Vikipediya

Ikkinchi salib yurishi

Ikkinchi salib yurishi (1147—1150) Yevropadan boshlangan ikkinchi yirik salib yurishi edi. Ikkinchi salib yurishi 1144-yilda Edessa Grafligining Imodaddin Zengi qoʻshinlari tomonidan magʻlub etilishiga javob tariqasida boshlangan. Graflik Birinchi salib yurishi paytida (1096-1099) 1098-yilda Quddus qiroli Boldvin I tomonidan tashkil etilgan. U birinchi salibchilar davlati sifatida tashkil etilgan edi, ammo birinchi boʻlib magʻlubiyatga uchraydi.

Ikkinchi salib yurishi
Salib yurishlari va Rekonkista

Sanalar 1147-yil boshlanib, 1150-yil yakunlangan
Urush yeri Iberiya, Yaqin Sharq (Onadoʻli, Levant), Misr, Markaziy Yevropa
Natija
Raqiblar
Qoʻmondonlar
Kuchlar
Nemislar: 20,000 kishi[1]
Fransuzlar: 15,000 kishi[1] 		Umumiy:20,000 kishi

Ikkinchi salib yurishi Rim papasi Yevgeniy III tomonidan eʼlon qilingan va Yevropa qirollari, yaʼni Fransiya qiroli Lyudovik VII va Germaniya qiroli Konrad III tomonidan boshqarilgan hamda boshqa bir qator Yevropa zodagonlari tomonidan qoʻllab quvvatlangan. Ikki qirolning qoʻshinlari Yevropa boʻylab mustaqil ravishda harakat qildi. Vizantiya hududidan Onadoʻliga oʻtib bordi va ikkala qoʻshin ham Saljuqiylar tomonidan alohida-alohida magʻlubiyatga uchratildi. Gʻarbiy nasroniylarning asosiy manbasi Deuil Odo va Suriya nasroniylarning manbasi ekanligini daʼvo qilgan Vizantiya imperatori Manuel I Komnenos salibchilar yurishlariga, xususan, Onadoʻlidagi yurishlariga yashirincha toʻsqinlik qilgani aytiladi yaʼni turklarni hujum qilishini ataylab buyurgani iddao qilinadi. Biroq, Vizantiyaliklar tomonidan salib yurishining bu gumon qilingan toʻsqinlik, ehtimol, imperiyani toʻsiq sifatida koʻrgan Odo tomonidan uydirilgan boʻlib, bundan tashqari, imperator Manuelning buni qilish uchun hech qanday siyosiy sababi yoʻq edi[2]. Lyudovik va Konrad qoʻshinlarining qoldiqlari Quddusga yetib kelishdi va 1148-yilda Damashqga notoʻgʻri hujum qiladilar va bu ularning chekinishi bilan yakunlandi. Oxir oqibat, sharqdagi salib yurishi salibchilar uchun omadsizlik, musulmonlarning esa gʻalabasi boʻldi. Misr sultoni Salohiddin Ayubiy 1187-yilda salibchilardan Qudusni tortib oladi. [3]Bu oxir-oqibatda Quddusning qulashiga asosiy taʼsir koʻrsatadi va bu XII (1189-1192) asr oxirida Uchinchi salib yurishining boshlanishiga sabab boʻladi.

Ikkinchi salib yurishida salibchilar Muqaddas Yerda oʻz maqsadlariga erisha olmadi, ammo boshqa joylarda gʻalabalarga erishdilar. Ulardan eng muhimi 1147-yilda 13 000 nafar flamand, friz, norman, ingliz, shotland va nemis salibchilarning birlashgan qoʻshiniga toʻgʻri keldi. Angliyadan kemada Muqaddas Zaminga yoʻlga chiqqan qoʻshin shu yerda toʻxtab, ularga yordam berdi. Kichikroq (7000 kishilik) portugal armiyasi Lissabonni egallagan va uning Mavriy aholisini quvib chiqargan.

Edessaning qulashi, tayyorgarliklar

tahrir

Edessaning qulashi

tahrir
Asosiy maqola: Edessa qamali (1144)
 
Yaqin Sharqning 1135-yildagi siyosiy xaritasi. Salibchilar davlatlari qizil belgi bilan belgilangan.

Birinchi salib yurishi va kichik 1101-yilgi salib yurishidan soʻng sharqda uchta Salibchilar davlati tashkil topdi: Quddus Salibchilar qirolligi, Antioxiya knyazligi va Edessa Grafligi. Toʻrtinchisi, Tripoli grafligi 1109-yilda tashkil etilgan. Edessa ularning eng shimoliysi edi, shuningdek, eng zaif va aholi soni kam edi. Shuning uchun u Ortoqiylar, Danishmendlar va Saljuqiy turklari hukmronlik qilgan atrofdagi musulmon davlatlarining tez-tez hujumlariga uchragan[4]. Bolduin II, keyin Edessa grafi va boʻlgusi graf Eddessalik (Kurteneylik) Joselin l 1104-yilda Harron jangidagi magʻlubiyatdan keyin asirga olindi. Bolduin ll va Joselin l 1122-yilda ikkinchi marta asirga olindi va 1125-yilgi Azaz jangidan keyin Edessa biroz tuzalib tiklanib olgan boʻlsa-da, Joselin 1131-yilda jangda halok boʻldi. Uning vorisi Edessalik Joselin II Vizantiya imperiyasi bilan ittifoq tuzishga majbur boʻldi, lekin 1143-yilda ham Vizantiya imperatori Ioann II Komnen va Quddus shohi Anju Fulk vafot etdi. Joselin, shuningdek, Tripoli grafi va Antioxiya shahzodasi bilan janjallashib, Edessani kuchli ittifoqchilarsiz qoldirdi[5].

Ayni paytda, Mosul otabegi Imad ad-Din Zengi 1128-yilda Mosul va Damashq oʻrtasida bahslarga sabab boʻlgan Suriyaning hokimiyat kaliti boʻlgan Halabni oʻz hukmronligiga qoʻshib olgan edi. Zengi ham, Qudduslik Bolduin II ham diqqatini Damashqqa qaratdi. Bolduin 1129-yilda ushbu shahar tashqarisida magʻlub boʻldi[5]. Buriylar sulolasi tomonidan boshqarilgan Damashq, keyinchalik 1139-1140-yilda Zengi shaharni qamal qilganida shoh Fulk bilan ittifoq tuzadi[6]. Ittifoq yilnomachi Usoma ibn Munqid tomonidan muzokara qilingan[7]‌‌.

1144-yil oxirida Joselin II ortoqiylar bilan ittifoq tuzib, Halabga qarshi ortoqiylar qoʻshinini qoʻllab-quvvatlash uchun deyarli barcha qoʻshini bilan Edessadan chiqib ketadi. Zengi 1143-yilgi Fulkning oʻlimidan unumli foydalanmoqchi boʻlib, Edessani qamal qilish uchun shimolga shoshildi, shundan soʻng 1144-yil 24-dekabrda bir oydan keyin ularni magʻlub etib Edessani qoʻlga oldi. Ierges Manassi, Millilik Filip va boshqalar Quddusdan yordam berish uchun yuborilgan, ammo juda kech yetib kelishgan. Joselin II graflikning omon qolgan qismini Turbesseldan turib boshqarishda davom etadi, ammo qolgan hududlar ham asta-sekin musulmonlar tomonidan bosib olindi yoki Vizantiyaga sotildi. Zengining oʻzi butun islom olamida "eʼtiqod himoyachisi", „al-Malik al-Mansur“, „gʻolib podshoh“ sifatida maqtovlarga sazovor boʻlgan. U Edessaning qolgan hududlariga yoki Antioxiya knyazligiga qoʻrquv bilan hujum qilmadi. Mosuldagi voqealar uni uyiga qaytishga majbur qildi va u yana Damashqqa nazar tashladi. Biroq u 1146-yilda bir qul tomonidan oʻldirilgan va oʻrniga Halabda uning oʻgʻli Nur ad-Din Zengi oʻtirgan[8].

Papa chaqiruvi va fransuz rejalari

tahrir
Asosiy maqola: Quantum praedecessores

Edessaning qulaganligi haqidagi xabarni Yevropaga 1145-yil boshida ziyoratchilar, soʻngra Antioxiya, Quddus va Armaniston elchixonalari olib kelishdi. Yepiskop Jabalalik Xyu bu haqda Papa Yevgeniy III ga xabar berdi, u oʻsha yilning 1-dekabrida ikkinchi salib yurishini boshlash uchun Quantum praedecessores (bizning ajdodlarimiz) chiqardi[9]. Xyu shuningdek, salibchilar davlatlari yordam berishidan umid qilgan Sharqiy nasroniy qirolining Papasiga aytdi: bu Prester Jonning birinchi hujjatlashtirilgan eslatmasi[10]. Yevgeniy Rimni boshqarmadi va uning oʻrniga Viterbo yashadi[11], lekin shunday boʻlsa-da, Ikkinchi salib yurishi birinchisiga qaraganda koʻproq uyushgan va markazlashtirilgan tarzda boshqariladi: qoʻshinlarga Yevropaning eng kuchli qirollari boshchilik qiladi va yoʻl oldindan rejalashtirilgan edi[12].

Yangi salib yurishi chaqiruviga dastlabki munosabat yomon edi va aslida Fransiyalik Lyudovik VII yurishda ishtirok etishi aniq boʻlgach, uni qayta chiqarishga toʻgʻri keldi. Lyudovik VII, shuningdek, Papadan mustaqil ravishda yangi ekspeditsiya tashkil etish masalasini ham koʻrib chiqdi va 1145-yilda Burjdagi Rojdestvo saroyida buni eʼlon qildi. Lyudovik oʻzining salib yurishini yoki haqiqatdan ham ziyorat qilishni rejalashtirayotgani bahsli edi chunki u vafot etgan ukasi Filippga Muqaddas Yerga borishga vaʼda bergan edi. Lyudovik bu qarorni „Quantum Praedecessores“ haqida eshitmasidan avval mustaqil ravishda qabul qilgan boʻlishi mumkin. Har holda, Abbot Suger va boshqa zodagonlar Lyudovikning rejalarini yoqlamadilar, chunki u bir necha yilga qirollikdan ketishi mumkin edi. Lyudovik uni Yevgeniyga qaytargan Klervalik Bernard bilan maslahatlashdi. Oʻsha paytda Lyudovik papalik chaqiruvi haqida xabar topadi va Yevgeniy Lyudovikning salib yurishini ishtiyoq bilan qoʻllab-quvvatlaydi. Chaqiruv 1146-yil 1-martda qayta nashr etiladi va Yevgeniy Bernardga butun Fransiya boʻylab yangiliklarni vaʼz qilishga ruxsat berdi[13].

Klervalik Avliyo Bernard

tahrir
 
Vitrajdagi Avliyo Bernard, Yuqori Reyndan, 1450-yil.

Rim papasi fransuz abbati Klervalik Bernardga Ikkinchi salib yurishini vaʼz qilishni topshirdi va buning uchun Rim papasi Urban II Birinchi salib yurishiga bergan bir xil indulgensiyalarni berdi[14]. 1146-yilda Burgundiyadagi Vezelay shahrida kengash (Vezelay kengashi(1146)) chaqirilgan va Bernard 1146-yil 31-martda majlisda vaʼz qilgan. Fransiyalik Lyudovik VII, uning rafiqasi Akvitaniyalik Eleanora va hozir boʻlgan knyazlar va lordlar muqaddas ziyoratchilarning xochini qabul qilish uchun Bernardning oyoqlariga sajda qildilar. Keyin Bernard Germaniyaga oʻtdi va uning deyarli har bir qadamida koʻpayadigan mojizalar haqida xabar berishi, shubhasiz, uning yurishining muvaffaqiyatiga hissa qoʻshdi. Speyerda Germaniyalik Konrad III va uning jiyani, keyinchalik Muqaddas Rim imperatori Fridrix Barbarossa xochni Bernardning qoʻlidan oladi[15]. Rim papasi Yevgeniy jarayonni ragʻbatlantirish uchun shaxsan oʻzi Fransiyaga boradi[13].

Bernard oʻzining gʻayratli shijoatiga qaramay, tabiatan aqidaparast ham, taʼqibchi ham emas edi. Birinchi salib yurishida boʻlgani kabi, vaʼz beixtiyor yahudiylarga hujumlarga olib keldi. Rudolf ismli aqidaparast fransuz rohibi Reynlandiya, Kyoln, Mayns, Vorms va Speyerda yahudiylarning qirgʻin qilinishiga ilhomlantiradi. Rudolf yahudiylar Muqaddas Yerni qutqarish uchun ularga moliyaviy hissa qoʻshmaganliklarini daʼvo qilgan. Bernard, Kyolnlik Arnold I, Kyoln arxiyepiskopi va Mayns arxiyepiskopi Genrix I bu hujumlarga keskin qarshi edilar va shuning uchun Bernard muammoni hal qilish va olomonni tinchlantirish uchun Flandriyadan Germaniyaga yoʻl oldi. Keyin Bernard Rudolfni Maynsda topdi va uni tinchlantirishga muvaffaq boʻldi hamda uni monastiriga qaytaradi[16].

Aloqador Yevropa salib yurishlari

tahrir

Vendiya salib yurishi

tahrir

Ikkinchi salib yurishi chaqirilgach, koʻplab janubiy nemislar koʻngilli ravishda Muqaddas zaminga salib yurishlarini boshladilar. Shimoliy Germaniya sakslari esa buni xohlamadilar. Ular 1147-yil 13-martda Frankfurtda boʻlib oʻtgan Imperial Diet yigʻilishida Avliyo Bernardga butparast slavyanlarga qarshi yurish qilish istagini aytishdi. Sakslarning rejasini maʼqullagan Yevgeniy 13-aprelda Divina dispensatione nomi bilan mashhur boʻlgan Papa chaqiruvini eʼlon qildi. Bu chaqiruv turli xil salibchilarning diniy mukofotlari oʻrtasida hech qanday tafovut boʻlmasligi kerakligini aytdi. Butparast slavyanlarga qarshi salib yurishiga, birinchi navbatda, daniyaliklar(german qabilasi), sakslar va polyaklar ixtiyoriy ravishda qatnashgan edilar[17]. Shuningdek, ular orasida bogemiyaliklar ham edi[18]. Papa legati, Gavelberglik Anselm umumiy qoʻshin qoʻmondonligiga ega edi. Yurishlarga Askaniylar, Vettin va Schauenbergerlar (Schauenberg va Golshteyn graflari) kabi sakson oilalari boshchilik qilgan[19].

Germaniyaning salib yurishidagi ishtirokidan xafa boʻlgan Obotritlar 1147-yil iyun oyida Golshteyndagi Vagriya shahriga birinchilardan boʻlib bostirib kirishdi va bu 1147-yil yoz oxirida salibchilarning yurishiga olib keldi. Obotritlarni nasroniylar hududidan quvib chiqargandan soʻng, salibchilar Dobindagi Obotrit qal’asini va Demmindagi Liutizian qal’asini nishonga oldilar. Dobinga hujum qilgan kuchlar tarkibiga daniyaliklardan Kanute V va Shveyn III, Adalbert II, Bremen arxiyepiskopi va Saksoniya Gersogi Genrix Arslon kiradi. Baʼzi salibchilar qishloqlarni vayron qilishni qoʻllab-quvvatlaganlarida, boshqalari „Biz oʻz yurtimizni vayron qilayotgan yer va biz xalqimizga qarshi kurashayotgan xalq emasmi?“[20]. Sakson qoʻshinlari butparastlar boshligʻi Niklot Dobin garnizonini suvga choʻmdirishga qaror qilgach, Genrix Arslon chekinishga majbur boʻldi.

Muvaffaqiyatsiz Demmin qamalidan soʻng, salibchilar kontingenti margravlar tomonidan Pomeraniyaga hujum qilish uchun yoʻnaltirildi. Ular tez orada nasroniylar shahri Shchetsinga yetib kelishdi va salibchilar yepiskopi Pomeraniyalik Adalbert va Pomeraniya shahzodasi Ratibor I bilan uchrashgandan keyin tarqalib ketishdi. Klervalik Bernardning soʻzlariga koʻra, salib yurishining maqsadi butparast slavyanlarga qarshi „xudoning yordami bilan ular yo oʻzgartirilishi yoki yoʻq qilinishiga qadar“ jang qilishlari kerak edi[21].

Biroq, salib yurishi Vendlarning koʻpchiligini oʻzgartirishga erisha olmadi. Sakslar Dobinda asosan diniy oʻzgarishlarga erishdilar, chunki nasroniy qoʻshinlari tarqalib ketganidan keyin slavyanlar oʻzlarining butparastlik eʼtiqodlariga qayta murojaat qilishdi. Pomeraniyalik Albert „Agar ular nasroniylik eʼtiqodini mustahkamlash uchun kelgan boʻlsalar… ular buni qurol bilan emas, balki vaʼz qilish orqali qilishlari kerak edi“ deya tushuntirish beradi[22].

Salib yurishining oxiriga kelib, Meklenburg va Pomeraniya qishloqlari, ayniqsa, Genrix Arslon qoʻshinlari tomonidan talon-toroj qilindi va koʻp qon toʻkilib, aholisi qirgʻin qilindi[23]. Bu kelgusi oʻn yilliklarda koʻproq nasroniy gʻalabalarini olib kelishga yordam beradi. Slavyan aholisi ham ishlab chiqarish usullarining koʻp qismini yoʻqotib, ularning kelajagiga qarshiliklarini paydo qilishdi[24].

Rekonkista va salibchilar tomonidan Lissabon, Almeriya va Tortosaning bosib olinishi

tahrir
Asosiy maqola: Lissabon qamali va Tortosa qamali (1148)
 
"Gersog Genrix Afonso tomonidan Lissabonning qamal qilinishi" Joaquim Rodrigues Braga tomonidan chizilgan(1840-yil).

1147-yil bahorida Rim papasi Rekonkista kontekstida salib yurishini Iberiya yarim oroligacha kengaytirishga ruxsat berdi. U, shuningdek, Leon va Kastiliya hukmdori Alfonso VII ga Mavrlarga qarshi yurishlarini Ikkinchi salib yurishining qolgan qismilari sifatida tenglashtirishiga ruxsat berdi[15]. 1147-yil may oyida, salibchilarning birinchi kontingenti Angliyadagi Dartmut shahridan Muqaddas Yerga joʻnab ketdi. Noqulay ob-havo kemalarni 1147-yil 16-iyun kuni shimoliy Portu qirgʻogʻida toʻxtashga majbur qildi. U yerda ular Portugaliya qiroli Afonso I bilan uchrashishga qaror qilishdi[25].

Salibchilar qirolga Lissabonga hujum qilishga yordam berishga kelishib olishdi va ularga shahar mollarini talon-toroj qilishi va ozod qilinishi kutilgan mahbuslar uchun toʻlovni taklif qilishdi. Biroq salibchilarning bir qismi 1142-yilda Lissabonni qamal qilish paytida portugal va shimoliy salibchilarning birgalikdagi kuchlari tomonidan shaharga qilgan muvaffaqiyatsiz urinishlarini eslab, yordam berishga ikkilanib turishdi[26]. 1147-yildagi Lissabon qamali 1-iyuldan 25-oktyabrgacha davom etdi, toʻrt oydan soʻng Mavriya hukmdorlari, birinchi navbatda, shahar ichidagi ochlik tufayli taslim boʻlishga rozi boʻlishdi. Salibchilarning aksariyati yangi bosib olingan shaharga joylashdi, biroq ularning bir qismi, Muqaddas Zamin tomon suzishda davom etishdi[25]. Ularning baʼzilari, avvalroq ketgan edilar va oʻsha yilning boshida Santaremni bosib olib ularga yordam berishgan edi. Keyinchalik ular Sintra, Almada, Palmela va Setubalni zabt etishga yordam berishdi va ularga bosib olingan yurtlarda qolib, u yerda oʻrnashib, avlod koʻrishlariga ruxsat berildi.

Pireney yarim orolining boshqa qismida deyarli bir vaqtning oʻzida qirol Leonlik Alfonso VII, Barselona grafi Ramon Berenguer IV va boshqalar Kataloniya, Leon, Kastiliya va fransuz salibchilarning aralash qoʻshiniga boshchilik qilganlar va boy port shahar Almeryiani bosib olishdi. Shahar Genuya-Pizan dengiz floti koʻmagida 1147-yil oktyabrda bosib olindi[27].

Keyin Ramon Berenguer IV Almoravid Taifa qirolligining Valensiya va Mursiya yerlariga bostirib kirdi. Portugaliyaliklarga Lissabonni egallashda yordam bergan salib yurishlari kuchlarining bir qismini Barselona grafi va ingliz papasining elchisi Nikolas Breakspir tomonidan taklif qilingan Tortosa qamalida (1148) ishtirok etishga daʼvat etildi. Ular 1148-yil dekabrda Tortosani 5 oylik qamaldan soʻng fransuz, reyn, flamand, anglo-normanlar va genuya salibchilari yordamida yana qoʻlga kiritdi. Koʻp sonli salibchilar qoʻshinlari yangi qoʻlga kiritilgan shahar ichidagi va uning atrofidagi yerlar bilan taqdirlandilar[28]. Keyingi yil, Fraga, Lleida va Mequinenza kabi Segre va Ebro daryolarining qoʻshilishidagi hududlar qoʻlga kiritildi[29].

Kuchlar

tahrir

Musulmonlar

tahrir

Odatda musulmon davlatlarining qoʻshini tarkibi juda yaxshi tayyorgarlikka ega boʻlgan va juda yaxshi qurollangan etnik turk askarlaridan iborat edilar. Islom Yaqin Sharqidagi harbiy tizimning asosini har bir tumanda maʼlum miqdordagi qoʻshinlarni qoʻllab-quvvatlovchi iqto yerlar tizimi tashkil etilgan edi. Urush boʻlgan taqdirda, odatda "rais" (boshliq) qoʻmondonligi ostidagi shaharlarda joylashgan va odatda etnik arablardan iborat boʻlgan „ahdas“ harbiylari, qoʻshinlar sonini koʻpaytirishga chaqirilardi. „Ahdas“ harbiylari, garchi yaxshi tayyorgarlikka ega turk qoʻshinlariga qaraganda kamroq tayyorgarlik koʻrgan boʻlsa-da, koʻpincha din, ayniqsa „jihod“ tushunchasi ularning jangovar qobiliyatini oshirishga juda kuchli turtki boʻlgan. Qoʻshimcha yordam uchun turkman va kurd yordamchi kuchlari kelar edi, garchi bu kuchlar kuchli intizomga moyil boʻlsa ham, ular urush paytida chaqirilishi mumkin edi[30].

1138-1149-yillarda Damashq otabegi Muin ad-Din Anur, kuchli musulmon sarkardasi edi. Oʻsha paytda Damashq Burid amirlari tomonidan idora qilingan. Ammo Damashq harbiylariga qoʻmondonlik qilgan Anur shaharning haqiqiy hukmdori edi. Tarixchi Devid Nikol Anurni qobiliyatli general va diplomat, shuningdek, sanʼat homiysi sifatida ham tanilganini eʼtirof etgan. Buridlar sulolasi 1154-yilda Zengiylar sulolasi tomonidan agʻdarilganligi sababli, Anurning Ikkinchi salib yurishini qaytarishdagi roli Zengiylarga sodiq tarixchilar va yilnomachilar tomonidan Anurning raqibi, Halab amiri Nur ad-Din Zengiyga hurmat koʻrsatilishi bilan uning nomi katta darajada oʻchirildi[31].

Salibchilar

tahrir

Germaniya qoʻshini 20 000 ga yaqin ritsardan iborat edi, fransuz qoʻshinlarida qirol yerlaridan 700 ga yaqin ritsarlar bor edi, zodagonlar esa kamroq ritsarlarni tarbiyalagan, Quddus qirolligida esa 950 ga yaqin harbiy va 6000 ta piyoda askari bor edi[32].

Fransuz ritsarlari otda, nemis ritsarlari esa piyoda jang qilishni afzal koʻrar edilar. Vizantiya yunonlari yilnomachisi Jon Kinnamos shunday deb yozgan edi „Fransuzlar, ayniqsa, otda tartibli va nayza bilan hujum qilishga qodir, ularning otliq qoʻshinlari tezligi boʻyicha nemislarnikidan oshib ketadi. Ammo nemislar fransuzlardan koʻra yaxshiroq piyoda jang qila oladilar va ulkan qilichlardan foydalanishda ustundirlar“[33].

Konrad III jasur ritsar hisoblanar edi, ammo koʻpincha inqiroz paytlarida qatʼiyatsiz deya taʼriflangan[34]. Lyudovik VII ning nozik tarafi xudojoʻy nasroniy ekanligi boʻlib, u siyosat yoki janglardan koʻra koʻproq rafiqasi Akvitaniyalik Eleonorani sevganligi sababli Klervalik Bernard kabi zamondoshlari tomonidan tez-tez hujumlarga uchragan[35].

Angliya qiroli Stiven oʻz qirolligidagi ichki nizolar tufayli Ikkinchi salib yurishida qatnasha olmadi[36]. Shu bilan birga, qirol Shotlandiyalik David I oʻz fuqarolari tomonidan salib yurishiga qoʻshilishdan qaytarildi[37].

Sharqdagi salib yurishi

tahrir
 
Ikkinchi salib yurishi xaritasi.

Zengining oʻldirilishidan soʻng Joselin II Edessa shahrini qaytarib oldi va qal’ani qamal qildi, ammo 1146-yil noyabrda Nurad-Din uni magʻlub etdi. 1147-yil 16-fevralda fransuz salibchilari oʻz yoʻnalishini muhokama qilish uchun Etampesda uchrashdilar. Nemislar allaqachon Vengriya orqali quruqlikka chiqishga qaror qilishgan edi. Ular dengiz yoʻlini siyosiy jihatdan amalga oshirib boʻlmas deb hisoblashgan, chunki Sitsiliyalik Rojer II Konradning dushmani edi. Fransuz zodagonlarining koʻpchiligi ularni Vizantiya imperiyasi orqali olib oʻtadigan quruqlik yoʻliga ishonmadi, chunki bu yoʻl hali ham Birinchi salib yurishi davridagi yoʻqotishlar hisobiga haligacha mavqeiga putur yetmoqda edi. Shunga qaramay, fransuzlar Konradga ergashishga va 15-iyunda yoʻlga chiqishga qaror qilishdi. Rojer II xafa boʻldi va bundan buyon ishtirok etishdan bosh tortdi. Fransiyada Abbot Suger Etampesdagi katta yigʻilish tomonidan (va Rim papasi tomonidan tayinlangan) salib yurishida qirol yoʻqligi paytida oʻrinbosarlardan biri sifatida harakat qilish uchun saylangan. Germaniyada keyingi vaʼzni Ebraxlik Adam amalga oshirdi va Freyzinglik Otto ham xochni olishga muvaffaq boʻldi. Nemislar Pasxada yoʻlga chiqishni rejalashtirishgan, ammo may oyigacha ketishmagan[38].

Germaniya yoʻnalishi

tahrir

Nemis salibchilari Papa legati va kardinal Santa Rufinalik Teodvin hamrohligida Konstantinopolda fransuzlar bilan uchrashishni maqsad qilganlar. Shtiriya hukmdori Ottokar III Venada Konradga qoʻshildi va Konradning dushmani Vengriyadagi Geza II ularga zarar yetkazmasdan oʻtishlariga ruxsat berdi. 20 000 kishilik nemis armiyasi Vizantiya hududiga kelganida, imperator Manuel I Komnenos ularni hujum qilishidan qoʻrqib, Vizantiya qoʻshinlarini dushmandan himoya qilish uchun shay holatga keltirildi. Baʼzi itoatsiz nemislar bilan qisqa muddatli toʻqnashuv Filipopolis yaqinida va Adrianopolda boʻlib oʻtdi, u yerda Vizantiya generali Konradning jiyani Prosux, boʻlajak imperator Fridrix l Barbarossa bilan jang qildi. Nemis askarlarining bir qismi esa sentyabr oyi boshida suv toshqinida halok boʻlgan. Biroq 10-sentyabrda ular Manuel I bilan munosabatlari yomon boʻlgan boʻlsada Konstantinopolga yetib kelishdi, natijada Konstantinopol jangi sodir boʻldi, shundan soʻng nemislar Kichik Osiyodan imkon qadar tezroq oʻtib olishlari kerakligiga ishonchlari hosil edi[39]. Manuel Konraddan oʻz qoʻshinlarining bir qismini ortda qoldirib, Gretsiya shaharlarini talon-toroj qilayotgan Rojer II hujumlaridan himoyalanishida yordam berishini soʻraydi. Lekin Konrad Rojerning dushmani boʻlishiga qaramay, bunga rozi boʻlmadi[40].

Kichik Osiyoda Konrad fransuzlarni kutmaslikka qaror qildi, balki Koʻniya sultonligi poytaxti Koʻniya shahri tomon yurish qildi. Konrad oʻz qoʻshinini ikki qismga boʻldi. Vizantiya imperiyasining Kichik Osiyodagi gʻarbiy viloyatlaridagi hududlarining katta qismi haqiqatda sust boshqariladigan hududlar edi va viloyatlarning aksariyati turk koʻchmanchilari tomonidan nazorat qilinuvchi kimsasiz yerlardan iborat edi[41]. Konrad Onadoʻliga qarshi yurishining davomiyligini kam baholadi va baribir imperator Manuelning obroʻsi Onadoʻlida haqiqatdan ham kattaroq deb taxmin qildi[42]. Konrad ritsarlar va eng yaxshi qoʻshinlarni olib chiqdi va Freyzinglik Otto bilan birga chodirdagi qoʻshinni qirgʻoq yoʻli boʻylab kuzatuvga joʻnatdi[43]. Saljuqiylar 1147-yil 25-oktyabrda Dorileyumdagi ikkinchi jangda qirol Konrad qoʻshinini deyarli butunlay qirib tashladi[44].

Jangda turklar oʻzlarining odatiy taktikasini qoʻlladilar, goʻyo orqaga chekinish qildilar va keyin ularni taʼqib qilish uchun asosiy armiyadan ajralib chiqqan nemis otliqlarining kichik qoʻshiniga hujum qilish uchun qaytib kelishdi. Konrad asta-sekin Konstantinopolga chekinishni boshladi, uning qoʻshini har kuni turklar tomonidan taʼqib qilinar edi, ular bosqinchilar hujumlariga uchrab, qoʻshinining orqa qismini magʻlub etishadi[45]. Ular bilan toʻqnashuvda boʻlgan Konradning oʻzi ham yaralandi. Qirolning oʻgay ukasi yepiskop Freyzinglik Otto boshchiligidagi nemis kuchlarining boshqa boʻlinmasi janubga Oʻrtayer dengizi sohiliga yoʻl oldi va 1148-yilning boshida xuddi shunday magʻlubiyatga uchradi[46]. Otto boshchiligidagi qoʻshin 1147-yilning 16-noyabrida noqulay qishloqlardan oʻtayotganda oziq-ovqatlari tugab qolgan va saljuqiy turklar tomonidan 1147-yil 16-noyabrda Laodikiya yaqinida pistirmaga uchragan[43].

Fransuz yoʻnalishi

tahrir
 
Fransiya qiroli Lyudovik VII.

Fransuz salibchilari Metzdan 1147-yil iyunida Lyudovik, Flandriya grafi Elzaslik Terri, Barlik Renaut I, Savoyalik Amadey III va uning ukasi Monferratlik Uilyam V, Overnlik Uilyam VII va boshqalar boshchiligida Lotaringiya, Burgundiya va Akvitaniya qoʻshinlari bilan birga joʻnab ketishgan edi. Tuluzalik Alfons boshchiligidagi Provans qoʻshinlari avgustgacha kutishni va dengiz orqali oʻtishni tanladilar. Vormsda Lyudovik Normandiya va Angliyadan kelgan salibchilar bilan birlashdi. Ular Konradning yoʻlini tinchgina kuzatib borishdi, Geza Lyudovik muvaffaqiyatsiz venger bosqinchisi Boris Kalamanosga oʻz armiyasiga qoʻshilishga ruxsat berganini bilganida, Lyudovik va Vengriya qiroli Geza bilan toʻqnashuv yuzaga kelgan. Vizantiya hududidagi munosabatlar ham ayanchli edi va qolgan fransuzlardan oldinda yurgan Lotaringiyaliklar ham yoʻlda uchrashgan zaif nemis qoʻshini bilan toʻqnash kelishdi[47].

Lyudovik VII va Manuel I oʻrtasidagi dastlabki muzokaralardan beri Manuel Rumga qarshi harbiy yurishini toʻxtatib, dushmani Sulton Mesud I bilan sulh tuzdi. Manuel buni Birinchi salib yurishidan beri oʻgʻirlik va xiyonat bilan shuhrat qozongan va Konstantinopolda mash’um rejalar uyushtirganlikda gumon qilinayotgan salibchilardan oʻz imperiyasini himoya qilish uchun qildi. Shunga qaramay, Manuelning fransuz armiyasi bilan munosabatlari nemislarga qaraganda bir oz yaxshiroq edi shuning uchun Lyudovik Konstantinopolda dabdabali mehmon boʻldi. Fransuzlarning bir qismi Manuelning saljuqiylar bilan tuzgan sulhidan gʻazablanib, Rojer II bilan ittifoq tuzishga va Konstantinopolga hujum qilishga chaqirdi, biroq Lyudovik ularni toʻxtatib qoladi[48].

 
Imperator Manuel I.

Savoy, Auvergne va Monferrat qoʻshinlari Italiya orqali quruqlik yoʻlini bosib oʻtdi, Brindisidan Duratsoga oʻtib, Konstantinopolda Lyudovik bilan qoʻshildilar va butun armiya Bosfor boʻgʻozi orqali kemalarda Kichik Osiyoga oʻtishdi. Nemislar Ikoniyani (Koʻniyani) egallab olganligi haqidagi mish-mishlar yunonlarni ruhlantirdi, ammo Manuel Lyudovikga Vizantiya qoʻshinlarini berishdan bosh tortdi. Sitsiliyalik Rojer II endigina Vizantiya hududiga bostirib kirganligi sababli Manuel Peloponnesdagi barcha qoʻshinlariga muhtoj edi. Shunday qilib, nemislar ham, fransuzlar ham Birinchi salib yurishi qoʻshinlaridan farqli oʻlaroq, Vizantiya yordamisiz Osiyoga kirdilar. Manuel bobosi Aleksey I dan oʻrnak olib, fransuzlar bosib olgan har qanday hududni imperiyaga qaytarishiga qasamyod qildirdi[49].

Fransuzlar Konrad armiyasining qoldiqlari bilan Lopadionda uchrashdilar va Konrad Lyudovik qoʻshiniga qoʻshildi. Ular Freyzinglik Otto yoʻlidan yurib, Oʻrtayer dengizi sohiliga yaqinlashib, dekabr oyida Efesga yetib kelishdi va u yerda turklar ularga hujum qilishga hozirlik koʻrayotganini bilishadi. Manuel shuningdek, Lyudovikning yoʻlda qilgan talonchilik va bosqinchiliklaridan shikoyat qilib, elchilarni yuboradi shuning uchun endi Vizantiyaliklarning turklarga qarshi ularga yordam berishiga kafolat yoʻq edi. Bu orada Konrad kasal boʻlib, Konstantinopolga qaytib keldi, u yerda Manuel shaxsan oʻzi uning huzuriga tashrif buyuradi va Lyudovik turk hujumi haqidagi ogohlantirishlarga eʼtibor bermay, omon qolgan fransuz va nemislar bilan Efesdan chiqib ketdi. Turklar haqiqatan ham kutilgan hujumni amalga oshiradilar, lekin 1147-yil 24-dekabrda boʻlib oʻtgan Efes jangida fransuzlar gʻalaba qozonishdi[50]. Shu oyda Meander jangida fransuzlar turklarning yana bir hujumini toʻxtatdilar.

Ular Likusdagi Laodikiyaga 1148-yil yanvar oyining boshida, xuddi shu hududda Freyzinglik Otto armiyasi yoʻq qilinganidan soʻng yetib kelishdi[51]. Savoylik Amadey qoʻmondonligi ostida qoʻshin avangardi Kadmus togʻi jangida asosiy qoʻshindan ajralib chiqadi. Lyudovik qoʻshinlari turklar tomonidan katta yoʻqotishlarga uchragan (1148-yil 6-yanvar). Lyudovikning oʻzi, Deuillik Odoning soʻzlariga koʻra, qoyagaga chiqqan, turklar uni payqamaganligi sababli eʼtiborsiz qoldirgan va turklar keyingi hujumga oʻtishmadi, shundan soʻng fransuzlar Adaliyaga yoʻl olishdi, turklar doimiy ravishda uzoqdan taʼqib qilishdi, ular fransuzlarning oʻzlari va otlari uchun oziq-ovqat toʻldirishiga yoʻl qoʻymaslik uchun yerni yoqib yubordilar. Lyudovik endi quruqlikda davom etishni istamadi va Adaliyada flot yigʻib, Antioxiya tomon suzib ketishga qaror qiladi[44]. Boʻronlar sababli yurish bir oyga kechiktirilgandan soʻng, koʻpchilik tomonidan vaʼda qilingan kemalar umuman kelmadi. Lyudovik va uning sheriklari kemalarni oʻzlari uchun talab qilishdi, qolgan qoʻshin esa Antioxiyaga uzoq yurishni davom ettirishi kerak edi. Armiya turklar tomonidan yoki kasallik tufayli deyarli butunlay yakson qilingan[52].

Quddusga yurish

tahrir
 
Antioxiyada Lyudovik VII ning Puatyelik Raymond tomonidan kutib olinishi.

Boʻronlar tufayli yurish kechiktirilgan boʻlsa-da, Lyudovik oxir-oqibat 19-martda Antioxiyaga etib keldi. Savoylik Amadey yoʻlda Kiprda vafot etgan edi. Lyudovikni Eleonoraning amakisi Puatyelik Raymond kutib oldi. Raymond undan turklardan himoya qilishga yordam berishini va Edessaga kirish eshigi boʻlgan musulmon shahri Halabga qarshi yurishda unga hamroh boʻlishini kutgan edi, biroq Lyudovik buni rad etdi va oʻzining harbiylari va salibchilarni bir joyga yilishdan koʻra Quddusga qilgan ziyoratini tugatishni afzal koʻrdi[53]. Eleonora u yerda yashashdan zavqlandi, lekin amakisi undan oila yerlarini koʻpaytirishni va Lyudovik boshchilik qilayotgan salibchilar qoʻshini bilan yordam berishdan bosh tortsa qirol bilan ajrashishni iltimos qildi[54]. Bu davrda Raymond va Eleanora oʻrtasidagi munosabatlar haqida mish-mishlar tarqaldi, bu Lyudovik va Eleanora oʻrtasidagi nikohda keskinlikni keltirib chiqardi[55]. Lyudovik hibsga olingan Eleanora bilan Antioxiyadan tezda Tripoli Grafligiga joʻnadi. Ayni paytda, Freyzinglik Otto va uning qoʻshinlarining qoldiqlari aprel oyining boshida Quddusga yetib kelishadi va oradan koʻp oʻtmay Konrad ham yetib keldi[56]. Fulk, Quddusning Lotin Patriarxini Lyudovikga ularga qoʻshilishga taklif qilish uchun yuborgan. Lissabonda toʻxtagan flot, shuningdek, Alfonso Jordan, Tuluza grafi qoʻmondonligi ostida Yevropani tark etgan Provansliklar ham shu vaqtda yetib keldi. Alfonsoning oʻzi Quddusga etib bormadi, u Qaysariyada vafot etgan, goʻyoki graflikdagi siyosiy intilishlaridan qoʻrqqan jiyani Tripolilik Raymond II tomonidan zaharlangan. Raymond Alfonsoni zaharlagani haqidagi daʼvo Provans qoʻshinlarining katta qismini ortga qayishiga va uyilariga joʻnab ketishiga sabab boʻldi[54]. Salib yurishining asl markazi Edessa edi. Ammo Qirol Bolduin III va Templiyer ritsarlarining asosiy maqsadi Damashq edi[53].

Salibchilarning kelishiga javoban Damashq amiri Muiniddin Unur urushga qizgʻin tayyorgarlik koʻra boshladi, Damashq istehkomlarini mustahkamladi, oʻz shahriga qoʻshin kiritishni buyurdi va Damashqning suv manbalariga olib boradigan yoʻllar vayron qilingan yoki boshqa tomonga burib yuborilgan. Unur Halab va Mosulning Zangiylar hukmdorlaridan (odatda uning raqiblari boʻlgan) yordam soʻradi, ammo bu davlatlar kuchlari Damashqdan tashqaridagi janglar uchun oʻz vaqtida yetib kelmagan. Zangiylar hukmdorlari raqibi Unur oʻz shahrini salibchilarga boy berib qoʻyishi mumkin degan fikrda Damashqqa qoʻshin yuborishni kechiktirgani deyarli aniq edi[57].

Akka yaqinidagi Palmareya kengashi

tahrir

Quddus zodagonlari Yevropadan qoʻshinlarning kelishini mamnuniyat bilan qarshi oldilar. Salibchilar uchun eng yaxshi nishonni hal qilish uchun kengash 1148-yil 24-iyunda Quddus Oliy Sudi Yevropadan yaqinda kelgan salibchilar bilan Quddus Qirolligi Akka yaqinidagi Palmareyada uchrashganda boʻlib oʻtdi. Bu sudning mavjud boʻlgan eng ajoyib yigʻilishi edi[58][59].

Oxir-oqibat, Quddus qirolligining sobiq ittifoqdoshi boʻlgan, keyin esa oʻz ittifoqini zengiylarga oʻzgartirgan Damashq shahriga hujum qilish qarori qabul qilindi va qirollikning ittifoqdosh shahri boʻlgan Bosra shahriga 1147-yilda hujum uyushtirildi[60]. Tarixchilar uzoq vaqtdan beri Edessani emas, Damashqni qamal qilish qarorini „tushunib boʻlmaydigan ahmoqlik harakati“ deb bilishgan. Damashq otabegi Unur va Zengiylar oʻrtasidagi ziddiyat kuchayib borayotganini qayd etgan koʻplab tarixchilar salibchilar kuchini Zengiylarga qarshi qaratgani maʼqulroq boʻlardi, degan fikrni ilgari surdilar. Yaqinda Devid Nikol kabi tarixchilar Damashqqa hujum qilish qarorini himoya qilib, Damashq Suriya janubidagi eng qudratli musulmon davlati ekanligini va agar nasroniylar Damashqni qoʻlga kiritsalar, ular Nur ad-Dinning kuchayib borayotgan qudratiga qarshilik koʻrsatish uchun yaxshiroq holatda boʻlar edilar, deya taʼkidladilar. Unur ikki musulmon hukmdorning zaifi boʻlgani sababli, Nuraddinning yaqin kelajakda Damashqni egallashi muqarrar, deb hisoblar edi va shu sababli salibchilarning oʻsha shaharni Zangiylar emas, balki salibchilar egallashi maʼqul koʻrindi[61]. Iyul oyida ularning qoʻshinlari Tiberiyada toʻplanib, Banias orqali Jalila dengizi atrofidan Damashqqa yoʻl oldilar. Ularning safida jami 50 000 askar bor edi[62].

Damashqni qamal qilish

tahrir
Asosiy maqola: Damashqni qamali (1148)
 
Damashq qamali.

Salibchilar Damashqqa gʻarbdan hujum qilishga qaror qildilar, chunki u yerda mevali bogʻilar ularni doimiy oziq-ovqat bilan taʼminlar edi[44]. Ular 23-iyul kuni Darayyaga yetib kelishdi. Ertasi kuni musulmonlar hujumga tayyorlanib, Damashq tashqarisidagi bogʻlar boʻylab oldinga siljib kelayotgan dushman qoʻshiniga tinmay hujum qilishdi. Shahar himoyachilari salibchilar qarorgohiga qilingan hujumga shaxsan rahbarlik qilgan Mosullik Saif ad-Din Gʻozi I va Halablik Nur ad-Dindan yordam soʻragan edi. Salibchilar qalʼa devorlaridan ortga chekinib, bogʻlar ichidagi pistirma va qoʻshinlar hujumiga duchor boʻlishdi[53].

Tirlik Uilyam maʼlumotlariga koʻra, 27-iyulda salibchilar shaharning sharqiy tomonidagi, unchalik kuchli mustahkamlanmagan, ammo oziq-ovqat va suv ancha kam boʻlgan tekislikka koʻchishga qaror qilishgan[44]. Unur yetakchilarga kamroq himoyalangan pozitsiyalarga oʻtishi uchun pora beradi va agar salibchilar uylariga qaytsalar, Nur ad-Din bilan ittifoqini buzishga vaʼda bergani baʼzilar tomonidan qayd etilgan[53]. Bu orada Nur ad-Din va Saif ad-Din yetib kelishdi. Nur ad-Din dalada boʻlganida salibchilar oʻzlarining yaxshi ahvolini yaxshilab olishlari mumkin emas edi[53]. Mahalliy salibchilar qamalni davom ettirishdan bosh tortdilar va uchta qirolning ham shaharni tark etishdan boshqa chorasi qolmadi[44]. Avval Konrad, keyin qolgan qoʻshinlar 28-iyulda Quddusga chekinishga qaror qildilar, ammo ularning butun chekinishlari davomida ularning ortidan turk kamonchilari hamisha ularni taʼqib qilib borardi[63].

Oqibatlar

tahrir
 
Ikkinchi salib yurishidan keyin 1173-yilda Oʻrtayer dengizi davalatlari.

Xristian kuchlarining har biri bir-birining xiyonat qilganini his qildi[44]. Ashkelonga hujum qilish uchun yangi reja tuzildi va Konrad oʻz qoʻshinlarini u yerga olib bordi, lekin qamal natijasining muvaffaqiyatiga ishonch yoʻqligi sababli kutilgan yordamlar keldi. Bu oʻzaro ishonchsizlik va magʻlubiyat Muqaddas Yerdagi nasroniy shohliklarining vayron boʻlishi tufayli bir avlodga saqlanib qoladi. Ashkelonni tark etgandan soʻng, Konrad Manuel bilan ittifoqini mustahkamlash uchun Konstantinopolga qaytib keldi. Lyudovik 1149-yilgacha Quddusda qoldi. Bu kelishmovchilik Salib yurishi paytida parchalanib ketgan Lyudovik va Eleonoraning nikohiga ham taalluqli edi. 1149-yilning aprelida Lyudovik va Eleonora oʻzaro til topisha olmay, Fransiyaga qaytish uchun alohida-alohida kemalarga oʻtirdilar[64].

Yevropada Klervalik Bernard magʻlubiyatdan xoʻrlandi. Bernard Rim papasidan kechirim soʻrashni oʻzining burchi deb hisoblagan va bu uning „Mulohaza kitobi“ ning ikkinchi qismiga kiritilgan. U yerda u salibchilarning gunohlari, ularning baxtsizliklari va muvaffaqiyatsizliklariga qanday sabablar natijasida duch kelganliklarini tushuntiradi. Uning yangi salib yurishini chaqirishga urinishi muvaffaqiyatsizlikka uchragach, u ikkinchi salib yurishi muvaffaqiyatsizligidan oʻzini butunlay ajratishga urindi[65]. U 1153-yilda vafot etadi[65].

Ikkinchi salib yurishining madaniy taʼsiri Fransiyada yanada kuchliroq boʻldi, koʻplab trubadurlar Eleanora va Raymond oʻrtasidagi goʻyo ishqiy munosabatdan hayratda qolishdi va bu esa trubadurlarga saroy sevgisi mavzusini yoritishga yordam berdi. Konraddan farqli oʻlaroq, Lyudovik qiyofasi Salib yurishi tufayli yaxshilandi, koʻpchilik fransuzlar uni Xudoning jazolarini jimgina koʻtargan, azob chekayotgan ziyoratchi qirol sifatida qabul qilishdi[66].

Sharqiy Rim imperiyasi va fransuzlar oʻrtasidagi munosabatlar salib yurishi tufayli jiddiy zarar koʻrdi. Lyudovik va boshqa fransuz rahbarlari imperator Manuel I ni Kichik Osiyo boʻylab yurish paytida turklarning ularga qarshi hujumlar qilishi uchun til biriktirganlikda ochiqchasiga aybladilar. Ikkinchi salib yurishi xotirasi XII-XIII asrlarning qolgan qismida Vizantiyaliklarning fransuz qarashlarini ranglash edi. Imperiyaning oʻzida salib yurishi diplomatiyaning gʻalabasi sifatida yodda qoldi[67]. Arxiyepiskop Salonikilik Evstatiy imperator Manuelni oʻz maqtovlarida shunday eʼlon qilgan:

U tinchlik va osoyishtalik olib kelish maqsadida bir-biriga qarshi oʻynab, dushmanlari bilan havas qiladigan mahorat bilan kurasha oldi[67].

Dastlabki Vendlarning salib yurishi aralash natijalarga erishdi. Sakslar Vagriya va Polabiyaga egalik qilishlari tasdiqlangan boʻlsa-da, butparastlar Lyubekdan sharqda joylashgan Obotrit yerlarini nazorat qilishadi. Shuningdek, Sakslar bosh Niklotdan oʻlpon oldilar, Gavelberg yepiskopligini mustamlaka qilishga imkon berdilar va baʼzi daniyalik mahbuslarni ozod qildilar. Biroq, bir-biridan farq qiladigan nasroniy rahbarlar oʻzlarining hamkasblariga shubha bilan qarashdi va bir-birlarini yurishni muvafaqqiyatsizlikka uchratganlikda ayblashdi. Iberiyadagi Ispaniya yurishlari, Lissabonni qamal qilinishi, Ikkinchi salib yurishining bir necha soʻnggi nasroniy gʻalabalaridan biri edi. Ular 1492-yilda yakunlangan keng Rekonkistaning asosiy janglari sifatida koʻriladi[29].

Sharqda xristianlar uchun vaziyat ancha oʻgʻir edi. Muqaddas Zaminda Ikkinchi salib yurishi Quddus uchun uzoq muddat davom etgan halokatli oqibatlarga olib keldi. 1149-yilda otabeg Anur vafot etdi va oʻshandan keyin amir Abu Said Mujiriddin Aboq Ibn Muhammad hukmronlik qila boshlaydi. Damashqning raislari va „ahdas“ kuchlarining harbiy qoʻmondoni Muayad ad-Davhal ibn as-Soʻfiyning fikricha, uning „ahdas“i Ikkinchi salib yurishini yengishda katta rol oʻynagan. Shuning uchun u hokimiyatning koʻproq ulushiga loyiq edi va Anur oʻlimidan soʻng ikki oy ichida Aboqga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardi[68]. Damashqdagi besh yil davom etgan ichki janglar natijasida hukmron Buriylar sulolasi barham topdi[69]. Damashq Salibchilar qirolligiga ishonmay qoldi va 1154-yildagi qisqa qamaldan keyin Nur ad-Din tomonidan bosib olindi[70].

Bolduin III nihoyat Ashkelonni 1153-yilda qoʻlga kiritdi, bu esa Quyi Misrni toʻqnashuv maydoniga olib keldi. Quddus Misrga qoʻshimcha yurish qilishga muvaffaq boʻldi va 1160-yillarda Qohirani qisqa vaqt ichida bosib oldi[71]. Biroq, Vizantiya imperiyasi bilan munosabatlar aralash edi va Ikkinchi salib yurishi falokatidan keyin Yevropadan keladigan qoʻshimcha kuchlar siyrak edi. Quddus qiroli Amalrik I Vizantiyaliklar bilan ittifoq tuzdi va 1169-yilda Misrga birgalikda bostirib kirishdi, ammo hujum oxir-oqibat muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 1171-yilda Nuraddinning generallaridan birining jiyani Salohiddin Quyi Misr va Suriyani birlashtirgan Misr sultoni deb eʼlon qilindi va salibchilar qirolligi butunlay oʻrab olingan. Shu bilan birga, Vizantiya ittifoqi 1180-yilda imperator Manuel I Komneninning oʻlimi va 1187-yilda Quddusning Salohiddinga taslim boʻlishi bilan yakunlandi. Keyin uning kuchlari salibchilar davlatlarining poytaxtlaridan tashqari boshqa barcha shaharlarini bosib olish uchun shimolga yoyilib, Uchinchi salib yurishini tezlashtirdi[72].

Manbalar

tahrir
  1. ↑ 1,0 1,1 Norwich 1995, ss. 94–95.
  2. ↑ Magdalino 1993, s. 52.
  3. ↑ Bu maʼlumotlar 7-sinf darsligidagi 85-betdan olingan 2017-yilgi darlikdan. 
  4. ↑ Riley-Smit 2005, ss. 50–53.
  5. ↑ 5,0 5,1 Tyerman 2006, ss. 185–189.
  6. ↑ Runciman 1952, ss. 227–228.
  7. ↑ Ousâma ibn Mounkidh, un émir syrien au premier siècle des croisades, p.182 (BnFda)
  8. ↑ Runciman 1952, ss. 225–244.
  9. ↑ Tyerman 2006, ss. 273–275.
  10. ↑ Runciman 1952, s. 247.
  11. ↑ Tyerman 2006, s. 289.
  12. ↑ Tyerman 2006, s. 298.
  13. ↑ 13,0 13,1 Tyerman 2006, ss. 275–281.
  14. ↑ Ota Mari Gildas (1907). „Sent. Bernard of Clairvaux“. „Katolik entsiklopediyasida“. 2. Nyu-York: Robert Appleton kompaniyasi.
  15. ↑ 15,0 15,1 Rayli-Smit 1991, s. 48.
  16. ↑ Tyerman 2006, ss. 281–288.
  17. ↑ Davies 1996, s. 362.
  18. ↑ Herrmann 1970, s. 326.
  19. ↑ Herrmann 1970, s. 328.
  20. ↑ Christiansen 1997, s. 55.
  21. ↑ Christiansen 1997, s. 53.
  22. ↑ Christiansen 1997, s. 54.
  23. ↑ Barraclough 1984, s. 263.
  24. ↑ Herrmann 1970, s. 327.
  25. ↑ 25,0 25,1 Runciman 1952, s. 258.
  26. ↑ Villegas-Aristizábal (2013)), 7-20-betlar.
  27. ↑ Riley- Smit 1991, s. 48.
  28. ↑ Villegas-Aristizabal (2009), 97-80
  29. ↑ 29,0 29,1 Rayli-Smit 1991, s. 126.
  30. ↑ Nikol 2009, ss. 28–30.
  31. ↑ Nikol 2009, ss. 19–21.
  32. ↑ Nikol 2009, s. 24.
  33. ↑ Nicolle 2009, ss. 26–27.
  34. ↑ Nikol 2009, s. 17.
  35. ↑ Nicolle 2009, s. 18.
  36. ↑ Shmieder & O'Doherty 2015, ss. 121–138.
  37. ↑ Cowan, Mackey & Macquarrie 1983, s. 18.
  38. ↑ Runciman 1952, ss. 257, 259.
  39. ↑ Nicolle 2009, ss. 42.
  40. ↑ Runciman 1952, ss. 259–267.
  41. ↑ Nikol 2009, ss. 43.
  42. ↑ Nicolle 2009, ss. 46.
  43. ↑ 43,0 43,1 Nikol 2009, ss. 46.
  44. ↑ 44,0 44,1 44,2 44,3 44,4 44,5 Rayli-Smit 1991, s. 50.
  45. ↑ Nicolle 2009, ss. 47.
  46. ↑ Runciman 1952, ss. 267–270.
  47. ↑ Runciman 1952, ss. 259–263.
  48. ↑ Runciman 1952, ss. 268–269.
  49. ↑ Runciman 1952, s. 269.
  50. ↑ Runciman 1952, ss. 270–271.
  51. ↑ Rayli-Smit 1991, s. 51.
  52. ↑ Runciman 1952, ss. 272–273.
  53. ↑ 53,0 53,1 53,2 53,3 53,4 Brundage 1962, ss. 115–121.
  54. ↑ 54,0 54,1 Nikol 2009, s. 54.
  55. ↑ Nikol 2009, ss. 18, 54.
  56. ↑ Rayli-Smit 1991, ss. 49–50.
  57. ↑ Nikol 2009, s. 55.
  58. ↑ Riley-Smith 1991, s. 50.
  59. ↑ Uilyam of Tyre, Babcock & Krey 1943, vol. 2, bk. 17, bob. 1, 184–185-betlar: “Kengashda hozir boʻlgan zodagonlarning ismlarini... avlodlar manfaati uchun shu yerda yozib qoʻyish bugungi tarixga toʻgʻri va toʻliq uygʻun koʻrinadi ... Har birini alohida nomlash juda uzoq davom etadi.".
  60. ↑ Nicolle 2009, ss. 54–55.
  61. ↑ Nicolle 2009, ss. 37–38.
  62. ↑ Runciman 1952, ss. 228–229.
  63. ↑ Baldvin & Setton 1969, s. 510.
  64. ↑ Nikol 2009, s. 77.
  65. ↑ 65,0 65,1 Runciman 1952, ss. 232–234, 277.
  66. ↑ Nikol 2009, ss. 81–84.
  67. ↑ 67,0 67,1 Nikol 2009, s. 84.
  68. ↑ Nicolle 2009, ss. 78.
  69. ↑ Nikol, 2009 & 2009-yil, ss. 81.
  70. ↑ Nikol 2009.
  71. ↑ Riley-Smit 1991, s. 56.
  72. ↑ Rayli-Smit 1991, s. 60.

Adabiyotlar

tahrir

Havolalar

tahrir

The Second Crusade and Aftermath (Wayback Machine saytida 2011-01-10 sanasida arxivlangan) at the Internet Medieval Sourcebook 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ikkinchi_salib_yurishi&oldid=5245818" dan olindi
  NODES
INTERN 1