AQSh Xalqaro taraqqiyot agentligi

AQSh Xalqaro taraqqiyot agentligi (USAID) (inglizcha: United States Agency for International Development, USAID) — Amerika Qoʻshma Shtatlarining tashqi yordam sohasidagi eng yuqori federal hukumat agentligi. Agentlik boshqaruvchisi va uning oʻrinbosari Senat roziligi bilan Prezident tomonidan tayinlanadi va AQSh Davlat kotibi bilan kelishilgan holda ish yuritadi. AQSH Kongressi tomonidan 1961-yilda Xorijga yordam Akti qabul qilinganiga qadar hukumatning xorijiy davlatlarga yordami yagona agentlik tasarrufida bo‘lmagan. Bu o‘zgarish Prezident Jon Kennedi tashabbusi bilan amalga oshirilgan bo‘lib, u xorijiy davlatlarning ijtimoiy va iqtisodiy riojlanishiga yordam berishni boshqarish bir agentlik tasarrufida bo‘lishi kerakligini ta’kidlagan. Shu tariqa taraqqiyot va innovatsiya ruhiyatiga ega USAID tashkiloti 1961-yil 3-noyabrda tashkil topdi. 2011-yil 3-noyabr Amerika xalqidan xorijiy taraqqiyotga yordamni ta’minlaydigan USAIDning 50 yillik yubileyi sifatida belgilandi.

Tavsif

Nizomga koʻra, agentlik faoliyatining asosiy yoʻnalishlari savdo, qishloq xoʻjaligi, iqtisodiy oʻsishni qoʻllab-quvvatlash, sogʻliqni saqlash, shoshilinch insonparvarlik yordami, mojarolarning oldini olishga koʻmaklashish va rivojlanayotgan mamlakatlarda demokratiyani qoʻllab-quvvatlash.

USAID 1961-yil noyabrda prezident Jon Kennedi tomonidan imzolangan. Birinchi marta AQSh hukumat institutlaridan biri butunlay boshqa mamlakatlarning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga uzoq muddatli yordam berishga qaratilgan boʻlib, ilgari mavjud boʻlgan bir nechta tashkilotlarning funksiyalarini birlashtirdi. Ushbu tashkilot dasturlarini moliyalashtirish uchun har yili AQSh federal byudjetining 1% ga yaqini ajratiladi. Agentlik dunyoning aksariyat mamlakatlarida oʻz vakolatxonalariga ega.

Agentlikning tashkil etilishi Amerikaning xalqaro yordam dasturlarini tartibga solish boʻyicha olib borilgan ishlar natijasi boʻlib, ular Marshall rejasiga asoslanib, Qoʻshma Shtatlar urushdan keyingi Yevropaga yordam koʻrsatdi va 1951-yil iyun oyida yakunlandi.

“Agentlik vakillarining mamlakatimizdagi faoliyati tabiati har doim ham ikki tomonlama gumanitar hamkorlikni rivojlantirishga koʻmaklashish boʻyicha belgilangan maqsadlarga javob beravermaydi. Gap grantlarni taqsimlash, jumladan, turli darajadagi saylovlar va fuqarolik jamiyati institutlari orqali siyosiy jarayonlarga ta’sir oʻtkazishga urinishlar haqida bormoqda. AMPning Rossiya hududlarida, ayniqsa Shimoliy Kavkazdagi faoliyati jiddiy savollar tugʻdirdi, biz bu haqda amerikalik hamkasblarimizni bir necha bor ogohlantirgan edik.

Agentlik veb-saytida eʼlon qilingan hisobotga koʻra, USAID yordami, xususan, 2001-yilda Rossiya Yer kodeksining qabul qilinishiga toʻgʻridan-toʻgʻri taʼsir koʻrsatdi, bu yer mulkini sotib olish, sotish va egalik qilish imkonini berdi, shuningdek, Rossiya Konstitutsiyasi loyihasini ishlab chiqishga taʼsir koʻrsatdi., RF Fuqarolik kodeksining birinchi qismi va Rossiya Federatsiyasining Soliq kodeksi. Moskva agentlikka Rossiyadagi vakolatxonalarini yopish uchun 1-oktyabrgacha vaqt berdi. 2012 -yil 18-sentabrda Qoʻshma Shtatlar Rossiyadagi operatsiyalarni toʻxtatayotganini eʼlon qildi. AQSh Davlat departamenti matbuot kotibi Viktoriya Nuland shu munosabat bilan :

.

Yashirin operatsiyalar

Agentlik Kuba hukumatiga qarshi ZunZuneo kabi qoʻporuvchilik operatsiyalarini moliyalashtiradi, ular hatto AQSh Kongressiga ham xabar qilinmagan (2009-yilda Kongress hisobotida OTI ishi koʻpincha siyosiy oqibatlarga olib kelishi taʼkidlangan edi. diplomatik muammolarga). Ushbu maqsadlar uchun sarf-xarajatlar boshqa byudjet moddalarida yashiringan - masalan, ZunZuneo moliyalashtirish Pokistondagi loyiha qiymati sifatida hujjatlashtirilgan.

Gazetalarda ZunZuneo haqidagi maqolalar paydo boʻlgach, baʼzi kongressmenlar salbiy munosabatda boʻlishdi. Patrik Lehi shunday dedi: „Hukumatni oʻzgartirishning yashirin operatsiyasi USAID orqali amalga oshirilmasligi kerak“.

2014-yil oxiridagi yana bir janjal Kubada AQSh uchun ishlayotganiga shubha qilmagan kubalik reperlar yordamida yoshlarning hukumatga qarshi harakatini yaratishga urinish bilan bogʻliq edi. Operatsiyada serb pudratchilari orqali yollanganinglizcha: Creative Associates International Vashingtonda. Moliyalashtirish Panamadagi qobiq kompaniyasi va Lixtenshteyndagi bank orqali amalga oshirildi. Sxemaning murakkabligi AQSh Gʻaznachiligini bank operatsiyalarini blokirovka qilishga olib keldi va ularni Kuba embargosini buzishga urinish deb hisobladi.

Uilyam Blam 1960—1970-yillarda USAID Markaziy razvedka boshqarmasi bilan yaqindan hamkorlik qilganini taʼkidladi — Markaziy razvedka boshqarmasi xodimlari koʻpincha chet elda USAID niqobi ostida faoliyat yuritgan.

Umumiy tarixi

Turli davrlarda USAID turli sohalarda yordamga e’tibor qaratgan. Masalan, 1970-yillarda oziq-ovqat, sog‘liqni saqlash, ta’lim kabi asosiy insoniy ehtiyojlarga e’tibor qaratgan bo‘lsa, 1980-yillarda xorijiy yordam milliy valyutalar va moliyaviy sistemalarni barqarorlashtirish yo‘llarini izladi. XX asrning oxirgi o‘n yilligida esa USAIDning o‘z oldiga qo‘ygan eng ustuvor vazifa barqaror rivojlanish yoki davlatlarga o‘zlarining yashash sifatini yaxshilashiga yordam berish bo‘ldi. XXI asr boshlarida Afg‘oniston va Iroqda urushlar tufayli USAID o‘sha davlatlardagi hukumat, infrastruktura, fuqarolik jamiyati hamda sog‘liqni-saqlash va ta’lim kabi sohalrni qayta tiklashga chaqirildi. Bugungi kunda agentlikning asosiy maqsadi hamkorlarning o‘z taraqiyyot yo‘lini amalga oshirishga qodir bo‘lishiga ko‘maklashishdan iborat. Tashkilot bu yo‘nalishda nizolarni kamaytirish, pandemik kasallik1arning tarqalishiga to‘sqinlik qilish hamda zo‘ravonlik, beqarorlik, xalqaro jinoyatlar va boshqa xavfsizlikka bo‘lgan tahdidlarga qarshi kurashish orqali progressga erishmoqda.

USAID ning O‘zbekistonga yordam berishi tarixi

O‘zbekiston mustaqillikka erishganiga ko‘p o‘tmasdan 1993-yilda USAID yordm berishni boshlagan. Dsstlabki yillarda USAID O‘zbekiston hukumatiga qishloq aholisi uchun sog‘liqni saqlash tizimini yaratish, suv resurslaridan foydalanishni yaxshilash va ta’lim sifatini oshirishga yordam berdi. Agentlik, shuningdek, kichik va o‘rta biznesni moliyalashtirishni kengaytirish uchun mikromoliyaviy tashkilotlar va kredit birlashmalarini yaratishda ham ko‘maklashdi.

O'zbekistonda USAID faoliyati

Bugungi kunda yordam savdo va aniq yo‘naltirilgan qishloq xo‘jaligiga ko‘mak orqali xususiy sektorning raqobatbardoshligini oshirish, yuqumli kasalliklarning tarqalishini oldini olish, yanada mas’uliyatli hukumat qurish hamda mamlakat ta’lim tizimini qo‘llab-quvvatlash kabi sohalarga qaratilgan. Bundan tashqari agentlikning e’tibori fuqarolik jamiyatini rivojlantirish, ayollar huquqlarini himoya qiladigan tashkilotlar, odam savdosiga qarshi kurash va jamiyatda adolat o‘rnatilishini qo‘llab-quvvatlashga ham qaratilgan. Sog‘liqni saqlash sohasida USAID O‘zbekistonning sil kasalligini tugatishga qaratilgan milliy dasturiga yordam bermoqda.

USAID uchun O'zbekistonning ahamiyati

O‘zbekiston mintaqaviy va global xafsizlikni ta’minlashga hissa qo‘shadigan mustaqil, barqaror, gullab-yashnagan va demokratik O‘rta Osiyoni yaratishda muhim rol o‘ynaydi. O‘rta Osiyoning eng aholisi ko‘p, tabiiy  resurslar, ajoyib turistik manzillar va transport bog‘lamalariga bilan O‘zbekiston mintaqaviy iqtisodiy o‘sish va barqarorlik potensialiga ega. Geografik jihatdan barcha boshqa to‘rtta O‘rta Osiyo davlatlari va Afg‘oniston bilan chegaraga ega yagona davlat hisoblanadi. Shuning uchun ham O‘zbekiston AQSHning O‘rta Osiyo mintaqasida amalga oshirishni rejalashtirgan taraqqiyot dasturlarida muhim ahamiyat kasb etadi.

USAIDning O‘zbekistonda ta’lim tizimini isloh qilishdagi ishtiroki

O‘zbekiston ta’lim tizimi bugungi kunga qadar eski akademik modellar asosiga qurib kelindi. Mamlakat miqyosida o‘qitish o‘quvchilarning o‘rgangan bilimini amalda qo‘llashga ems, yodlashga qaratilgan. Ikki smenali o‘qitish sababli o‘quv kuni qisqa, akademik fanlarga ajratilgan vaqt soati oz va milliy standartlarga asoslanmagan zich dars jadvali bilan qorishib ketgan. USAIDning O‘zbekiston ta’lim tizimiga yordami 2019-yilda O‘zbekiston Prezidenti va Xalq ta’limi vazirligining ta’lim tizimini isloh va modernizatsiya qilish bo‘yicha  ulkan dasturi qabul qilingandan keyin qayta tiklandi.

         O‘zbekiston Xalq ta’limi vazirligi ta’lim sohasida tizimli o‘zgarishlarni ko‘zda tutgan dasturni qabul qildi. O‘zbekiston bitiruvchilarning keyingi hayotida muvaffaqiyat qozonishi uchun tanqidiy fikrlash va muammoni hal qilish kabi amaliy qobiliyatlariga ega bo‘lishini ta’minlaydigan ta’lim tizimini yaratish ustida ishlamoqda. Islohotning bosh maqsadi faktlarni yodlashga qaratilgan tizimdan o‘quvchilarning bilimini qo‘llay olishiga qaratilgan tizimga o‘tishga qaratilgan.

        USAID vazirlikning ta’lim sohasidagi islohotlarini qo‘llab-quvvatlash uchun  2019-yilning sentyabr oyida besh yillik Ta’lim tizimini rivojlantirishda ko‘maklashish grant shartnomasini (DOAG) imzoladi. Ushbu shartnoma AQSH va O‘zbekiston hukumatlari o‘rtasida rivojlanish bo‘yicha birinchi keng qamrovli ikki tomonlama grant shartnomasi bo‘lgan.

        2019-yil dekabrda USAID 4 yillik, 19,5 million dollarlik O‘zbekiston ta’lim tizimini isloh qilish dasturini ishlab chiqdi. O‘zbekiston ta’limini isloh qilish dasturi quyidagi to‘rtta yo‘nalishni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan:

1) O‘zbek tilini o‘qitish natijalarini yaxshilash;

2) Matematika fanidan natijalarni yaxshilash;

3) Informatika va kommunikatsiya texnologiyalarini o‘qitishni kuchaytirish;

4) Ingliz tilini xorijiy til sifatida o‘qitishni yaxshilash[1].

        O‘zbekiston Xalq ta’limi vazirligi bilan hamkorlikda dastur quyidagilarni bajaradi:

1) O‘zbek tili (ona tili sifatida), matematika, AKT(axborot texnologiyalari) va xorijiy til sifatida ingliz tili fanlaridan ta’lim standartlarini yaratish;

2) bu to‘rt fandan o‘qitish va o‘rganish materiallarini qayta ko‘rib chiqish;

3) O'qituvchilarning malakasini oshirish va qo'llab-quvvatlash yondashuvini ishlab chiqish va amalga oshirish;

4) Dastur monitoringi, baholash va ta'lim faoliyatini, shu jumladan ta'sirni baholash bo'yicha tadqiqotlarni o'tkazish.

        1000 tagacha umumiy oʻrta taʼlim maktablari oʻquvchilari va 12 000 ga yaqin boshlangʻich sinf oʻqituvchilari, maktab maʼmuriyatlari va murabbiylar Oʻzbekiston taʼlim tizimini isloh qilish dasturidan maktab darajasida foydalanadilar. Milliy miqyosda dastur asosiy manfaatdor tomonlar bilan hamkorlikda o‘quvchilarning ta’lim standartlari, ko‘lami va ketma-ketligi prototiplari, talabalar darsliklari va o‘qituvchilar uchun qo‘llanmalarni ishlab chiqadi. Oʻzbekiston taʼlim tizimini isloh qilish dasturi shuningdek, materiallarni saqlash va taʼlim xodimlarini virtual tarzda jalb qilish uchun raqamli platformani joriy qiladi.

Oʻzbekistonda taʼlimni isloh qilish dasturi ijrochi hamkorlar konsorsiumi, jumladan, yetakchi tashkilot sifatida RTI International[2], Florida shtati universiteti va Missisipi shtat universiteti tomonidan amalga oshirilmoqda[3].

USAIDning O‘zbekistonda ta’lim tizimini qo‘llab-quvvatlash bilan bog‘liq faoliyati bu bilan cheklanmaydi. Bugungi kunda agentlik maktab o‘quvchilari uchun darsliklar yaratish ishiga ham katta hissa qo‘shmoqda. AQSHning O‘zbekistondagi elchixonasi bergan ma’lumotlarga ko‘ra, 2021-yil 6-avgust kuni USAID O‘zbekiston Xalq ta’limi vazirligi uchun xalqaro nashriyotlar ishlab chiqqan ikki turkum darsliklar uchun litsenziya olganini e’lon qildi. O‘n million AQSH dollari qiymatiga teng turkum 5-11-sinflar uchun “Informatika va axborot texnologiyalari” fani bo‘yicha darslik va o‘qituvchilar uchun qo‘llanmalar, shuningdek, 1-11-sinflar uchun “Xorijiy til – ingliz tili” fanidan darsliklar, ish daftarlari va o‘qituvchilar uchun qo‘llanmalardan iborat.

---

[1] USAID Uzbekistan Education Reform Program Fact Sheet /  https://www.usaid.gov/uzbekistan/fact-sheet/education-excellence

[2] Research Triangle Institute – AQShning Shimoliy Karolina shtatida joylashgan tadqiqot va texnik xizmatlarni amalga oshiradigan notijorat tashkilot. 1958-yilda asos solingan.

[3] USAID Uzbekistan Education Reform Program Fact Sheet / https://www.usaid.gov/uzbekistan/fact-sheet/education-excellence