Vikipediya

Ko‘rinadigan spektr

Koʻrinadigan spektr — bu elektromagnit spektrning inson koʻzi koʻra oladigan qismi. Ushbu toʻlqin uzunliklar diapazonidagi elektromagnit nurlanish koʻrinadigan yorugʻlik (yoki oddiygina yorugʻlik) deb ataladi. Optik spektr baʼzan koʻrinadigan spektr bilan bir xil deb qabul qilinadi, ammo baʼzi mualliflar bu atamani kengroq maʼnoda ishlatib, ultrabinafsha va infraqizil nurlanish qismlarini ham qamrab oluvchi optik nurlanish sifatida belgilaydi[1][2].

Oq yorugʻlik shisha prizmadan dispersiya boʻlganda koʻrish spektrining barcha ranglariga ajralib chiqishi.

Oddiy inson koʻzi taxminan 380 dan 750 nanometrgacha boʻlgan toʻlqin uzunliklariga javob qaytaradi[3]. Chastotalar jihatidan, bu taxminan 400 dan 790 teragerslga mos keladi. Ushbu chegaralar aniq belgilangan emas va insonning individual xususiyatlariga qarab farqlanishi mumkin[4]. Muqobil sharoitlarda, inson sezgirlik diapazoni ultrabinafsha (310 nm) va yaqin infraqizil (1100 nm) toʻlqin uzunliklarigacha kengayishi mumkin[5][6][7].

Spektr insonning koʻrish tizimi orqali farqlanishi mumkin boʻlgan barcha ranglarni oʻz ichiga olmaydi. Masalan, pushti kabi toʻq ranglar yoki binafsha rangning baʼzi soyalarini faqat bir nechta toʻlqin uzunliklarining aralashmasi orqali hosil qilish mumkin. Faqat bitta toʻlqin uzunligi bilan ifodalanadigan ranglar sof ranglar yoki spektral ranglar deb ataladi[8][9].

Koʻrinadigan toʻlqin uzunliklari Yer atmosferasidan deyarli toʻliq soʻnmasdan oʻtadi va bu elektromagnit spektrning „optik oyna“ deb ataladigan qismiga mos keladi. Masalan, toza havo koʻk yorugʻlikni qizil yorugʻlikka qaraganda koʻproq sochadi, shu sababli kunduzi osmon koʻk rangda koʻrinadi (Quyosh atrofidagi hudud esa oq rangda koʻrinadi, chunki bu joyda yorugʻlik kamroq sochiladi). Optik oyna baʼzida „koʻrinadigan oyna“ deb ham ataladi, chunki u insonning koʻrinadigan javob spektriga mos keladi[2][4].

Spektral ranglar

tahrir

Yaqin infraqizil (NIR) oyna inson koʻrish diapazonidan tashqarida, shuningdek, oʻrta toʻlqinli infraqizil (MWIR) va uzoq toʻlqinli infraqizil (LWIR) diapazonlar ham mavjud. Lekin boshqa hayvonlar ushbu diapazonlarni sezishi mumkin.

Faqat tor toʻlqin uzunliklar diapazonidagi (monoxromatik yorug‘lik) koʻrinadigan yorugʻlik orqali hosil boʻladigan ranglar spektral ranglar deb ataladi. Ranglar spektri uzluksiz boʻlib, bir rangdan ikkinchisiga oʻtishda aniq chegaralar mavjud emas[10].

Tarixi

tahrir
 
Nyutonning 1704-yilgi „Optika“ asaridagi rang doirasi uning musiqiy notalar bilan bogʻlagan ranglarini koʻrsatadi. Spektrdagi qizildan binafshagacha boʻlgan ranglar D notadan boshlab musiqiy gamma notalari bilan ajratilgan. Doira D notadan D notagacha toʻliq oktavani oʻz ichiga oladi. Nyutonning doirasida spektrning bir chekkasidagi qizil rang ikkinchi chekkadagi binafsha rang bilan yonma-yon joylashgan. Bu qizil va binafsha nurlar aralashganda spektrga kirmagan siyohrang tuslar hosil boʻlishini aks ettiradi.

XIII asrda Rodjer Bekon yomgʻir kamalaklarini oynadan yoki kristalldan yorugʻlik oʻtish jarayoniga oʻxshash jarayon orqali hosil boʻladi deb taxmin qilgan[11].

XVII asrda Isaak Nyuton prizma orqali oq yorugʻlikni ajratib, qayta birlashtirish mumkinligini kashf etgan va bu hodisani oʻzining Optika nomli kitobida batafsil tasvirlab bergan. Nyuton spektr (Lotin tilidan „koʻrinish“ yoki „sharpa“) atamasini birinchi marta 1671-yilda bosma shaklda oʻzining optika ustida qilgan tajribalariga nisbatan qoʻllagan[12]. U kuzatganidek, Quyosh nurlari prizmaning yuzasiga burchak ostida tushganda, bir qismi aks etadi, bir qismi esa prizma ichidan oʻtadi va turli rangli nurlar sifatida ajralib chiqadi.

Nyuton nur bir nechta ranglardan iborat „zarralar“ (korpusklalar)dan tashkil topgan degan nazariyani ilgari surdi. U shuningdek, turli ranglarning prizma ichida har xil tezlikda harakatlanishini kuzatgan: masalan, qizil nur shisha ichida binafsha nurga qaraganda tezroq harakat qiladi. Shu sababli qizil nur prizma orqali oʻtganda binafsha nurlarga qaraganda kamroq sinadi (refraksiya) va spektrda ranglarning ketma-ketligi hosil boʻladi.

 
Newtonning prizmatik ranglarni kuzatishi (Bryuster Deyvid, 1855-yil)

Nyuton spektrni dastlab oltita asosiy rangga, yaʼni qizil, toʻq sariq, sariq, yashil, koʻk va binafsha ranglarga boʻlgan. Soʻngra, yettinchi rang sifatida indigo rangni qoʻshgan, chunki 7 soni qadimgi yunon sofistlari tomonidan mukammal son deb hisoblangan. Unga koʻra, ranglar, musiqiy ohanglar, quyosh tizimidagi ob’ektlar va haftaning kunlari oʻrtasida bogʻliqlik mavjud deb hisoblangan[13]. Inson koʻzi indigo chastotalariga nisbatan unchalik sezgir emas va baʼzi odamlar, garchi yaxshi koʻrish qobiliyatiga ega boʻlsalar ham, indigo rangini koʻk va binafsha ranglardan farqlay olmaydilar. Shu sababli, Ayzek Azimov[14] kabi ayrim keyingi sharhlovchilar indigoni alohida rang sifatida emas, balki koʻk yoki binafsha rangning bir tusi sifatida qarash kerakligini taklif qilishgan. Dalillar shuni koʻrsatadiki, Nyuton „indigo“ va „koʻk“ soʻzlari orqali nazarda tutgan maʼnolar bu rang soʻzlarining hozirgi zamonaviy maʼnolariga toʻgʻri kelmaydi. Nyutonning prizmadagi ranglar haqidagi kuzatuvlarini koʻrinadigan yorugʻlik spektrining rangli tasviri bilan taqqoslash shuni koʻrsatadiki, u aytgan „indigo“ bugungi kunda koʻk deb ataladigan rangga, uning „koʻk“ esa havorang (tsian)ga mos keladi[15][16][17].

XVIII asrda Johann Wolfgang von Goethe oʻzining „Ranglar nazariyasi“ asarida optik spektr haqida yozgan. Goethe „spektr“ (nemischa:„Spektrum“) soʻzini optik koʻrinish yoki soya maʼnosida ishlatgan, Schopenhauer ham „Koʻrish va ranglar haqida“ asarida xuddi shunday degan. Gyote uzluksiz spektr murakkab hodisa ekanligini taʼkidlagan. Nyuton yorugʻlik nurini toraytirib hodisani izolyatsiya qilgan boʻlsa, Gyote kengroq teshikdan oʻtkazilganda spektr emas, balki oq rang oʻrtasida qizgʻish-sariq va koʻk-tsiyan ranglarning chetlari hosil boʻlishini kuzatgan. Bu chetlar bir-biriga yaqinlashganda esa spektr paydo boʻlgan.

XIX asrning boshlarida koʻrinadigan spektr tushunchasi aniqroq boʻla boshladi. Yorugʻlikning koʻrinmaydigan diapazonlari William Herschel (infraqizil), Johann Wilhelm Ritter (ultrabinafsha), Thomas Yung, Thomas Johann Seebeck va boshqalar tomonidan kashf etilib oʻrganilgan[18]. 1802-yilda Yung yorug‘likning turli ranglari to‘lqin uzunliklarini birinchi bo‘lib o‘lchagan[19].

Ko‘rinadigan spektr va ranglarni ko‘rish o‘rtasidagi bog‘liqlik XIX asr boshlarida Thomas Yung va Hermann von Helmholtz tomonidan o‘rganilgan. Ularning rang ko‘rish nazariyasiga ko’ra ko‘z o’zining uchta alohida reseptori yordamida rangni qabul qiladi, degan to‘g‘ri farazni ilgari surgan.

Koʻrish diapazonining chegaralari

tahrir
 
Kunduzgi (qora) va tungi ko‘rish qolbiliyatining (yashil) yorug‘lik samaradorligi funksiyalari. Gorizontal o‘q - to‘lqin uzunligi, nmda ko‘rsatilgan.

Ko‘rinadigan spektr retinaga yetib boradigan va vizual fototransdutsiyani (umurtqalilar vizual opsinini qo‘zg‘atadigan) faollashtiradigan to‘lqin uzunliklari bilan cheklangan. UV nurlarga nisbatan sezgirlikning pastligi odatda ko‘z gavharining bu nurlarni o‘tkazish qobiliyati bilan cheklansa, IR (infraqizil) nurlarga nisbatan sezgirlik vizual opsinlarning spektral sezgirlik funksiyalari bilan chegaralanadi[20]. Ushbu diapazon psixometrik jihatdan yoritilish samaradorligi funksiyasi orqali aniqlanadi, bu esa barcha omillarni hisobga oladi. Odamlarda ikkita vizual tizim uchun alohida funksiyalar mavjud: biri fotopik ko‘rish (kunduzgi yorug‘likda ishlaydi) bo‘lib, u konuscha hujayralar yordamida amalga oshiriladi; ikkinchisi esa skotopik ko‘rish (xira yorug‘likda ishlaydi) bo‘lib, u tayoqchali hujayralar orqali amalga oshiriladi. Har bir funksiyaning ko‘rinadigan spektr diapazoni har xil. Biroq, ko‘rinadigan diapazon haqidagi muhokamalar odatda fotopik ko‘rish asosida olib boriladi.

Atmosfera orqali oʻtish

tahrir

Ko‘pchilik hayvonlarning ko‘rinadigan diapazoni atmosferadan o‘ta oladigan yorug‘lik diapazoni — optik deraza — bilan moslashgan holda rivojlangan. Ozon qatlami ultrabinafsha (UV) nurlarining deyarli barchasini (315 nm dan past) yutadi[21]. Biroq, bu faqat kosmik yorugʻlikka (masalan, quyosh nurlariga) taʼsir qiladi, yer yuzidagi yorugʻlikka (masalan, biolyuminessensiya) taʼsir qilmaydi.

Koʻz orqali oʻtish

tahrir
 
Yorugʻlikning koʻz muhitidan oʻtish jarayonidagi kumulyativ oʻtkazuvchanlik spektrlari: shox pardadan soʻng (koʻk), gavhar oldidan (qizil), gavhardan soʻng (kulrang) va toʻr pardadan oldin (toʻq sariq). Uzluksiz chiziqlar 4,5 yoshli koʻzga tegishli. Uzuq-uzuq toʻq sariq chiziq 53 yoshli koʻzni, nuqtali chiziq esa 75 yoshli koʻzni ifodalaydi. Bu chiziqlar gavharning vaqt oʻtishi bilan sargʻayishi taʼsirini koʻrsatadi.

Koʻpchilik hayvonlarning koʻrinadigan diapazoni atmosferadan oʻta oladigan yorugʻlik diapazoni – optik deraza – bilan moslashgan holda rivojlangan. Ozon qatlami ultrabinafsha (UV) nurlarining deyarli barchasini (315 nm dan past) yutadi[22]. Biroq, bu faqat kosmik yorugʻlikka (masalan, quyosh nurlariga) taʼsir qiladi, yer yuzidagi yorugʻlikka (masalan, biolyuminessensiya) taʼsir qilmaydi[22].

Opsinlarning yorugʻlikni yutish xususiyati

tahrir

Har bir opsinning oʻziga xos spektral sezgirlik funksiyasi mavjud boʻlib, u har bir toʻlqin uzunligidagi fotonni yutish ehtimolini belgilaydi[23]. Yorqinlik samaradorligi funksiyasi, asosan, har bir vizual opsinning hissa qoʻshishiga asoslangan. Shu sababli, alohida opsinlarning spektral sezgirlik funksiyalaridagi farqlar yorqinlik samaradorligi funksiyasiga va koʻrinadigan diapazonga taʼsir qiladi. Masalan, uzoq toʻlqin (qizil) chegarasi L-opsinning pozitsiyasiga mutanosib ravishda oʻzgaradi. Ushbu pozitsiyalar maksimal sezgirlik toʻlqin uzunligi (yaʼni, eng yuqori sezgirlikka ega boʻlgan toʻlqin uzunligi) bilan belgilanadi. Agar L-opsinning maksimal sezgirligi 10 nm ga koʻkarib siljisa, koʻrinadigan spektrning uzoq toʻlqin chegarasi ham 10 nm ga siljiydi. L-opsinning maksimal toʻlqin uzunligidagi katta ogʻishlar protanopiya deb ataluvchi rang koʻrlik shakliga olib keladi. L-opsinning yoʻqligi (protanopiya) esa koʻrinadigan spektrning uzoq toʻlqin chegarasini taxminan 30 nm ga qisqartiradi. M-opsin va S-opsin bilan bogʻliq rang koʻrligi turlari yorqinlik samaradorligi funksiyasiga yoki koʻrinadigan spektr chegaralariga sezilarli taʼsir koʻrsatmaydi.

Chegaralarning turli taʼriflari

tahrir

Jismoniy va biologik oʻzgaruvchanliklardan qatʼi nazar, koʻrinadigan spektr chegaralarining taʼrifi standart emas va soha yoki maqsadga qarab oʻzgaradi. Masalan, amaliy chegaralar bilan qiziqqan sohalar ehtiyotkorlik bilan 420–680 nm oraligʻini belgilashi mumkin[24][25]. Psixometrik yondashuvni qoʻllab, eng keng diapazonni qamrab olishni maqsad qilgan sohalar esa 380–750 nm yoki hatto 380–800 nm deb belgilashi mumkin[26][27]. Yaqin infraqizil (NIR) diapazondagi yorqinlik samaradorligi funksiyasi keskin tugamaydi, balki eksponensial pasayadi. Masalan, 1,050 nm toʻlqin uzunligidagi yorugʻlikni sezish sezgirligi 700 nm ga nisbatan 10⁹ barobar zaifroqdir. Shu sababli, 1,050 nm yorugʻlikni koʻrish uchun 700 nm ga qaraganda ancha yuqori yorqinlik kerak boʻladi[28].

Koʻrinadigan spektrdan tashqaridagi koʻrish

tahrir

Ideal laboratoriya sharoitlarida odamlar 1,064 nm gacha boʻlgan infraqizil nurlarni sezishi mumkin[28]. 1,050 nm yaqin infraqizil (NIR) nur qizil rangni qoʻzgʻatishi mumkin, bu esa L-opsin tomonidan toʻgʻridan-toʻgʻri yutilishini koʻrsatadi. Shu bilan birga, impulsli NIR lazerlar yashil rangni ham qoʻzgʻatishi mumkinligi haqida xabarlar bor, bu ikki fotonli yutilish infraqizil sezgirlikni kengaytirishga imkon berishi mumkinligini anglatadi[28].

Yosh subyektlar ultrabinafsha (UV) nurlarni taxminan 310–313 nm gacha sezishlari mumkin[29][30][31]. Ammo 380 nm dan past nurlarni sezish, ehtimol, opsinlar tomonidan UV nurning toʻgʻridan-toʻgʻri yutilishi emas, balki koʻzning optik muhitining lyuminestsensiyasi tufayli sodir boʻladi. Koʻz linzasi va shox pardasi tomonidan yutilgan UVA nurlari energiyasi pastroq (toʻlqin uzunligi kattaroq) lyuminestsent nurlanish chiqarishi mumkin, bu esa opsinlar tomonidan yutiladi. Masalan, linza 350 nm nurni yutganida, lyuminestsent nurlanish spektri taxminan 440 nm ga toʻgʻri keladi[32].

Koʻrinmas yorugʻlikni aniqlash

tahrir

Fotopik va skotopik tizimlardan tashqari, odamlar asosiy vizual tizimga bogʻliq boʻlmagan boshqa yorugʻlik sezish tizimlariga ega. Masalan, melanopsin 420–540 nm oraligʻida yutilish sezgirligiga ega va bu tizim sirkad ritmlar va reflektiv jarayonlarni boshqaradi[33]. Biroq, melanopsin tizimi tasvirlarni hosil qilmaydi va shuning uchun koʻrish tushunchasiga kirmaydi hamda koʻrinadigan spektrga hissa qoʻshmaydi.

Tirik organizmlarda koʻrish

tahrir

Koʻrinadigan spektr insonlar uchun aniqlangan, ammo turli hayvonlar turlari orasida katta farqlar mavjud. Nafaqat konuscha opsinlar spektral jihatdan koʻchirilib, koʻrinadigan diapazonni oʻzgartirishi mumkin, balki odamlarning 3 ta konuschasiga (trixromatik) nisbatan 4 ta (tetraxromatik) yoki 2 ta (dixromatik) konuschaga ega boʻlgan umurtqalilar ham odamlarnikidan kengroq yoki torroq koʻrinadigan spektrga ega boʻlishadi[34]. Umurtqalilar odatda 1–4 xil opsin sinfiga ega boʻlishadi[21]:

  • Uzoq toʻlqin sezgirligi (LWS): 500–570 nm oraligʻida maksimal sezgirlik.
  • Oʻrta toʻlqin sezgirligi (MWS): 480–520 nm oraligʻida maksimal sezgirlik.
  • Qisqa toʻlqin sezgirligi (SWS): 415–470 nm oraligʻida maksimal sezgirlik.
  • Binafsha/ultrabinafsha sezgirligi (VS/UVS): 355–435 nm oraligʻida maksimal sezgirlik.

Hayvonlarning vizual tizimlarini xulq-atvor orqali sinash qiyin, shuning uchun hayvonlarning koʻrinadigan diapazoni odatda opsinlarning maksimal toʻlqin uzunliklari odamlarnikiga solishtirish orqali aniqlanadi. Masalan, odamlarda S-opsinning maksimal sezgirligi 420 nm, L-opsinniki esa 560 nm.

Sutemizuvchilar

tahrir

Koʻpchilik sutemizuvchilar faqat ikki xil opsin sinfini (LWS va VS) saqlab qolgan, bu, ehtimol, tungi torayish hodisasi bilan bogʻliq[21]. Ammo eski dunyo primatlari (shu jumladan, odamlar) LWS sinfida ikki xil versiyani rivojlantirib, uch rangli koʻrishni (trixromatizm) qayta tiklashgan. Boshqa koʻpchilik sutemizuvchilardan farqli oʻlaroq, kemiruvchilarning UVS opsinlari qisqa toʻlqin uzunligida qolgan. Masalan, sichqonlarda 340 nm gacha boʻlgan UVS opsinlar mavjud, chunki ular linzada UV filtrlarga ega emas. UV nurning toʻgʻridan-toʻgʻri retinaga yetib borishi retinal shikastlanishga olib kelishi mumkin boʻlsa-da, sichqonlarning qisqa umr koʻrishi bu xavfni kamaytirishi mumkin[35]. Itlarda ikkita konus opsin mavjud boʻlib, ular 429 nm va 555 nm toʻlqin uzunligida joylashgan, shuning uchun ular dixromatik boʻlishiga qaramay, odamlarning koʻrinadigan spektrining deyarli barchasini koʻra oladi[36]. Otlarning opsinlari 428 nm va 539 nm da joylashgan, bu ularning qizil rangni koʻrish qobiliyatini biroz cheklaydi[37].

Qushlar

tahrir

Koʻpchilik boshqa umurtqalilar (qushlar, kaltakesaklar, baliqlar va boshqalar) tetraxromatizmini saqlab qolgan boʻlib, UVS opsinlari odamlarnikidan uzoqroqqa, ultrabinafsha sohalarga yetadi[21]. Qushlarning UVS opsin sezgirligi 355–425 nm, LWS opsin sezgirligi esa 560–570 nm oraligʻida farqlanadi[38]. Bu baʼzi qushlarda odamlar bilan teng spektrni, boshqa qushlarda esa ultrabinafsha nurlarga nisbatan sezgirlikning kengayishini taʼminlaydi. Baʼzan qushlarning LWS opsinlari 600 nm dan yuqori choʻqqi toʻlqin uzunligiga ega deb xabar qilinadi, ammo bu faqat qush yogʻ tomchilari filtri bilan birga olinadigan samarali choʻqqi hisoblanadi[38]. Haqiqiy LWS opsinning choʻqqi uzunligi uzun toʻlqin cheklovini yaxshiroq koʻrsatadi. Qushlarda ultrabinafsha koʻrishning foydasi, ehtimol, jinsiy farqlanishga bogʻliq patlardagi belgilarni ultrabinafsha spektrda koʻra olish bilan bogʻliq[39][40].

Baliqlar

tahrir

Teleostlar (suyakli baliqlar) odatda tetraxromatikdir. Baliqlarning UVS opsin sezgirligi 347–383 nm oraligʻida, LWS opsin sezgirligi esa 500–570 nm oraligʻida boʻladi[41]. Baʼzi baliqlar, muqobil xromoforlarni ishlatib, LWS opsin sezgirligini 625 nm gacha kengaytirishi mumkin[41]. Oltin baliqning infraqizil va ultrabinafsha nurlarni koʻra oladigan yagona hayvon ekanligi haqidagi keng tarqalgan fikr notoʻgʻri[42], chunki oltin baliq infraqizil nurni koʻra olmaydi[43].

Umurtqasizlar

tahrir

Umurtqasizlar vizual tizimi umurtqalilar tizimidan keskin farq qiladi, shuning uchun toʻgʻridan-toʻgʻri taqqoslash qiyin. Biroq, aksariyat hasharot turlarida UV sezgirlik qayd etilgan[44]. Asalarilar va boshqa koʻplab hasharotlar ultrabinafsha nurlarni sezishi mumkin, bu ularga gullardagi nektarni topishda yordam beradi. Hasharotlarga bogʻliq changlanishga tayanadigan oʻsimliklar odamlar uchun qanday rangda koʻrinishidan koʻra, ultrabinafsha spektrda qanday koʻrinishiga qarab muvaffaqiyatga erishishi mumkin. Asalarilarning uzun toʻlqin chegarasi taxminan 590 nm ni tashkil etadi[45]. Mantis qisqichbaqalari 14 gacha opsinlarni namoyish etib, 300 nm dan kamroq va 700 nm dan yuqori boʻlgan koʻrinadigan spektrni qamrab oladi[21].

Issiqlik koʻrish tizimi

tahrir

Baʼzi ilonlar 5 dan 30 μm gacha boʻlgan toʻlqin uzunliklarida radiatsion issiqlikni „koʻra“ olishadi[46]. Bu darajada aniq koʻrish qobiliyatiga ega boʻlib, koʻr boʻlgan qoʻrgʻoshinli ilon ham oʻz hujumini oʻldiradigan yirik qismlarini maqsad qilib tanlashga qodir[47]. Ushbu organiga ega boshqa ilonlar esa issiq tana qismlarini bir metr masofadan aniqlay olishadi[48]. Bu issiqlik koʻrish qobiliyati, shuningdek, termoregulyatsiya va yirtqichlarni aniqlashda ham foydalanilishi mumkin[49][50].

Spektroskopiya

tahrir
 
Yer atmosferasi elektromagnit nurlanishning ayrim toʻlqin uzunliklarini qisman yoki toʻliq toʻsadi, biroq koʻzga koʻrinadigan yorugʻlik uchun u, asosan, oʻtkazuvchan hisoblanadi.
Asosiy maqola: Spektroskopiya

Spektroskopiya bu jismlarni ularning chiqaradigan, yutadigan yoki aks ettiradigan rang spektriga asoslanib oʻrganadigan sohadir. Koʻrinadigan nur spektroskopiyasi astronomiyada (shuningdek, boshqa toʻlqin uzunlikdagi spektroskopiya) muhim vositadir, bu orqali olimlar uzoq obyektlarning xususiyatlarini tahlil qilishadi. Masalan, kimyoviy elementlar va kichik molekulalar spektr chiziqlari yordamida aniqlanadi. Quyosh spektrini tahlil qilish orqali geliy birinchi marta kashf qilingan.

Manbalar

tahrir
  1. ↑ Pedrotti, Frank L.; Pedrotti, Leno M.; Pedrotti, Leno S.. Introduction to Optics. Cambridge University Press, December 21, 2017 — 7–8-bet. ISBN 9781108428262. 
  2. ↑ 2,0 2,1 „What Is the Visible Light Spectrum?“ (en). ThoughtCo. 2024-yil 18-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 4-oktyabr.
  3. ↑ Starr, Cecie. Biology: Concepts and Applications. Thomson Brooks/Cole, 2005 — 94-bet. ISBN 978-0-534-46226-0. 
  4. ↑ 4,0 4,1 „The visible spectrum“. Britannica (2024-yil 27-may). 2022-yil 12-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2021-yil 13-yanvar.
  5. ↑ D. H. Sliney (February 2016). "What is light? The visible spectrum and beyond". Eye 30 (2): 222–229. doi:10.1038/eye.2015.252. ISSN 1476-5454. PMID 26768917. PMC 4763133. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4763133. 
  6. ↑ W. C. Livingston. Color and light in nature, 2nd, Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2001. ISBN 0-521-77284-2. Qaraldi: 2021-yil 5-mart. 
  7. ↑ Grazyna Palczewska (December 2014). "Human infrared vision is triggered by two-photon chromophore isomerization". Proceedings of the National Academy of Sciences 111 (50): E5445–E5454. doi:10.1073/pnas.1410162111. PMID 25453064. PMC 4273384. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4273384. 
  8. ↑ Nave, R „Spectral Colors“. Hyperphysics. 2017-yil 27-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 11-may.
  9. ↑ „Colour - Visible Spectrum, Wavelengths, Hues | Britannica“ (en). www.britannica.com (2024-yil 10-sentyabr). 2022-yil 12-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2024-yil 4-oktyabr.
  10. ↑ Bruno, Thomas J. and Svoronos, Paris D. N. (2005). CRC Handbook of Fundamental Spectroscopic Correlation Charts. (Wayback Machine saytida 2024-10-04 sanasida arxivlangan) CRC Press. ISBN 9781420037685
  11. ↑ Coffey, Peter. The Science of Logic: An Inquiry Into the Principles of Accurate Thought. Longmans, 1912 — 185-bet. „roger bacon prism.“ 
  12. ↑ M.H. Oʻlmasova. Fizika: Optika, Atom va Yadro fizikasi. Toshkent: Choʻlpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010 — 164-bet. ISBN 978-9943-05-149-2. 
  13. ↑ Isacoff, Stuart. Temperament: How Music Became a Battleground for the Great Minds of Western Civilization. Knopf Doubleday Publishing Group, 16 January 2009 — 12–13-bet. ISBN 978-0-307-56051-3. Qaraldi: 2014-yil 18-mart. 
  14. ↑ Asimov, Isaac. Eyes on the universe : a history of the telescope. Boston: Houghton Mifflin, 1975 — 59-bet. ISBN 978-0-395-20716-1. 
  15. ↑ Evans, Ralph M.. The perception of color, null, New York: Wiley-Interscience, 1974. ISBN 978-0-471-24785-2. 
  16. ↑ McLaren, K. (March 2007). "Newton's indigo". Color Research & Application 10 (4): 225–229. doi:10.1002/col.5080100411. 
  17. ↑ Waldman, Gary. Introduction to light : the physics of light, vision, and color, Dover, Mineola: Dover Publications, 2002 — 193-bet. ISBN 978-0-486-42118-6. Qaraldi: 2020-yil 29-oktyabr. 
  18. ↑ The Cambridge History of Science: The Modern Physical and Mathematical Sciences Mary Jo Nye: . Cambridge University Press, 2003 — 278-bet. ISBN 978-0-521-57199-9. Qaraldi: 2020-yil 29-oktyabr. 
  19. ↑ John C. D. Brand. Lines of light: the sources of dispersive spectroscopy, 1800–1930. CRC Press, 1995 — 30–32-bet. ISBN 978-2-88449-163-1. Qaraldi: 2020-yil 29-oktyabr. 
  20. ↑ Z.T. Rajamurodov, B.M. Bozorov, A.I. Rajabov, D.Gʻ. Hayitov. Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi. Toshkent: Tafakkur Boʻstoni, 2013 — 177-bet. ISBN 978-9943-4237-3-2. 
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 Hunt, D.M.; Wilkie, S.E.; Bowmaker, J.K.; Poopalasundaram, S. (October 2001). "Vision in the ultraviolet". Cellular and Molecular Life Sciences 58 (11): 1583–1598. doi:10.1007/PL00000798. PMID 11706986. PMC 11337280. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=11337280. "Radiation below 320 nm [ultraviolet (UV)A] is largely screened out by the ozone layer in the Earth's upper atmosphere and is therefore unavailable to the visual system," 
  22. ↑ 22,0 22,1 Boettner, Edward A.; Wolter, J. Reimer (December 1962). "Transmission of Ocular Media". Investigative Ophthalmology & Visual Science 1: 776-783. 
  23. ↑ R.A. Sobirova, O.A. Abrorov, F.X. Inoyatova, A.N. Aripov. Biologik Kimyo. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006 — 41-bet. ISBN 978-9943-08-010-2. 
  24. ↑ Laufer, Gabriel „Geometrical Optics“, . Introduction to Optics and Lasers in Engineering. Cambridge University Press, 1996 — 11-bet. DOI:10.1017/CBO9781139174190.004. ISBN 978-0-521-45233-5. 
  25. ↑ Bradt, Hale. Astronomy Methods: A Physical Approach to Astronomical Observations. Cambridge University Press, 2004 — 26-bet. ISBN 978-0-521-53551-9. Qaraldi: 2013-yil 20-oktyabr. 
  26. ↑ Ohannesian, Lena; Streeter, Anthony. Handbook of Pharmaceutical Analysis. CRC Press, 2001 — 187-bet. ISBN 978-0-8247-4194-5. Qaraldi: 2013-yil 20-oktyabr. 
  27. ↑ Ahluwalia, V.K.; Goyal, Madhuri. A Textbook of Organic Chemistry. Narosa, 2000 — 110-bet. ISBN 978-81-7319-159-6. Qaraldi: 2013-yil 20-oktyabr. 
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Sliney, David H.; Wangemann, Robert T.; Franks, James K.; Wolbarsht, Myron L. (1976). "Visual sensitivity of the eye to infrared laser radiation". Journal of the Optical Society of America 66 (4): 339–341. doi:10.1364/JOSA.66.000339. PMID 1262982. "The foveal sensitivity to several near-infrared laser wavelengths was measured. It was found that the eye could respond to radiation at wavelengths at least as far as 1,064 nm. A continuous 1,064 nm laser source appeared red, but a 1,060 nm pulsed laser source appeared green, which suggests the presence of second harmonic generation in the retina." 
  29. ↑ Lynch, David K.; Livingston, William Charles. Color and Light in Nature, 2nd, Cambridge: Cambridge University Press, 2001 — 231-bet. ISBN 978-0-521-77504-5. Qaraldi: 2013-yil 12-oktyabr. „Limits of the eye's overall range of sensitivity extends from about 310 to 1,050 nanometers“ 
  30. ↑ Dash, Madhab Chandra; Dash, Satya Prakash. Fundamentals of Ecology 3E. Tata McGraw-Hill Education, 2009 — 213-bet. ISBN 978-1-259-08109-5. Qaraldi: 2013-yil 18-oktyabr. „Normally the human eye responds to light rays from 390 to 760 nm. This can be extended to a range of 310 to 1,050 nm under artificial conditions.“ 
  31. ↑ Saidman, Jean (15 May 1933). "Sur la visibilité de l'ultraviolet jusqu'à la longueur d'onde 3130" (fr). Comptes rendus de l'Académie des sciences 196: 1537–9. http://visualiseur.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k3148d. Qaraldi: 21 October 2013. Ko‘rinadigan spektr]]
  32. ↑ Kurzel, Richard B.; Wolbarsht, Myron L.; Yamanashi, Bill S. „Ultraviolet Radiation Effects on the Human Eye“, . Photochemical and Photobiological Reviews, 1977 — 133–167-bet. DOI:10.1007/978-1-4684-2577-2_3. ISBN 978-1-4684-2579-6. 
  33. ↑ "A "melanopic" spectral efficiency function predicts the sensitivity of melanopsin photoreceptors to polychromatic lights". Journal of Biological Rhythms 26 (4): 314–323. August 2011. doi:10.1177/0748730411409719. PMID 21775290. 
  34. ↑ R.A. Sobirova, O.A. Abrorov, F.X. Inoyatova, A.N. Aripov. Biologik Kimyo. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006 — 142-bet. ISBN 978-9943-08-010-2. 
  35. ↑ Gouras, Peter; Ekesten, Bjorn (December 2004). "Why do mice have ultra-violet vision?". Experimental Eye Research 79 (6): 887–892. doi:10.1016/j.exer.2004.06.031. PMID 15642326. 
  36. ↑ Neitz, Jay; Geist, Timothy; Jacobs, Gerald H. (August 1989). "Color vision in the dog". Visual Neuroscience 3 (2): 119–125. doi:10.1017/S0952523800004430. PMID 2487095. 
  37. ↑ Carroll, Joseph; Murphy, Christopher J.; Neitz, Maureen; Ver Hoeve, James N.; Neitz, Jay (3 October 2001). "Photopigment basis for dichromatic color vision in the horse". Journal of Vision 1 (2): 80–87. doi:10.1167/1.2.2. PMID 12678603. http://pdfs.semanticscholar.org/1377/4cd02663758c3ed42d9492edc251e0e0246b.pdf. 
  38. ↑ 38,0 38,1 Hart, Nathan S.; Hunt, David M. (January 2007). "Avian Visual Pigments: Characteristics, Spectral Tuning, and Evolution". The American Naturalist 169 (S1): S7–S26. doi:10.1086/510141. PMID 19426092. 
  39. ↑ Cuthill, Innes C „Ultraviolet vision in birds“, . Advances in the Study of Behavior Peter J.B. Slater: . Oxford, England: Academic Press, 1997 — 161-bet. ISBN 978-0-12-004529-7. 
  40. ↑ Jamieson, Barrie G. M.. Reproductive Biology and Phylogeny of Birds. Charlottesville VA: University of Virginia, 2007 — 128-bet. ISBN 978-1-57808-386-2. 
  41. ↑ 41,0 41,1 Carleton, Karen L.; Escobar-Camacho, Daniel; Stieb, Sara M.; Cortesi, Fabio; Marshall, N. Justin (15 April 2020). "Seeing the rainbow: mechanisms underlying spectral sensitivity in teleost fishes". Journal of Experimental Biology 223 (8). doi:10.1242/jeb.193334. PMID 32327561. PMC 7188444. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7188444. 
  42. ↑ „True or False? "The common goldfish is the only animal that can see both infra-red and ultra-violet light."“. Skeptive (2013). 2013-yil 24-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 28-sentyabr.
  43. ↑ Neumeyer, Christa „Chapter 2: Color Vision in Goldfish and Other Vertebrates“, . How Animals See the World: Comparative Behavior, Biology, and Evolution of Vision. Oxford Scholarship Online, 2012. ISBN 978-0-19-533465-4. 
  44. ↑ Briscoe, Adriana D.; Chittka, Lars (January 2001). "The evolution of color vision in insects". Annual Review of Entomology 46 (1): 471–510. doi:10.1146/annurev.ento.46.1.471. PMID 11112177. 
  45. ↑ Skorupski, Peter; Chittka, Lars (10 August 2010). "Photoreceptor Spectral Sensitivity in the Bumblebee, Bombus impatiens (Hymenoptera: Apidae)". PLOS ONE 5 (8): e12049. doi:10.1371/journal.pone.0012049. PMID 20711523. PMC 2919406. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2919406. 
  46. ↑ Newman, EA; Hartline, PH (1981). "Integration of visual and infrared information in bimodal neurons in the rattlesnake optic tectum". Science 213 (4509): 789–91. doi:10.1126/science.7256281. PMID 7256281. PMC 2693128. //www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2693128. 
  47. ↑ Kardong, KV; Mackessy, SP (1991). "The strike behavior of a congenitally blind rattlesnake". Journal of Herpetology 25 (2): 208–211. doi:10.2307/1564650. 
  48. ↑ Fang, Janet (14 March 2010). "Snake infrared detection unravelled". Nature News. doi:10.1038/news.2010.122. 
  49. ↑ Krochmal, Aaron R.; George S. Bakken; Travis J. LaDuc (15 November 2004). "Heat in evolution's kitchen: evolutionary perspectives on the functions and origin of the facial pit of pitvipers (Viperidae: Crotalinae)". Journal of Experimental Biology 207 (Pt 24): 4231–4238. doi:10.1242/jeb.01278. PMID 15531644. 
  50. ↑ Greene HW. (1992). „The ecological and behavioral context for pitviper evolution“, in Campbell JA, Brodie ED Jr. Biology of the Pitvipers. Texas: Selva. ISBN 0-9630537-0-1.

Adabiyotlar

tahrir

Kitoblar

tahrir
  • M.H. Oʻlmasova „I bob“, . Fizika: Optika, Atom va Yadro fizikasi. Toshkent: Choʻlpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2010. ISBN 978-9943-05-149-2. 
  • B.F.Izbosarov, I.R.Kamolov „IX bob“, . Elektromagnetizm. Toshkent: Iqtisod-Moliya nashriyoti, 2006. ISBN 978-9943-13-009-8. 
  • R.A. Sobirova, O.A. Abrorov, F.X. Inoyatova, A.N. Aripov. Biologik Kimyo. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006 — 41-bet. ISBN 978-9943-08-010-2. 
  • Z.T. Rajamurodov, B.M. Bozorov, A.I. Rajabov, D.Gʻ. Hayitov. Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi. Toshkent: Tafakkur Boʻstoni, 2013 — 177-bet. ISBN 978-9943-4237-3-2. 

Havolalar

tahrir 


"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Ko‘rinadigan_spektr&oldid=5349432" dan olindi
  NODES
Idea 1
idea 1