqalari Oltinchi koʻchdagi tungi klublara boʻlib oʻtadi, film, musiqa va multimedia kabi voqealar janubdan janubi-gʻarbgacha boʻlsa, koʻp davom etadigan musiqiy dasturlar Amerikan TV, Ostin Siti Limitsta namoyish etiladi va Ostin Siti Limits Musiqa festivali Tsilker xiyobonida boʻlib oʻtadi.[153]

1980-yildan boshlab San-Antonio „Jahon Texano musiqa markazi“da rivojlandi.[154] Texano Musiqa mukofoti Texano musiqasini va madaniyatini baholaydigan, tushunadigan forum tashkil qilgan.[155]

Taʼlim

tahrir
 
Texas bilim agentligining Ostindagi asosiy idoralari

Texas Respublikasi ikkinchi prezidenti Mirabo B. Lamar Texas bilimining otasi hisoblanadi. Uning boshqaruv yillarida shtat har bir graflikka maktablar barpo etilishi uchun uch ligadan yer berildi. Yana qoʻshimcha 50 liga yer ikkita universitetni qoʻllash uchun qoʻyildi, keyinchalik bu yerlar Mahalliy universitetda zaxirasining asosiga aylandi.[156] Lamarning xizmati jami Texas boʻyicha davlat maktablari tizimining asosini solish edi.[157] AQSh bilim sohasida Amerika qonun almashish Kengashining hisobot berish blankasida Texas shtati 29-oʻrinda turgan. Texas studentlari oʻrtacha hisob bilan matematika fanidan yuqori oʻrinlarni egallagan, biroq adabiyotdan (oʻqishdan) past natija koʻrsatgan. 2006-2007-yillar orasida, Texas har bir oʻquvchi uchun $7,275 sarfladi, ammo mamlakatdagi $9,389 koʻrsatgichga qaraganda past. Oʻquvchi va ustoz aloqasi 14.9 % tashkil qilib, davlat koʻrsatkichidan (15.3 %) pastroq. Texas ustozlarga 41 744$ toʻlagan boʻlsa, bu koʻrsatkich davlatnikidan 46 593 $ past. Shtat bilim zaxirasining 88 % pulini toʻlasa, federalli shtat esa qolgan 12 % toʻlaydi.[158]

Texas bilim agentligi shtatdagi davlat bilim tarmogʻini tekshiradi. Texasda Stafford munitsipal maktab rayonidan boʻlak mingdan ziyod maktab rayonlari munitsipal rayonlardan mustaqil boʻlib, shahar chegaralaridan kesib oʻtadi.[159] Maktab rayonlari oʻzlarining fuqarolariga soliq solish huquqiga ega va oʻz mulkiga oʻzi egalik etadigan suverene hudud sifatida bekitadi.

Boshlangʻich va oʻrta maktabdagi oʻquvchilar TAKS (Texas Assessment of Knowledge and Skills) testini topshiradi. TAKS oʻquvchilarning Texas bilim standartlari va No Child Left Behind Act talablari boʻyicha oʻqish, yozish, matematika, taʼlim va ijtimoiy malakalarini baholaydi. 2007-yil Texas qonun chiqaruvchilari 2011-2012-yildagi birinchi kurs studentlariga va maktabning soʻnggi sinf oʻquvchilariga TAKS-ni almashtirdi.[160]

Kollejlar va universitetlar

tahrir
 
Ostindagi Texas universiteti

Texasning 1997-yilda qabul qilingan „Texas Xaus Bill 588“ deb nomlanuvchi alternativli yoqimli harakat loyihasi boʻyicha Texasning oʻrta maktab yuqori sinfni yaxshi bitirgan oʻquvchilarining 10 % qismini davlat byujeti hisobidan universitetlarga avtomatik ravishda qabul qilishiga kafolat beradi.

 
Texas A&M universiteti

Texasda 6 ta davlat maktablari va 4 ta xususiy maktablar faoliyat yuritadi.[161][162] Mahalliy universitet zaxirasining yerida topilgan konlar shtatning Texas universitteti va Texas A&M kabi eng katta universitetlar tarmogʻini moliyalashtirishga katta hissasini qoʻshdi. PUF 2005-yil kuzda 15$ milliard sarflab, Garvard moliyalashtirishidan keyin ikkinchi oʻrinni egallaydi. Boshqa toʻrtta universitet tarmoqlari ular: Xyuston universiteti, Shimoliy Texas universitetі, Texas shtati va Texas texnik universiteti boʻlib hisoblanadi.

 
Xyuston universiteti

Texasda xalq tan olgan davlat lider 3 tadqiqot universiteti bor: ular Ostindagi Texas universiteti, Texas A&M universiteti va Xyuston universiteti. Ostindagi Texas universiteti va Texas A&M universitetlari shtatdagi eng oldi universitetlar boʻlib hisoblanadi. Ikkovi ham Texas Konstitutsiyasida bekitilib, Mahalliy universitet zaxirasida oʻz ulushini saqlaydi. Texas shtatdagi oldingi safdagi universitetlarning sonini koʻpaytirish uchun yettita oʻquv yurtini „koʻrinib kelayapgan tadqiqot universitetlari“ deb belgiladi. Texasning 82-Qonun chiqaruvchi jamoatining xulosasi boʻyicha ularning birinchi koʻzga koʻrinadigan ikkovi ular: Xyuston universiteti va Texas Texnologiya universiteti.[163]

 
Rays universiteti

Texas gumanitar universitetlardan boshlab xalq tan olgan lider universitetlargacha xususiy oʻquv yurtlarining vatani hisoblanadi. U.S. News & World Report xulosasi boʻyicha Rays universiteti mamlakatdagi bilim saviyasi va tadqiqot ishlari boʻyicha oliy oʻrindagi oʻquv yurti boʻlib, u yetakchi universitetlar orasida 17-oʻrinni egallab turibdi.[164] Avvalgi Respublika eʼlon qilgan xususiy universitetlar ular: Beylor universiteti, Mariya Xardin-Beylor universiteti va Janubi-gʻarbiy universiteti.[165][166]

Texas hozirgi kunda ikkita prezident kutubxonasiga egalik qilmoqda, ular: Texas A&M universitetidagi Djordj Bush Prezident kutubxonasi va Ostindagi Texas universitetidagi Lindon Beyns Djonson kutubxonasi va muzeyi. Texas Metodist universitetida uchinchi Djordj Bush prezident kutubxonasini barpo etish bitimi oʻrnatildi.

Texas shtati bilim dargohlari

tahrir

Tibbiyot

tahrir

Doʻstlashdik fondi Texas tibbiyot sohasini davlatdagi uchinchi eng yomoni deb baholaydi.[167] Texas tibbiyot xizmatiga qoʻl yetkazish, tibbiy xizmatning sifati va kasalxonalarga sarflagan mablagʻ boʻyicha quyi oʻrinlarning birini egallagan. Shtatning quyi reytingni koʻrsatishining sababi siyosat, aʼlo darajada gadolik va eng asosiysi qonunsiz immigrantlar sonining oʻsishi boʻlib hisoblanadi. „Shtatning 25,1 % aholisi tibbiy kafolatsiz qolib, mamlakatdagi eng yuqori koʻrsatkich boʻlib hisoblanadi“ degan xulosasiga javob sifatida Texas shtati 2006-yil may oyida Code Red dasturini ishlab chiqdi.[168] Texasda shuningdek shifokorlar xatolari uchun sud protsesslari uchun iqtisodiy emas eng asosiy harajatlar bor boʻlib, ular 250,000 AQSh dollari sifatida baholanib, bu mablagʻ oʻz xizmatini suistemol qilishni toʻxtatish va tibbiyot sohasidagi oʻsib borayapgan mablagʻlarni nazorat qilish maqsadida sarflanadi.[169]

Trust for Americaʼs Health tibbiyot tashkilotining xulosasi boʻyicha Texas oʻspirinlar semizligi boʻyicha 15-oʻrinda turadi va shtatning 27.2 % aholisi shu kasallikka duchor boʻlgan.[170] 2008-yili Menʼs Health jurnali xulosasi boʻyicha Texasning toʻrtta shahrini AQSh-ning semizlik boʻyicha yuqori 25 shahrining safida koʻrsatdi, yani Xyuston 6-oʻrinda, Dallas 7-oʻrinda, El-Paso 8-oʻrinda va Arlington 14-oʻrindagi reytingda koʻrsatildi.[171] Texasda faqat bitta shahar Ostin AQSh-dagi „yuqori 25 sharoitli shaharlar“ning 21-pagʻonasini band qildi. Shu kabi yana bir tadqiqot shtatning semizlik koʻrsatkichini „B+“ yoqimli bahosi bilan belgiladi. Shtat mahalliy sport bilan shugʻullanuvchi aholi ulushi boʻyicha reytingda 42-oʻrinda turadi.[172]

Tibbiy tadqiqot

tahrir
 
Xyustondagi Texas tibbiyot markazi

Koʻplab elita tibbiy tadqiqot markazlari Texasda joylashgan. Shtatda 9 tibbiy oʻquv yurtlari,[173] 3 stomatologik maktab[174] jәne bіr оптометрия mektebі[175] bor. Texasda ikkita Biosafety Level 4 (BSL-4) laboratoriyalari bor: ularning bittasi Galvestondagi Texas Tibbiyot boʻlim universiteti[176] va San-Antoniodagi Biomeditsina tadqiqotlarining janubi-gʻarbiy fondi. Bu Biomeditsina tadqiqotlarining janubi-gʻarbiy fondi AQSh-dagi birinchi BSL-4 darajadagi laboratoriya boʻlib hisoblanadi.[177]

Xyustondagi Texas tibbiyot markazi oʻzining 47 institut-aʼzosi bilan tadqiqot va institutlarni jamlash boʻyicha jahondagi yuqori natijaga ega.[178] Texas tibbiyot markazi jahonda eng koʻp yurak transplatatsiyalarini bajaradi.[179] Xyustondagi Texas Andersen rak markazi universiteti rak kasaliga duchor boʻlgan patsientlarga gʻamxoʻrlik koʻrsatish, tadqiqot, bilim berish va profilaktika ishlari boʻyicha yuqori darajadagi akademik instituti boʻlib hisoblanadi.[180]

AQSh-dagi klinika tibbiyot tadqiqoti boʻyicha San-Antoniodagi Janubiy Texas tibbiy markazi 6-oʻrinni egalladi.[181] San-Antoniodagi Texas tibbiyot va taʼlim markazi universiteti ham yuqori darajadagi tadqiqot va taʼlim instituti hisoblanadi.[182][183]

Amerika yurak assotsiatsiyasi va Texas janubi-gʻarbiy tibbiyot markazi universiteti ikkovi ham Dallasni vatani deb biladi. Janubi-gʻarbiy tibbiyot markazi jahondagi yuqori darajali akademik tibbiyot markazlari orasida yuqori pagʻonani egallaydi.[184] Institutning tibbiy maktabi jahonda tibbiyot sohasida koʻplab Nobel mukofotini olgan.[184][185]

Atrof muhit

tahrir

Texas boshqa shtatlarga qaraganda eng koʻp parnik gazini chiqarib, Port-Arturda AQSh-dagi eng iflos havoning bir qismi bor. 2010-yili Texasda 2 553 zararli buyumlarni chiqarish voqealari amalga oshirilib, Texas osmoniga 44.6 million funt zarar gazlar yuborildi.[186]

Transport

tahrir
 
Metro yoʻl

Texasdagi katta koʻlamdagi va baland-past landshaft yerlari sababidan Texasliklar koʻplab qiyinchiliklarni boshdan kechirdi. Texas AQSh-dagi eng uzun tosh yoʻli va temir yoʻli, shu bilan birga koʻplab Aeroportlar qurilishini moliyalashtirdi.[187] Texas Avtomabil Boshqarmasi nazoratchi organ sifatida koʻp tarmoqli tosh yoʻllarini qoʻllaydi, aviatsiyani[188] va ijtimoiy avtomabil tarmogʻini tartibga soladi.[189] Shimoliy Amerika quruqligi markazida joylashganligi uchun, shtat avtomabil qloqalari sohasida eng asosiy markaz boʻlib hisoblanadi. Texasda mamlakatdagi eng yuqori 33 ta oʻzgacha iqtisodiy hudud bor.[190] 2004-yili Texas YeEA orqali umumiy soni $298 milliardga teng mahsulot olib oʻtdi.[190]

Tosh yoʻllar

tahrir
 
Dallasdagi High Five Interchange

1948-yili Xyustonda Galf avtoyoʻli ochilishi bilan Texasliklar koʻp avtoyoʻllarini sayohat qildi.[191] 2005-yildan Texasda 79,535 mil (127,999 km) uzunlikdagi tosh yoʻllar kesishdi.[192] Tosh yoʻllarini kengaytirishni moliyalashtirish uchun Texas shtatida 17 pullik yoʻllar va qoʻshimcha pullik yoʻllar mavjud.[193] Gʻarbiy Texasdagi I-10and I-20 yirik tosh yoʻllarida yurish 80 mil soatiga (130 km/soat) tezlik bilan cheklanib, bu AQSh-dagi eng yuqori tezlik koʻrsatkichi.[194]

2011-yil mart oyida Milliy Hokimchilik ijtimoiy konferensiyasi Amerikalik jamoatining Amerika shtatlari axlatlari protolining natijasi boʻyicha Texas shtati eng quyi oʻn shtatning safidan joy oldi.

Havo yoʻllari

tahrir
 
Dallas-Fort-Uert aeroporti 757 Amerikan avialayneri

Texasda mamlakatdagi shtatlarning ichida eng koʻp aeroportlar bor. Texasda hududi va yoʻlovchilarga xizmat koʻrsatish boʻyicha eng katta Dallas-Fort-Uert aeroporti, u hududi boʻyicha AQSh-da ikkinchi oʻrinda boʻlib, 18 076 akr (73.15 km2) hududi bilan jahonda toʻrtinchi oʻrinni band etib turibdi.[195] Yoʻl yurish boʻyicha Dallas-Fort-Uert aeroporti shtatdagi eng birinchi boʻsh emasi, AQSh-da toʻrtinchi[196] va jahonda esa oltinchi oʻrinni egallaydi.[197] Amerika AMR Korporatsiyasining American Eagle jahonda yoʻlovchilarni tashish boʻyicha 2-oʻrindagi avialayner (Delta Airs avialayneridan keyin) boʻlib, Dallas-Fort-Uertni eng katta va asosiy markaz sifatida foydalanadi.[198] Southwest Airlines avialayneri ham Dallasda joylashib, Dallas Love Field aeroporti orqali qoʻzgʻaladi.[199] U AQSh ichida bir yilda eng koʻp yoʻlovchi tashiydigan vialayner boʻlib, jahonda eng koʻp yoʻlovchilarga xizmat koʻrsatadigan avialaynerlar safidan joy egallagan.[200]

Texasdagi ikkinchi avilayner Xyustondagi Djorj Bush Kontinentaro aeroporti (IAH) boʻlib, Xyustondagi Continental Airlines aeroportini markazi sifatida foydalanadi. IAH AQSh-ning hohlagan aeroportidan Meksikaning barcha hududiga uchadi.[201][202] Yiliga 4 milliondan ziyod yoʻlovchiga xizmat koʻrsatadigan eng katta toʻrtta aeroportlar: Ostin-Bergstrom Xalqaro aeroporti, Uilyam P. Xobbi aeroporti, San-Antonio Xalqaro aeroporti va Dallas Love Field aeroporti. Shtatdagi xalqaro aeroport boʻlib hisoblanuvchi eng kichik aeroport bu — Del Rio Xalqaro aeroporti.

Portlar

tahrir
 
Xyuston porti

Taxminan 1 150 nafar dengiz portlari 1 000 mildan (1 600 km) koʻproq kanallar bilan Texasni qoplab turadi.[203] Portlar taxminan bir million kishini qabul qiladi.[204] Texas portlari Atlantika boshqa qirgʻoqlari bilan Galf ichki yoqalik suv yoʻllari orqali bogʻlanadi. Xyuston porti AQSh-dagi chet elllik tonnaj boʻyicha eng qizgʻin port boʻlib, jami tonnaj boʻyicha ikkinchi va jahonda tonnaj boʻyicha oʻninchi oʻrinda turadi.[205] Texas Ship kanali hozirgi kunda 530 fut (160 m) kenglikni 45 fut (14 m) chuqurlikni va 50 mil (80 km) uzunlikni egallagan.[206]

Temir yoʻllar

tahrir

Kanzas shtatida sutyaglarning uy-joylarini temir yoʻlga qurish va uning kuchini foydalanishi dasturning bir qismi boʻlib hisoblanadi. Texasdagi eng birinchi temir yoʻl 1853-yil avgust oyida ochilgan Baffalo Beyou, Brezos va Kolorado temir yoʻli.[207] Texasga shimoliy tomondan 1872-yili birinchi kelgan temir yoʻl Missuri-Kanzas-Texas boʻldi.[208] 1911-yilgacha Texas mamlakatda temir yoʻl uzunligi boʻyicha oldingi qatorga chiqdi. 1932-yilgacha Texas temir yoʻl uzunligi choʻqqisiga yetib, u 17 078 milni (27 484 km) tashkil qildi, biroq 2000-yilgacha 14 006 milgacha (22 540 km) qisqardi. Texas temir yoʻl komissiyasi boshidan shtat temir yoʻlini tartibga solgan paytda, 2005-yilda shtat shu xizmatga Texas Avtomabil boshqarmasini qaytadan tayinladi.[209]

Dallas va Xyuston ikkovi tezyurar tramvay tarmogʻini shakllantirdi. Dallas Area Rapid Transit (DART) Janubi-Gʻarbiy AQSh-da eng birinchi boʻlib, shu tezyurar tramvay tarmogʻi ishga tushirildi.[210] Trinity Railway Express (TRE) Fort-Uert va Dallasni bogʻlaydigan shahar cheti temir yoʻl xizmati boʻlib, uni Fort-Uert transport maʼmuriy boshqarmasi va DART amalga oshiradi.[211] Metropolitan Transit Authority of Harris County, Texas (METRO) Xyuston hududida tezyurar tramvay yoʻllarini nazorat qiladi.

Sport

tahrir
 
2007-yilgi San Antonio Spurs va Los Angeles Lakers oʻrtasida Pleyoff oʻyini

Amerika futboli shtatda koʻp vaqt boʻyi „qirol“ hisoblanib keldi.[212] „Katta toʻrtlik“ kasbiy ligada Texasning ikkita NFL (Dallas Cowboys va Houston Texans), ikkita komanda beysbol asosiy ligasida (Texas Rangers va Houston Astros), uchta komanda NBA (Houston Rockets, San Antonio Spurs va Dallas Mavericks) va bir Liganing Milliy Xokkey komandasi (Dallas Stars) bor. Dallas — Fort-Uert „Katta Toʻrtlik“ kasbiy ligada barcha toʻrtta sport komandalari bor 13 hududning biri hisoblanadi. „Katta Toʻrtlik“ ligasidan tashqari Texasning bir WNBA komandasi (San Antonio Silver Stars) va ikkita MLS ligasida qatnashuvchi futbol jamoalari (Houston Dinamo va Dallas FC) bor.

Texas madaniyadi yengil atletikaning ahamiyati zoʻr, ayniqsa amerika futbolining. Shtatda mamlakatdagi eng koʻp oʻquv yurtlari orasida 10 I-FBS diviziya bor. Shtatning toʻrtta universitetlari Baylor Bears, Texas Longhorns, Texas A&M Aggies va Texas Tech Red Raiders, Big 12 Conference ham qatnashadi. Shuningdek toʻrtta maktab komandalari Texas Longhorns, Texas A&M Aggies, TCU Horned Frogs va SMU Mustangs bir sport chempionatida boʻlsa ham oʻz huquqlarini himoya qilib kelmoqdalar.

 
Arlingtondagi stadionda Texas Rangers ochilish marosimi
 
2006-yilgi Lone Star Showdown futbol oʻyini

I-A diviziyasidagi savolnoma boʻyicha Oklaxoma universitetі va Texas universiteti oʻrtasida raqobat boʻladi, mamlakatda uchinchi oʻrin esa Red River Shutoutga nasib etadi.[213] Lone Star Showdown'da raqobatlashish Texasning ikkita universitetlari orasida oʻtadi: ular Texas A&M universiteti va Texas universitetlari.

Battle for the Iron Skillet kurashi yiliga ikki komanda TCU Horned Frogs va SMU Mustangs orasida boʻlib oʻtadi. University Interscholastic League (UIL) koʻpincha boshlangʻich va oʻrta maktab orasida musobaqalar tashkillashtiridi.[214] UIL tashkillashtirgan sport musobaqalari u yengil atletika (eng mashhuri maktablar orasidagi amerika futboli musobaqalari), shuningdek fanlardan badiiy va akademik musobaqalar.

Texasliklar juda rodeoni yaxshi koʻrishadi. Jahondagi eng birinchi rodeo Texasda Pecosda qabul qilingan.[215] Yiliga oʻtadigan Livestock Show va Rodeo jahondagi eng katta rodeo shoui boʻlib hisoblanadi. Dallas yiliga Fair xiyobonida Texasning shtat yarmarkasini oʻtkazadi.[216]

2012-yildan beri Ostin Formula 1 Jahon chempionatining[217] raundiga mezbonlik qiladi.

Rasmiy belgi va ramzlari

tahrir

Manbalar

tahrir
  1. ↑ „2020 Census Apportionment Results“. United States Census Bureau (2021-yil 26-aprel). 2021-yil 26-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 29-aprel.
  2. ↑ 2,0 2,1 Fry, Phillip L. „Handbook of Texas Online, s.v. ","“. Qaraldi: 2007–07–24.
  3. ↑ „U.S. Census Bureau Announces 2010 Census Population Counts – Apportionment Counts Delivered to President“. Press Release. U.S. Census Bureau (21-dekabr 2010-yil). 2010-yil 24-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7-fevral 2011-yil.
  4. ↑ Teja, Jesús de la „New Philippines“. Handbook of Texas Online. Texas State Historical Association.
  5. ↑ „Introduction to Texas“. Netstate.com. Qaraldi: 11-aprel 2010-yil.
  6. ↑ Sansom, Andrew: Water in Texas: An Introduction, University of Texas Press, 2008, pg. 25
  7. ↑ Dingus, Anne: The dictionary of Texas misinformation, Gulf Publishing Company, 1987
  8. ↑ „Rivers in Texas“. Tpwd.state.tx.us (2007-yil 16-noyabr). Qaraldi: 2010-yil 11-aprel.
  9. ↑ Hal P. Bybee. „Handbook of Texas Rivers“. Tshaonline.org. Qaraldi: 2010-yil 11-aprel.
  10. ↑ „Alphabetical List of Texas Lakes“. Tpwd.state.tx.us (2010-yil 28-yanvar). Qaraldi: 2010-yil 11-aprel.
  11. ↑ „History : Weather Underground“. Wunderground.com (2008-yil 24-dekabr). Qaraldi: 2010-yil 11-aprel.
  12. ↑ „Monthly Averages for Marfa, Texas“. The Weather Channel. Qaraldi: 2008-yil 15-oktyabr.
  13. ↑ „Monthly Averages for Galveston, Texas“. The Weather Channel. Qaraldi: 2008-yil 15-oktyabr.
  14. ↑ NOOA.gov (Wayback Machine saytida 2011-10-16 sanasida arxivlangan) National Climatic Data Center. Retrieved on 24-oktabr 2006-yil.
  15. ↑ Weather from the Handbook of Texas Online Accessed 2008-07-22
  16. ↑ Blake, Eric S.; Rappaport, Edward N., Landsea, Christopher W. „The Deadliest, Costliest, and Most Intense United States Tropical Cyclones From 1851 to 2006“ (PDF). National Weather Service: National Hurricane Center (2007-yil 15-aprel). Qaraldi: 2008-yil 2-oktyabr.
  17. ↑ Borenstein, Seth.. „Blame Coal: Texas Leads in Overall Emissions“. USA Today (2007-yil 4-iyun). Qaraldi: 2007-yil 6-iyun.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 „Texas No. 1 producer of greenhouse gases“. Dallas Morning News. Associated Press (2007-yil 3-iyun). Qaraldi: 2008-yil 11-iyun.[sayt ishlamaydi]
  19. ↑ „Texas Is No. 1 Carbon Polluter In U.S.“. CBS News. Associated Press (2008-yil 16-yanvar). 2013-yil 26-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 11-fevral.
  20. ↑ 20,0 20,1 Richardson (2005), p. 9.
  21. ↑ Richardson (2005), pp 10-16
  22. ↑ Native Americans from the Handbook of Texas Online
  23. ↑ 23,0 23,1 „Facts“. Texas Almanac (2008). 2010-yil 10-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 29-aprel.
  24. ↑ Richardson, p 1
  25. ↑ „Texas“. Online Etymology Dictionary. Qaraldi: 2007-yil 25-fevral.
  26. ↑ Wallace Chafe, p.c.
  27. ↑ Richardson, p 10
  28. ↑ Rupert N. Richardson, Adrian Anderson, Cary D. Wintz & Ernest Wallace, Texas: the Lone Star State, 9th edition, New Jersey: Prentice Hall, 0131835505, pp.10-16
  29. ↑ Chipman (1992), p. 243.
  30. ↑ Weber (1992), p. 34.
  31. ↑ Weber (1992), p. 149.
  32. ↑ Chipman (1992), p. 83.
  33. ↑ Chipman (1992), p. 89.
  34. ↑ Weber (1992), p. 155.
  35. ↑ Chipman (1992), pp. 111-112.
  36. ↑ Weber (1992), p. 160.
  37. ↑ Weber (1992), p. 163.
  38. ↑ Weber (1992), p. 193.
  39. ↑ Weber (1992), p. 189.
  40. ↑ Weddle (1995), p. 163.
  41. ↑ Weddle (1995), p. 164.
  42. ↑ Chipman (1992), p. 200.
  43. ↑ Chipman (1992), p. 202.
  44. ↑ Weber (1992), pp. 291-299.
  45. ↑ Davis (2006), p. 46.
  46. ↑ Weber (1992), p. 300.
  47. ↑ Manchaca (2001), p. 162.
  48. ↑ Manchaca (2001), p. 164.
  49. ↑ 49,0 49,1 Manchaca (2001), p. 198.
  50. ↑ Manchaca (2001), p. 199.
  51. ↑ Edmondson (2000), p. 75.
  52. ↑ Manchaca (2001), pp. 172, 201.
  53. ↑ Davis (2006), p. 77.
  54. ↑ Davis (2006), p. 85.
  55. ↑ Davis (2006), pp. 86-9.
  56. ↑ Davis (2006), p. 92.
  57. ↑ Huson (1974), p. 4.
  58. ↑ Hardin (1994), p. 12.
  59. ↑ Barr (1990), p. 64.
  60. ↑ Winders (2004), p. 72.
  61. ↑ Winders (2004), pp. 90, 92.
  62. ↑ Hardin (1994), p. 109.
  63. ↑ Hardin (1994), p. 102.
  64. ↑ Roell, Craig. Battle of Coleto. Handbook of Texas. 
  65. ↑ 65,0 65,1 Todish et al. (1998), p. 68.
  66. ↑ Roberts and Olson (2001), p. 144.
  67. ↑ Todish et al. (1998), p. 69.
  68. ↑ Todish et al. (1998), p. 70.
  69. ↑ „The Archives War“. Texas Treasures- The Republic. The Texas State Library and Archives Commission (2005-yil 2-noyabr). 2006-yil 13-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 3-yanvar.
  70. ↑ Calvert, R.; De Léon, A.; Cantrell, G. (2002). The History of Texas. Wheeling, Illinois: Harlan Davidson. https://archive.org/details/historyoftexas0000calv 
  71. ↑ Richard Bruce Winders, Crisis in the Southwest: The United States, Mexico, and the Struggle over Texas (Lanham: Rowman & Littlefield, 2002), p. 41.
  72. ↑ Buescher, John. „Senatorial Division“ (Wayback Machine saytida 2020-11-01 sanasida arxivlangan), Teachinghistory.org (Wayback Machine saytida 2011-07-11 sanasida arxivlangan), accessed 21-avgust 2011-yil.
  73. ↑ Annexation from the Handbook of Texas Online
  74. ↑ Mexican War from the Handbook of Texas Online
  75. ↑ Compromise of 1850 from the Handbook of Texas Online
  76. ↑ Cotton Culture from the Handbook of Texas Online
  77. ↑ Secession Convention from the Handbook of Texas Online
  78. ↑ Sam Houston from the Handbook of Texas Online Accessed 14-yanvar 2009-yil
  79. ↑ 79,0 79,1 79,2 Civil War from the Handbook of Texas Online Accessed 14-yanvar 2009-yil
  80. ↑ Federal Writers' Project. Texas, A Guide to the Lone Star State: Brownsville. Native American Books Distributor, December, 1997 — 206-bet. ISBN 0403021928. 
  81. ↑ Battle of Palmito Ranch from the Handbook of Texas Online
  82. ↑ Johnson, Andrew „Proclamation Declaring the Insurrection at an End“. President of the United States (1866-yil 20-avgust). Qaraldi: 2008-yil 28-aprel.
  83. ↑ Restoration from the Handbook of Texas Online
  84. ↑ Spindletop Oilfield from the Handbook of Texas Online
  85. ↑ Oil and Gas Industry from the Handbook of Texas Online
  86. ↑ Ward Lee, James; et al.. Texas Goes to War: 1941, 1991. 
  87. ↑ Fairchild, Louis; Charlton, Thomas L.. They Called It the War Effort: Oral Histories from World War II Orange, Texas, 1993. 
  88. ↑ Blanton, Carlos Kevin (2005). „The Campus and the Capitol: John B. Connally and the Struggle over Texas Higher Education Policy, 1950–1970“. Southwestern Historical Quarterly. 108-jild, № 4. 468–497-bet. ISSN 0038–478X. {{cite magazine}}: Check |issn= value (yordam)
  89. ↑ Rivers, William L.; Greenberg, B.. Kennedy Assassination and the American Public: Social Communication in Crisis, 1977 — 187-bet. 
  90. ↑ „Bill of Rights (Article 1)“. Texas Politics. University of Texas. 2009-yil 6-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 13-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2009-02-06 sanasida arxivlangan)
  91. ↑ 91,0 91,1 „The Plural Executive“. Texas Politics. University of Texas (2005). 2008-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 7-may. (Wayback Machine saytida 2008-09-28 sanasida arxivlangan)
  92. ↑ „Membership“. Texas Politics. University of Texas (2005). 2009-yil 2-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 17-iyun. (Wayback Machine saytida 2009-03-02 sanasida arxivlangan)
  93. ↑ „Special Sessions“. Texas Politics. University of Texas (2005). 2009-yil 2-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 17-iyun. (Wayback Machine saytida 2009-03-02 sanasida arxivlangan)
  94. ↑ Judiciary from the Handbook of Texas Online
  95. ↑ Texas Rangers from the Handbook of Texas Online. Retrieved 14-yanvar 2009-yil.
  96. ↑ Risen, Clay. „How the South was won“. The Boston Globe (2006-yil 5-mart). Qaraldi: 2008-yil 29-aprel.
  97. ↑ „Texas Political Culture – Introduction“. Texas Politics. University of Texas. 2008-yil 20-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 29-may. (Wayback Machine saytida 2008-12-20 sanasida arxivlangan)
  98. ↑ „Texas Political Culture – Low Taxes, Low Services Political Culture“. Texas Politics. University of Texas. 2009-yil 30-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 13-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2009-01-30 sanasida arxivlangan)
  99. ↑ „2000 Presidential General Election Results – Texas“. www.uselectionatlas.org. Qaraldi: 2008-yil 22-iyul.
  100. ↑ „2004 Presidential General Election Results – Texas“. www.uselectionatlas.org. Qaraldi: 2007-yil 22-iyul.
  101. ↑ „The Texas Gerrymander“. New York Times (2006-yil 1-mart). Qaraldi: 2009-yil 7-yanvar.
  102. ↑ Ridder, Knight. „11 Texas Senate Democrats Take Cue from House, Bolt to Avoid Redistricting“. Houston Chronicle (2003-yil 29-iyul). Qaraldi: 2009-yil 7-yanvar.[sayt ishlamaydi]
  103. ↑ McDonald, John V., „An Analysis of Texas' Municipal Home Rule Charters Since 1994“ (2000). Applied Research Projects. Paper 124. Txstate.edu (Wayback Machine saytida 2012-03-04 sanasida arxivlangan)
  104. ↑ „Run for Party Nomination to Public Office“. Texas Politics. University of Texas. 2009-yil 18-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 12-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2009-03-18 sanasida arxivlangan)
  105. ↑ CNN.com, Retrieved November 2010.
  106. ↑ „GDP by State“. Greyhill Advisors. Qaraldi: 7-sentabr 2011-yil.
  107. ↑ „Economic Geography“. Texas Politics. University of Texas. 2009-yil 30-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 13-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2009-04-30 sanasida arxivlangan)
  108. ↑ „Local Area Unemployment Statistics“. Bureau of Labor Statistics. Qaraldi: 7-sentabr 2011-yil.
  109. ↑ „State Individual Income Taxes“. Federation of Tax Administrators. 2008-yil 3-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 12-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2008-10-03 sanasida arxivlangan)
  110. ↑ „Why does Texas (Taxus) have the highest property taxes and 3rd highest sales tax?“. Alltaxtips.com (2011-yil 9-may). 2011-yil 7-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 15-avgust.
  111. ↑ „FAQ: Texas Sales Tax“. Window.state.tx.us. Qaraldi: 2011-yil 10-yanvar.
  112. ↑ „Site Selection Rankings“. Qaraldi: 2011-yil 10-oktyabr.
  113. ↑ „Fortune 500 2010: States: Texas Companies - FORTUNE on CNNMoney.com“. Money.cnn.com (2010-yil 3-may). Qaraldi: 2011-yil 15-avgust.
  114. ↑ „Fortune 500 2010: States: California Companies - FORTUNE on CNNMoney.com“. Money.cnn.com (2010-yil 3-may). Qaraldi: 2011-yil 15-avgust.
  115. ↑ Second to California
  116. ↑ Scott, Walter. Personality Parade. Parade Magazine (2-may 2010-yil), s. 2.
  117. ↑ „The Texas Economy“. netstate.com (2007-yil 5-iyun). Qaraldi: 2008-yil 29-aprel.
  118. ↑ Ramos, Mary G. „Oil and Texas: A Cultural History“. Texas Almanac 2008–2009. The Texas State Historical Association. 2009-yil 14-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 3-fevral.
  119. ↑ 119,0 119,1 119,2 119,3 119,4 119,5 „Texas Quick Facts“. Energy Information Administration. Qaraldi: 2008-yil 13-dekabr.[sayt ishlamaydi]
  120. ↑ Railroad Commission from the Handbook of Texas Online
  121. ↑ Souder, Elizabeth „Texas leads nation in wind power capacity“. Dallas Morning News (2024-yil 8-yanvar). 2010-yil 2-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 24-mart.
  122. ↑ O'Grady, Eileen. „E.ON completes world's largest wind farm in Texas“ (2009-yil 1-oktyabr). Qaraldi: 26-avgust 2010-yil.
  123. ↑ „Locations“. Lockheed Martin. 2008-yil 22-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 22-may. (Wayback Machine saytida 2008-04-22 sanasida arxivlangan)
  124. ↑ „About Bell Helicopter“. Bell Helicopter. 2008-yil 2-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 22-may.
  125. ↑ Rosenwald, Michael S.. „Downside of Dominance?“. The Washington Post (2007-yil 17-dekabr). Qaraldi: 2008-yil 22-may.
  126. ↑ „Texas“. Fortune Magazine (2007-yil 30-aprel). Qaraldi: 2008-yil 3-may.
  127. ↑ „Dallas Shopping“ (PDF). Dallas Convention & Visitors Bureau. Qaraldi: 2008-yil 20-fevral.[sayt ishlamaydi] [sayt ishlamaydi]
  128. ↑ „Recent Economic Transformations“. Texas Politics. University of Texas. 2009-yil 30-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 13-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2009-04-30 sanasida arxivlangan)
  129. ↑ „Population Estimates“. Population Estimates Program. U.S. Census Bureau (23-dekabr 2009-yil). Qaraldi: 2009-yil 30-dekabr.
  130. ↑ Slevin, Peter. „New Arizona law puts police in 'tenuous' spot“. Washington, DC: Washington Post (30-aprel 2010-yil), s. A4.
  131. ↑ behind Nevada, Arizona, California, and New Jersey
  132. ↑ http://www.census.gov/population/www/censusdata/Fayls/pc80-s1-10/tab03.pdf
  133. ↑ „Texas – ACS Demographic and Housing Estimates: 2006–2008“. Factfinder.census.gov. 2020-yil 11-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 10-yanvar. (Archive.is saytida 2020-02-11 sanasida arxivlangan)
  134. ↑ „Texas – Selected Social Characteristics in the United States: 2006–2008“. Factfinder.census.gov. 2020-yil 11-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 10-yanvar. (Archive.is saytida 2020-02-11 sanasida arxivlangan)
  135. ↑ „Texas QuickFacts from the US Census Bureau“ (2006). 2010-yil 2-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 28-aprel. (Wayback Machine saytida 2010-12-02 sanasida arxivlangan)
  136. ↑ Majority of Texas' population growth is Hispanic http://www.usatoday.com/news/nation/census/2011-02-17-texas-census_N.htm?csp=34news&utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_campaign=Feed%3A+usatoday-NewsTopStories+%28News±+Top+Stories%29
  137. ↑ American Religious Identification Survey (Wayback Machine saytida 2005-10-24 sanasida arxivlangan), 2001
  138. ↑ „State Membership Report – Texas“. Association of Religion Data Archives. 2010-yil 6-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 12-fevral. (Wayback Machine saytida 2010-12-06 sanasida arxivlangan)
  139. ↑ „Top 100 Largest Churches in America“. SermonCentral.com (2009-yil 13-aprel). Qaraldi: 2010-yil 11-aprel.
  140. ↑ Texas Online: Muslim growth adds to Texas diversity, 2012-03-26da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 2013-03-25
  141. ↑ Storey, John Woodrow; Kelley; Mary L.. Twentieth-century Texas: a social and cultural history. University of North Texas Press, 2008 — 145-bet. 
  142. ↑ Lindsey, William D.; Silk, Mark : Religion and public life in the southern crossroads: showdown states, Altamira Press, 2004, pg. 48
  143. ↑ „Table 1: Annual Estimates of the Population for Incorporated Places Over 100,000, Ranked by 1-iyul 2006-yil Population: 1-aprel 2000-yil to 1-iyul 2006-yil“ (CSV). 2005 Population Estimates. United States Census Bureau, Population Division (2008-yil 10-iyun). Qaraldi: 2008-yil 10-iyun. [sayt ishlamaydi]
  144. ↑ Neuman, Michael „The Texas Urban Triangle: Framework for Future Growth“. Southwest Region University Transportation Center (SWUTC). 2009-yil 5-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 14-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2009-07-05 sanasida arxivlangan)
  145. ↑ „GaWC – The World According to GaWC 2008“. Globalization and World Cities Research Network. Qaraldi: 2009-yil 1-mart.
  146. ↑ „Counties of the U.S“. Spiritus-temporis.com. 2011-yil 18-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 10-yanvar. (Wayback Machine saytida 2011-06-18 sanasida arxivlangan)
  147. ↑ 147,0 147,1 Federal Reserve Bank of Dallas Office of Community Affairs. „Colonias FAQ's (Frequently Asked Questions)“. Texas Secretary of State. 2008-yil 9-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 12-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2008-10-09 sanasida arxivlangan)
  148. ↑ 148,0 148,1 „About Houston Theater District“. Houston Theater District. 2008-yil 29-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 28-aprel. (Wayback Machine saytida 2008-02-29 sanasida arxivlangan)
  149. ↑ „Dallas Arts District“. Dallas Convention & Visitors Bureau. 2008-yil 25-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 29-may. (Wayback Machine saytida 2008-11-25 sanasida arxivlangan)
  150. ↑ Deep Ellum from the Handbook of Texas Online
  151. ↑ „Dallas History Items: Deep Ellum“. Dallas Historical Society. 2008-yil 17-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 25-iyul. (Wayback Machine saytida 2008-05-17 sanasida arxivlangan)
  152. ↑ „Live Music Capital of the World“. City of Austin. Qaraldi: 2007-yil 12-iyun.
  153. ↑ Bernardini, Deb „Television's longest running concert series begins season 33 Tapings with performances by Norah Fones, Wilco, Femi Kuti, Arcade Fire and more“ (PDF). 2008-yil 28-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 15-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2008-10-28 sanasida arxivlangan)
  154. ↑ „About The Texas Talent Musicians Association (TTMA)“. Texas Talent Musicians Association. 2009-yil 10-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 2-avgust. (Wayback Machine saytida 2009-03-10 sanasida arxivlangan)
  155. ↑ „Tejano Music Awards“. Texas Talent Musicians Association (2008). Qaraldi: 2008-yil 12-may.
  156. ↑ Smyrl, Vivian Elizabeth „Permanent University Fund“. TSHA Online. Qaraldi: 13-yanvar 2008-yil.
  157. ↑ Hendrickson (1995), p. 37.
  158. ↑ „Texas“ (PDF). Report Card on American Education: A State By State Analysis 15th Edition. American Legislative Exchange Council (2008). Qaraldi: 2010-yil 26-avgust.[sayt ishlamaydi] [sayt ishlamaydi]
  159. ↑ Texas Comptroller Carole Keeton Strayhorn (2003-yil 16-sentyabr). „Comptroller Strayhorn to Review Stafford Municipal School District“. Press-reliz. 18-mart 2009-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2008-yil 28-iyun.
  160. ↑ Texas Education Agency. „End-of-Course (EOC) Assessments: Implementation“. Assessment Division (2007-yil 22-oktyabr). 2007-yil 20-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 22-oktyabr.
  161. ↑ Heath, Ben „Bill requires review of university systems“ (PDF). Daily Texan (2003-yil 7-iyul). 2009-yil 5-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 12-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2009-02-05 sanasida arxivlangan)
  162. ↑ „Senate Subcommittee on Higher Education Testimony Regarding the Benefits of a Stand Alone Institution“ (PDF). Sam Houston State University (2008-yil 25-iyun). 2008-yil 28-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 12-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2008-10-28 sanasida arxivlangan)
  163. ↑ „Tier-One Prize Money Tentatively Passes House“. Qaraldi: 2011-yil 27-aprel.
  164. ↑ „Rice University, Best Colleges 2009“. – US News and World Report. 2009-yil 16-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 27-mart. (Wayback Machine saytida 2009-02-16 sanasida arxivlangan)
  165. ↑ „About Baylor“. Baylor University. Qaraldi: 2008-yil 21-may.
  166. ↑ „Southwestern History“. Southwestern University. 2007-yil 24-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 12-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2007-10-24 sanasida arxivlangan)
  167. ↑ Perotin, Maria M. „Texas is Near Bottom of Healthcare Rankings“. Fort Worth Star-Telegram (2007-yil 13-iyun). Qaraldi: 2008-yil 22-aprel.
  168. ↑ „Code Red: The Critical Condition of Health in Texas“. 2008-yil 12-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 28-aprel.
  169. ↑ Odom, Lamar; Garcia, Anthony; Milburn, Pamela. The Ethicality of Capping Non-Economic Damages to Control Rising Healthcare Costs: Panacea or False and Misleading Practice?, 1, The Internet Journal of Healthcare Administration, 2005. DOI:10.1108/13660750510611170. Qaraldi: 2008-yil 28-aprel. [sayt ishlamaydi][sayt ishlamaydi]
  170. ↑ „Texas“. State Data. Trust for America's Health (2008). 2009-yil 6-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 14-oktyabr.
  171. ↑ „America's Fittest Cities 2007“. Men's Health (2008). Qaraldi: 2008-yil 21-aprel.
  172. ↑ Statemaster.com (Wayback Machine saytida 2013-05-13 sanasida arxivlangan), Accessed 16-may 2007-yil
  173. ↑ „Texas Medical Schools and Hospitals“. Texas Medical Association (2006-yil 3-avgust). Qaraldi: 2008-yil 28-aprel.
  174. ↑ „Dental Schools in the United States“. Dentist.net. Qaraldi: 2008-yil 31-oktyabr.
  175. ↑ „Texas Optometry Schools“. Health Guide USA. Qaraldi: 2008-yil 31-oktyabr.
  176. ↑ „University Selects Bioscrypt for Biosafety Level 4 Lab“ (deadlink). Bioscrypt (14-oktabr 2004-yil). 2007-yil 17-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 29-aprel.
  177. ↑ „Biosafety Level 4 (BSL-4) Laboratory“. Southwest Foundation for Biomedical Research. 2007-yil 29-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 29-aprel. (Wayback Machine saytida 2007-06-29 sanasida arxivlangan)
  178. ↑ „About the Texas Medical Center“. The Texas Medical Center. 2007-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 11-aprel. (Wayback Machine saytida 2007-08-10 sanasida arxivlangan)
  179. ↑ „Background Statistics > People and Politics (most recent) by state“. State Master (2008-yil 8-may). 2008-yil 3-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 8-may.
  180. ↑ „About MD Anderson“. The University of Texas M. D. Anderson Cancer Center. 2008-yil 24-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 28-aprel. (Wayback Machine saytida 2008-04-24 sanasida arxivlangan)
  181. ↑ „Health Science Center ranks sixth in clinical medicine“. XL-jild (7-nashr). University of Texas Health Science Center. 2007-04-03. 2016-03-09da asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2008-04-28. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  182. ↑ „International report gives Dental School high marks“. HSC NEWS. 2007-yil 27-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 15-may.
  183. ↑ „Medical center's research ranks high“. San Antonio Express-News. 2012-yil 8-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 15-may. (Archive.is saytida 2012-12-08 sanasida arxivlangan)
  184. ↑ 184,0 184,1 „About UT Southwestern“. University of Texas Southwestern Medical Center. 2008-yil 9-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 28-aprel. (Wayback Machine saytida 2008-05-09 sanasida arxivlangan)
  185. ↑ „UT Southwestern Fact Sheet“ (PDF). University of Texas Southwestern Medical Center (2008). 2006-yil 7-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 28-aprel. (Wayback Machine saytida 2008-04-13 sanasida arxivlangan)
  186. ↑ „Living, and coughing, downwind of Texas smoke stacks“ (10-noyabr 2011-yil). 2013-yil 10-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 26-mart. (Wayback Machine saytida 2013-02-10 sanasida arxivlangan)
  187. ↑ „Texas-Transportation“. Advamag, Inc. (2007). Qaraldi: 2006-yil 4-may.
  188. ↑ „Aviation Division“. Texas Department of Transportation. 2009-yil 10-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 22-iyul.
  189. ↑ „Transportation Division“. Texas Department of Transportation. Qaraldi: 2008-yil 29-aprel.
  190. ↑ 190,0 190,1 „Texas and General Foreign Trade Zones Information“. Office of the Governor of Texas. 2015-yil 14-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 21-iyun. (Wayback Machine saytida 2015-02-14 sanasida arxivlangan)
  191. ↑ „Interstate 45 South, the Gulf Freeway“. TexasFreeway.com (2001-yil 28-may). Qaraldi: 2008-yil 15-oktyabr.
  192. ↑ „LoneStarRoads – Highways of Texas“. AARoads (2008-yil 9-fevral). Qaraldi: 2008-yil 20-aprel.
  193. ↑ „Global List of Toll Facilities – United States“. International Bridge, Tunnel and Turnpike Association (2005). 2009-yil 13-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 20-aprel. (Wayback Machine saytida 2009-01-13 sanasida arxivlangan)
  194. ↑ „Texas Raises Rural Speed Limits to 80 MPH–“. FOXNews.com / Associated Press (2006-yil 8-may). Qaraldi: 2008-yil 12-may.
  195. ↑ „Facts about DFW“. Dallas/Fort Worth International Airport. 2008-yil 12-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 14-oktyabr. (Wayback Machine saytida 2008-09-12 sanasida arxivlangan)
  196. ↑ Jennifer LeClaire. „10 Great Places for Aviation and Aerospace“. Southern Business and Development. Qaraldi: 2008-yil 28-aprel.
  197. ↑ „Dallas-Fort Worth International Airport“. USAToday. Qaraldi: 2008-yil 28-aprel.
  198. ↑ „American airlines information pictures and facts“. aviationexplorer.com (2008-yil 11-aprel). Qaraldi: 2008-yil 28-aprel.
  199. ↑ „We Weren't Just Airborne Yesterday“. Southwest Airlines (2007-yil 2-may). Qaraldi: 2007-yil 9-iyun.
  200. ↑ International Air Transport Association. „Scheduled Passengers Carried“ (deadlink). 2007-yil 28-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 10-iyun. (Wayback Machine saytida 2007-09-28 sanasida arxivlangan)
  201. ↑ „About George Bush Intercontinental Airport“. Houston Airport System. Qaraldi: 2008-yil 28-iyun.
  202. ↑ Houston Airport System (2005-yil 12-aprel). „Houston Emerges As The Premier Gateway In The U.S. For Travelers To Mexico“. Press-reliz. 28-sentyabr 2007-yilda asl nusxadan arxivlandi. Qaraldi: 2006-yil 30-dekabr.
  203. ↑ „About Texas Ports“. Texas Ports Association. Qaraldi: 2008-yil 7-may.
  204. ↑ „Benefits of Texas Ports“. Texas Ports Association. 2011-yil 28-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 7-may. (Wayback Machine saytida 2011-07-28 sanasida arxivlangan)
  205. ↑ „General Information“. The Port of Houston Authority (2008-yil 31-mart). 2008-yil 9-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 7-may. (Wayback Machine saytida 2008-05-09 sanasida arxivlangan)
  206. ↑ "Welcome to the Houston-Galveston Navigation Channel Project Online Resource Center" (description), United States Army Corps of Engineers, December 2005, United States Army Corps of Engineers (Wayback Machine saytida 2009-01-09 sanasida arxivlangan)
  207. ↑ George C. Werner. „Handbook of Texas Online – Buffalo Bayou, Brazos and Colorado Railway“. Tshaonline.org. Qaraldi: 2010-yil 11-aprel.
  208. ↑ Donovan L. Hofsommer. „Handbook of Texas Online – Missouri-Kansas-Texas railroad“. Tshaonline.org. Qaraldi: 2010-yil 11-aprel.
  209. ↑ „Former Rail Division“ (deadlink). Texas Railroad Commission (2005-yil 1-oktyabr). 2008-yil 6-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 4-may. (Wayback Machine saytida 2007-11-20 sanasida arxivlangan)
  210. ↑ Myerson, Allen R.. „Dallas Opening Southwest's First Rail Transit“. New York Times (1996-yil 14-iyun). 2008-yil 19-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 11-may.
  211. ↑ „Trinity Railroad Express“. Qaraldi: 2008-yil 11-iyun.
  212. ↑ Brady, Erik. „Football still king, but hoops teams in Texas grab attention“. USA TODAY (2003-yil 4-aprel). Qaraldi: 2008-yil 11-aprel.
  213. ↑ Davis, Brian. „UT-OU : Best Rivalry?“. Dallas Morning News (2005-yil 7-oktyabr). 2007-yil 30-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 11-iyul.
  214. ↑ „University Interscholastic League“. University of Texas. 2006-yil 21-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 28-sentyabr.
  215. ↑ „View Atlas Data“. Atlas.thc.state.tx.us. Qaraldi: 2010-yil 11-aprel.
  216. ↑ „Fair Park, Texas“. City of Dallas. 2008-yil 14-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2008-yil 22-may. (Wayback Machine saytida 2008-05-14 sanasida arxivlangan)
  217. ↑ „Formula One returns to the United States“. Formula 1 Administration Ltd. Qaraldi: 2010-yil 25-may.

Adabiyotlar

tahrir

Havolalar

tahrir
 
 Vikiomborda Texas
haqida turkum mavjud
Shtat hukumati
AQSh hukumati
Boshqalar

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Texas&oldid=4832011" dan olindi
  NODES
Done 1
eth 6
lenin 1
News 13
odeon 1
see 1
Story 14