Erida
136199 Erida — Quyosh tizimidagi maʼlum boʻlgan ikkinchi yirik, eng massiv mitti sayyoradir. Bu tarqoq diskdagi Neptun orti obyekti boʻlib, yuqori ekssentriklik orbitasiga ega. Erida 2005-yil yanvar oyida Mayk Braun boshchiligidagi Palomar rasadxonasida joylashgan guruh tomonidan topilgan va oʻsha yilning oxirida tasdiqlangan. 2006-yil sentyabr oyida u yunon-rim janjal va kelishmovchilik maʼbudasi sharafiga shunday nomlangan. Erida Quyosh tizimidagi massasi boʻyicha oʻn oltinchi oʻrinda turadigan jism hisoblanadi. Shuningdek, bugungi kungacha kosmik kema tashrif buyurmagan eng kyirik obyektdir. Erida diametri 2,326 ± 12 kilometr (1,445 ± 7 mil), uning massasi Yernikidan 0,28 % va Plutonnikidan 27 % katta, Pluton hajmi jihatidan biroz kattaroq boʻlsa-da.
 | |||||||||
| Kashf etilishi | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kashf etilgan |
| ||||||||
| Kashf etilgan sanasi | 5-yanvar, 2005-yil | ||||||||
Kichik sayyora tasnifi |
(136199) Erida | ||||||||
| Kimning sharafiga nomlangan | Erida | ||||||||
Muqobil nomlari |
2003 UB 313 Ksena | ||||||||
Kichik sayyora turkumi |
| ||||||||
| Mehvar tasnifi | |||||||||
| Ekssentrisiteti | 0.43607 | ||||||||
| Orbital davri | 559.07 | ||||||||
| Oʻrtacha orbital tezligi | 3.434 km/s | ||||||||
| Oʻrtacha anomaliya | 205.989° | ||||||||
| Chekinish | 44.040° | ||||||||
| Orbital tugun uzunligi | 35.951° | ||||||||
| Perigeliy argumenti | 151.639° | ||||||||
| Tabiiy yoʻldoshlari soni | Disnomiya (1 ta) | ||||||||
| Fizik tasnifi | |||||||||
| Oʻrtacha diametri | 2326±12 km | ||||||||
| Oʻrtacha radiusi | 1163±6 km | ||||||||
| Yuzasi | (1.70±0.02)×107 km2 | ||||||||
| Hajmi | (6.59±0.10)×109 km3 | ||||||||
| Massasi |
| ||||||||
| Zichlik | 2.43±0.05 g/cm3 | ||||||||
| Erkin tushish tezlanishi (ekvatorda) |
0.82±0.02 m/s2 0.084±0.002 | ||||||||
| Ikkinchi kosmik tezlik | ± 0.01 km/s | ||||||||
| Siderik sutka | 14.56±0.10 d (349.44±2.4 h) | ||||||||
| Ekliptikaga ogʻish burchagi | 78°? (to orbit) | ||||||||
| |||||||||
Spektral turi |
B−V=0.78, V−R=0.45 | ||||||||
| Koʻrinma yulduz kattaligi | 18.7 | ||||||||
| Mutlaq yulduz kattaligi (H) |
−1.17+0.06 −0.11 | ||||||||
Eridaning bitta maʼlum tabiiy yoʻldoshi bor — Disnomiya. 2016-yil fevral oyida Eridaning Quyoshdan masofasi 96,3 a.b. (14,41 milliard km; 8,95 milliard milya) boʻlib, Neptun yoki Plutonnikidan uch baravar uzoq edi. Erida va Disnomiya 2018-yilda 2018 VG 18 kashf etilgunga qadar Quyosh tizimidagi eng uzoqda maʼlum boʻlgan obyektlar edi.
Erida Plutondan kattaroq boʻlgani sababli, NASA dastlab uni Quyosh tizimining oʻninchi sayyorasi deb taʼriflagan. Bu kelajakda xuddi shunday oʻlchamdagi boshqa obyektlarning kashf etilishi istiqbollari bilan bir qatorda, Xalqaro Astronomiya Ittifoqini (XAI) birinchi marta sayyora atamasini aniq tushuntirishga undadi. 2006-yil 24-avgustda tasdiqlangan XAI taʼrifiga koʻra, Erida, Pluton va Serera „mitti sayyoralar“ boʻlib, Quyosh tizimidagi maʼlum sayyoralar soni 1930-yilda Pluton kashf etilishidan oldingidek sakkiztaga kamaydi. 2010-yilda Erida ustida oʻtkazilgan tadqiqot uning Plutondan ancha kichikroq ekanligini koʻrsatdi.[1]
Kashf etilishi
tahrirErida Mayk Braun, Chad Truxilyo va Devid Rabinovits jamoasi tomonidan 2005-yil 5-yanvarida, 2003-yil 21-oktyabrda olingan suratlardan topishgan. Qidiruv guruhi bir necha yil davomida Quyosh tizimining katta tashqi jismlarini muntazam ravishda skanerlash bilan shugʻullangan va boshqa bir qancha yirik Neptun orti obyektlarni, jumladan 50000 Quaoar, 90482 Orcus va 90377 Sedna larni ham aniqlashgan.
Jamoa 2003-yil 21-oktyabrda Palomar rasadxonasida 1,2 m Samuel Oshin Shmidt teleskopi yordamida muntazam kuzatuvlar olib bordi, ammo Eridaning tasviri osmon boʻylab juda sekin harakat qilgani uchun oʻsha vaqtda topilmadi. Sedna 2003-yilda kashf etilgan boʻlib, u 1,75 yoy/soat tezlikda harakatlanar edi va shundan kelib chiqqan holda, jamoa oʻzlarining eski maʼlumotlarini burchak harakatining pastki chegarasi bilan qayta tahlil qilib, ilgari chiqarib tashlangan tasvirlarni koʻz boʻyicha saralashdi. Natijada, 2005-yil yanvar oyida qayta tahlil Eridaning fondagi yulduzlarga nisbatan sekin harakatlanishini aniqladi.
Keyin Erida orbitasini dastlabki aniqlash uchun keyingi kuzatuvlar oʻtkazildi, bu esa obyektning yerdan qancha masofada ekanligini taxmin qilish imkonini berdi. Jamoa Erida va Makemake yorqin obyektlari haqidagi kashfiyotlarini eʼlon qilishni keyingi kuzatishlar va hisob-kitoblar tugaguniga qadar kechiktirishni rejalashtirgan edi, biroq ayrim munozaralar sababli ushbu kashfiyotlar 29-iyul kuni ommaga eʼlon qilindi.
2005-yil oktyabr oyida eʼlon qilingan kuzatuvlar Eridaning Disnomiya deb nomlangan tabiiy yoʻldoshi mavjudligini koʻrsatdi. Disnomiya orbitasini kuzatish olimlarga 2007-yil iyun oyida Eridaning massasini aniqlashga imkon berdi: (1.66±0.02)×1022 kg.
Nomlanishi
tahrirErida janjal va nifoqning timsoli boʻlgan yunon maʼbudasi Erida (yunoncha Ἔrís) sharafiga nomlangan. Bu nom Caltech jamoasi tomonidan 2006-yil 6-sentyabrda taklif qilingan va u 2006-yil 13-sentyabrda[2] rasman belgilangan boʻlib, ungacha obyekt 2003 UB 313 vaqtinchalik belgisi bilan tanilgan edi. Bu nom Karlik sayyoralarni uchun ularning nomlash protokollari ostida XAI tomonidan avtomatik ravishda berilgan.
Belgilanishi
tahrir
Astronomlar hamjamiyati tomonidan Erida uchun ikkita ramz qoʻllanadi: Diskordiya belgisi ⯰(U+2BF0) va Marsnikiga oʻxshash, lekin oʻq pastga qaratilgan belgi: ⯱(U+2BF1). Birinchisi NASA nashrlarida paydo boʻlgan.[3] Baʼzi polshalik astronomlar Eridani xayoliy trans-pluton sayyorasi Proserpina (Persephone) bilan belgilashdi, shuning uchun ikkinchi holatda Proserpinaning munajjimlar bashorati belgisidan foydalaniladi, bu teskari Venera, asosan globus cruciger , ♁(U+2641), anʼanaviy Yer ramzi hisoblanadi.
Tasnifi
tahrir
Erida — Neptun orti mitti sayyorasi boʻlib, plutoid hisoblanadi. Uning orbital xarakteristikalariga koʻra, uni tarqoq disk obyekti yoki Quyosh tizimi sifatida Neptun bilan tortishish oʻzaro taʼsiridan keyin Koyper belbogʻidan uzoqroq va gʻayrioddiy orbitalarga „tarqalgan“ obyekt sifati aniqroq tasniflaydi. Uning yuqori orbital moyilligi maʼlum tarqalgan disk obyektlari orasida gʻayrioddiy boʻlsada, nazariy modellar shuni koʻrsatadiki, dastlab Koyper belbogʻining ichki chetiga yaqin joylashgan obyektlar tashqi kamardagi obyektlardan koʻra koʻproq moyillikka ega boʻlgan orbitalarga tarqalib ketgan.
Orbita
tahrir
Eridaning orbital davri 559 yil. Uning Quyoshdan maksimal uzoq boʻladigan masofasi 97,5 a.b., eng yaqini esa 38 a.b. dir. Barcha orbitalari Yernikiga oʻxshash tekislikda joylashgan sakkizta sayyoradan farqli oʻlaroq, Erida orbitasi ogʻishgan boʻlib, u ekliptikaga taxminan 44 daraja burchak ostida egilgan. Kashf etilgan davrida, Erida va uning yoʻldoshi Quyosh sistemasidagi kometalar va kosmik zondlardan tashqari, eng uzoqda maʼlum boʻlgan obyekt boʻlgan. 2018-yilda 2018 VG 18 topilgunga qadar bu nomni oʻzida saqlab qoldi.[4]
2008-yil holatiga koʻra, taxminan qirqta Neptun orti obyektlari mavjud edi, xususan, 2006 SQ 372 , 2000 OO 67 va Sedna, ular hozirda Eridadan koʻra Quyoshga yaqinroq, garchi ularning yarim asosiy oʻqi Eridanikidan (67,8 a.b.) kattaroq boʻlsa ham.
2007-yil holatiga koʻra, Eridaning kattaligi 18,7 ga teng, bu baʼzi havaskor teleskoplar tomonidan aniqlanishi uchun etarlicha yorqin hisoblanadi.[5] CCD bilan 200 millimetrli (7,9 dyuym) teleskop qulay sharoitlarda Eridani aniqlay oladi. Oʻz orbitasining yuqori moyilligi tufayli Erida anʼanaviy Zodiakning faqat bir nechta yulduz turkumlaridan oʻtadi; u hozir Ketus yulduz turkumida. 1876-yildan 1929-yilgacha Haykaltaroshda va taxminan 1840-yildan 1875-yilgacha Feniksda boʻlgan. 2036-yilda u Baliqlar burjiga kiradi va 2065-yilgacha Qoʻy burjiga kiradi. Keyin u shimoliy osmonga koʻchib oʻtadi va 2128-yilda Perseyga va 2173-yilda Kamelopardalisga (eng shimoliy qiyshayishiga erishadi) kiradi.
Aylanish davri
tahrir
Erida aylanayotganda yorqinligida juda kam oʻzgarishlarni koʻrsatadi, bu uning aylanish davrini oʻlchashni qiyinlashtiradi.[6] 2020-yil holatiga koʻra, uning aylanish davrining eng aniq qiymati Erida yorqinligini uzoq muddatli monitoring qilish natijasida aniqlangan 14,56 Yer kuniga teng ekanligini koʻrsatadi.[7] Eridaning aylanish davrining oldingi oʻlchovlari Eridaning aylanishining uzoq muddatli qamrab olinmaganligi sababli oʻnlab soatlar oraligʻida oʻta noaniq qiymatlarni oldi. Eridaning sekin aylanish davri uning katta yoʻldoshi Disnomiya orbital davriga yaqin, lekin unga teng emas. Bu Eridaning aylanishi tufayli sekinlashayotganini koʻrsatadi. Eridaning eksenel egilishi aniqlanmagan,[8] ammo asosli ravishda Disnomiya orbital moyilligi bilan bir xil deb taxmin qilish mumkin, bu ekliptikaga taxminan 78 daraja boʻladi. Agar shunday boʻlganida, Eridaning shimoliy yarim sharining katta qismi quyosh nuri bilan yoritilgan boʻlardi, 2018-yilda yarim sharning 30 % doimiy yorugʻlikni bilan yoritilishi aniqlangan.
Hajmi, massasi va zichligi
tahrir| Yil | Radius | Manba |
|---|---|---|
| 2005 | 1,199 km | Hubble |
| 2007 | 1,300 km | Spitzer |
| 2011 | 1,163 km | Occultation |
| Erida massasini solishtirish | |
| Massa birligi ×1021 kg. | |
| Erida massasini solishtirish (davomi) | |
| Eridaning massasi boshqa mitti sayyoralar (Pluton, Haumeya, Makemake, Gonggong, Kvavar, Ork, Serera) va Xaron bilan solishtirganda. Massa birligi ×1021 kg. | |
2010-yil noyabr oyida Erida Yerdan haligacha eng uzoq yulduz okkultatsiyasining mavzusi hisoblanar edi. Ushbu hodisaning dastlabki maʼlumotlari oldingi oʻlchamdagi taxminlarga shubha tugʻdirdi. Jamoalar okkultatsiya boʻyicha yakuniy natijalarini 2011-yil oktyabr oyida eʼlon qilishdi, 2326 ± 12 km.[9] Bu garchi Erida massivroq boʻlsa ham, uning maydoni va diametri boʻyicha Plutondan bir oz kichikroq ekanligini koʻrsatadi, yaʼni 2372 ± 4 km diametrli. Eridaning massasini ancha aniq hisoblash mumkin. Oʻsha paytdagi disnomiya davri uchun qabul qilingan qiymatga asoslanib — 15,774 kun [22] [68] — Erida Plutonga qaraganda 27 % ogʻirroqdir. 2011-yilgi okkultatsiya natijalaridan foydalanib, Erida zichligi 2.52±0.07 g/cm3 ekanlgini aniqlandi.
Sirti va atmosferasi
tahrir
Kashfiyot guruhi 2005-yil 25-yanvarda Gavayida oʻtkazilgan spektroskopik kuzatuvlar bilan Eridani tadqiq qilishni davom ettirdi. Obyektdan tushgan infraqizil nurlar metan muzining mavjudligini koʻrsatdi, bu esa sirt muzga oʻxshash boʻlishi mumkinligini koʻrsatadi. Oʻsha paytda Erida sirti metanga ega boʻlgan yagona Neptun orti obyekti boʻlgan. Shuningdek, Pluton va Neptunning yoʻldoshi Tritonning yuzasida ham metan bor.[10] Eridaning eksantrik orbitasi tufayli uning sirt harorati taxminan 30 va 56 K (-243,2 va −217,2 °C) orasida oʻzgarib turadi.
Qizgʻishroq Pluton va Tritondan farqli oʻlaroq, Erida deyarli oq koʻrinadi. Erida Quyoshdan yetarlicha uzoqda joylashgani uchun metan hatto albedo past boʻlgan joylardagi yuzasida kondensatsiyalanishi mumkin. Metan juda uchuvchan boʻlgani sababli, uning mavjudligi yoki Erida har doim Quyosh tizimining uzoq masofalarida, metan muzi saqlanib qolishi uchun etarlicha sovuq boʻlgan hududda joylashganligini yoki osmon jismida gazni toʻldirish uchun metanning ichki manbai borligini koʻrsatadi.[11]
Tabiiy yoʻldoshi
tahrir2005-yilda Gavayidagi Keck teleskoplaridagi adaptiv optika guruhi yangi ishga tushirilgan lazerli yoʻl-yoʻriqli yulduz adaptiv optikasi tizimidan foydalangan holda toʻrtta eng yorqin Neptun orti obyektlari (Pluto, Makemake , Haumea va Erida) kuzatuvlarini oʻtkazdi. 10-sentyabrda olingan suratlar Erida atrofidagi orbitadagi tabiiy yoʻdoshini koʻrsatdi. Erida uchun allaqachon qoʻllangan „Xena“ taxallusiga mos ravishda, Braun jamoasi Oyga „Gabriel“ laqabini qoʻydi. Erida XAI dan oʻzining rasmiy nomini olganida, tabiiy yoʻldosh Disnomiya nomini oldi. Bu nom Eridaning qizi boʻlgan yunon afosanalaridagi qonunsizlik maʼbudasi sharafiga berilgan.[12]
| Nomi | Diametr (km) | Semi-major axis
(km) |
Massa
(1022 kg) |
Kashf etilgan sanasi |
|---|---|---|---|---|
| Erida | 2326±12 | 1.6466 | 5-yanvar, 2005-yil | |
| Disnomiya | 700±115 | 37273±64 | Unknown | 10-sentyabr, 2005-yil |
Manbalar
tahrir- ↑ „How Big Is Pluto? New Horizons Settles Decades-Long Debate“. NASA (2015). 13-iyul 2015-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13-iyul 2015-yil.
- ↑ Brown, Mike „New Planet“. web.gps.caltech.edu. 20-may 2012-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5-yanvar 2010-yil.
- ↑ JPL/NASA. „What is a Dwarf Planet?“. Jet Propulsion Laboratory (22-aprel 2015-yil). Qaraldi: 24-sentyabr 2021-yil.
- ↑ „Discovered: The Most-Distant Solar System Object Ever Observed“. Carnegie Science (17-dekabr 2018-yil). — „The second-most-distant observed Solar System object is Eris, at about 96 AU.“. 17-dekabr 2018-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 18-dekabr 2018-yil.
- ↑ H.-W.Lin; Y.-L.Wu; W.-H.Ip (2007). „Observations of dwarf planet (136199) Eris and other large TNOs on Lulin Observatory“. Advances in Space Research. 40-jild, № 2. 238–243-bet. Bibcode:2007AdSpR..40..238L. doi:10.1016/j.asr.2007.06.009.
{{cite magazine}}: CS1 maint: multiple names: authors list () - ↑ Duffard, R.; Ortiz, J. L.; Santos-Sanz, P.; Mora, A.; Gutiérrez, P. J.; Morales, N.; Guirado, D „"A study of photometric variations on the dwarf planet (136199) Eris"“. https://www.aanda.org/. Astronomy & Astrophysics. Qaraldi: 29-may 2022-yil.
- ↑ Holler, B. J.; Benecchi, S. D.; Mommert, M, Bauer, J „The Not-Quite-Synchronous Rotation Periods of Eris and Dysnomia“. https://baas.aas.org/. American Astronomical Society. Qaraldi: 29-may 2022-yil.
- ↑ Holler, Bryan J.; Grundy, William M.; Buie, Marc W.; Noll, Keith S. „"The Eris/Dysnomia system I: The orbit of Dysnomia"“. https://ntrs.nasa.gov/. Qaraldi: 29-may 2022-yil.
- ↑ Sicardy, B.; Ortiz, J. L.; Assafin, M.; Jehin, E.; Maury, A.; Lellouch, E., Gil-Hutton, R.; Braga-Ribas, F.; Colas, F.; Widemann „Size, density, albedo and atmosphere limit of dwarf planet Eris from a stellar occultation“. https://meetingorganizer.copernicus.org/. Qaraldi: 29-may 2022-yil.
- ↑ „Gemini Observatory Shows That "10th Planet" Has a Pluto-Like Surface“. http://www.gemini.edu/. Gemini Observatory. Qaraldi: 29-may 2022-yil.
- ↑ Licandro; W. M. Grundy, N. Pinilla-Alonso; P. Leisy „"Visible spectroscopy of 2003 UB313: evidence for N2 ice on the surface of the largest TNO"“. http://www.aanda.org/. Qaraldi: 29-may 2022-yil.
- ↑ Brown, Michael E.; Butler, Bryan J. (18-sentyabr 2018-yil). „Medium-sized Satellites of Large Kuiper Belt Objects“. The Astronomical Journal. 156-jild, № 4. 164-bet. arXiv:1801.07221. Bibcode:2018AJ....156..164B. doi:10.3847/1538-3881/aad9f2. ISSN 1538-3881. S2CID 119343798.
{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()