Mahmud I

Mahmud I (usmonli turkcha: محمود اول, turkcha: I. Mahmud, 1696-yil 2-avgust — 1754-yil 13-dekabr) — Usmoniylar imperiyasining yigirma toʻrtinchi sultoni. 1730-yildan 1754-yilgacha hukmronlik qilgan. Amakisining taxtdan voz kechishi ortidan boshlangan uzoq yillik hukmronligi Rossiya, Gabsburglar va Fors bilan urushlar, Gʻarbdan ilhomlanib joriy etilgan ilk harbiy islohotlar bilan kechdi.

Mahmud I
turkcha: I. Mahmud usmonli turkcha: محمود
Mahmud I portreti
Usmoniylar imperiyasi podshohi, xalifasi, ikki muqaddas masjid xodimi
Mansab davri 1730-yil 20-sentyabrdan – 1754-yil 13-dekabrgacha
Oʻtmishdoshi	Ahmad III
Vorisi	Usmon III
Shaxsiy maʼlumotlari
Tavalludi	2-avgust 1696-yil Adirna, Usmoniylar imperiyasi
Vafoti	13-dekabr 1754-yil(1754-12-13) (58 yoshda) Istanbul, Usmoniylar imperiyasi
Imzosi

Sulton Mustafo II va uning kanizagi Soliha Sultonning oʻgʻli, Mahmud I amakisi Sulton Ahmad III ning majburan taxtdan voz kechishi natijasida taxtga oʻtirdi. Keyingi yilgi kichik qoʻzgʻolonlarni bostirgan. Mahmud Fors bilan davom etayotgan urushga eʼtibor qaratdi: bu urush 1736-yilda hech bir tomonni qoniqtirmagan kelishuv bilan yakunlandi. Eron shohi bilan haqiqiy tinchlik kelishuvi 1746-yilda tuzilgan. Gʻarbiy frontda Fors bilan boʻlgan ikki oʻrtadagi kelishmovchiliklar va Rossiyaning Azovga hujumi Gabsburg imperiyasi bilan urushga olib keldi. Usmoniylarning ketma-ket gʻalabalari Rossiya va Gabsburglarni tinchlik shartnomasini tuzishga undadi. Usmoniylar Belgrad shartnomasiga koʻra Belgradni qaytarishdi, ammo Azov Rossiyaga qoldi. Shunday qilib, Usmoniylar Avstriya urushida qatnashmaslik va Nodirshohning oʻlimidan keyin Forsdagi tartibsizliklardan foydalanmasdan, qulay shartlar asosida gʻarbiy frontda uzoq davom etgan tinchlik davriga kirishdi.

Mahmud I hukmronligining ikkinchi yarmi Onadoʻlidagi, Damashqdagi, Arabiston yarim orolidagi va Istanbuldagi tartibsizliklarni bostirish bilan oʻtdi. Xuddi shu davrda İbrahim Muteferrika Usmonlilar imperiyasining harbiy kuchsizligi sabablari haqida risola yozdi. Risolada Usmoniylar armiyasini isloh qilish uchun namuna sifatida Buyuk Pyotr islohotlarini joriy qilishni taklif qildi. Fransiyalik avantyurist Klod-Aleksandr, butun imperiya boʻylab Ahmad Posho nomi bilan tanilgan Kont de Bonnevalga artilleriya korpusini isloh qilish vazifasi yuklangan edi. Korpus oʻquv dasturiga birinchi marta nazariy va amaliy matematika, shuningdek, zamonaviy harbiy sanʼat kiritildi.

Mahmud hukmronligini madaniy faoliyat va qurilish loyihalari nuqtai nazaridan avvalgi davrning davomi sifatida koʻrish mumkin. Uning hukmronligi davridagi yutuqlar orasida Yalovada qogʻoz fabrikasining tashkil etilishi, Galatasaray maktabining qayta tiklanishi, Barokko uslubidagi Nuruosmaniye masjidi va Tophane favvorasining qurilishi kiradi. Istanbulning mashhur Taksim tumaniga Sulton Beyogʻlu va Galata tumanlarida suv muammosini hal qilish uchun qurdirgan suv minorasi (taksim) nomini oldi. Istanbul, Belgrad va Vidinda koʻplab kutubxonalar tashkil etdi. Lolalar, sheʼriyat va musiqaga ishtiyoqi baland boʻlgan.

Bir necha xotini va kanizaklari boʻlishiga qaramay, Mahmud I farzandsiz oʻtdi. Uning oʻrniga tugʻishgan ukasi Usmon III taxtga oʻtirdi.

Biografiyasi

Sulton Mustafo II, Mahmudning otasi

Shahzoda

Mahmud Adirna saroyida tugʻilgan. Usmoniylar sultoni Mustafo II ning joriyalaridan biri, asli yunon boʻlgan Soliha Sultondan toʻngʻich oʻgʻli. Mahmud I ning umumiy eʼtirof etilgan tugʻilgan sanasi 1696-yil 2-avgust ekanligi aytiladi, lekin 1696-yil 10-aprelda yoki 1696-yil 4-oktyabrda tugʻilgan, degan taxminlar ham bor. Anthony Alderson oʻzining „Structure of Ottoman dynasty“ (Usmoniylar sulolasining tuzilishi) asarida taxminiy sanalarni xato deb ataydi. Mahmudning 20 dan ortiq aka-uka va opa-singillari bor edi, lekin ularning barchasi boʻlajak sulton bilan bir onadan emasdi.

Shahzoda Mahmudning bolalik yillari Edirnada oʻtgan. Boshlangʻich taʼlimni 1702-yil 18-mayda boshlagan. Birinchi saboqlarni Mustafo IIning ustozi, shayxulislom Feyzullah Efendidan olgan. Keyingi tarbiyasi bilan Feyzullah Efendining oʻgʻli İbrahim Efendi shugʻullangan.

1703-yilda Mahmudning otasi Adirna voqeasi natijasida ukasi Ahmad foydasiga taxtdan toʻliq voz kechdi va saroy qafasiga qamab qoʻyildi. Bir necha oydan soʻng saroy qafasida vafot etdi. Mahmud oʻzi akalari bilan birga Adirnadan Istanbulga olib kelingan va qafasga joylashtirilgan. 1705-yil 17-aprelda Mahmudning yashirin sunnat toʻy marosimi boʻlib oʻtdi.

Boshqa shahzodalar singari Mahmud ham hunarmandchilikni oʻrgangan va yigirma yetti yil davomida saroy qafasida zargarlik buyumlari yasash bilan shugʻullangan.

Sulton

Hokimiyatga kelishi. Patrona Halil

Patrona Halil isyoni
Jean-Baptiste Vanmour, 1730-yil

Mahmud I 1730-yil 25-sentyabrdan 2-oktabrgacha davom etgan Patrona Halil qoʻzgʻoloni natijasida Sulton Ahmad III taxtdan voz kechgandan keyin hokimiyat tepasiga keldi. Mish-mishlarga koʻra, aynan Ahmad yangi sultonga birinchi boʻlib bay’at bergan, jiyaniga davlat boshqaruvi tizginlarini oʻz qoʻliga olishni, boshqaruvda hech kimga ishonmaslikni maslahat bergan. Usmoniylar tarixchisi Anthony Aldersonning yozishicha, Mahmud 1730-yil 1-oktyabrda Sulton deb eʼlon qilingan. Turk tarixchisi Necdet Sakaoglu 1730-yil 30-sentyabr sanasini koʻrsatgan. Yana bir turk tarixchisi, Islom ensiklopediyasida Mahmud haqidagi maqola muallifi Abdulqodir Ozcan 1730-yil 2-oktyabr sanasini keltirgan.

Mahmud I hukmronligining dastlabki haftalarida qoʻzgʻolon boshchilarining talablarini bajarish ishlarini nazorat qildi. Patrona Halil va uning izdoshlari oʻzlari faqat katta miqdordagi naqd pul bilan qanoatlanib, hech qanday davlat xizmatini xohlamadilar. Ular oʻz tarafdorlarini davlatning eng yuqori lavozimlariga tayinlanishiga erishdilar. Shayxulislom lavozimiga Mehmet Efendi tayinlandi. Bosh vazir lavozimiga Silahdar Damat Mehmed Posho tayinlandi. Bundan tashqari, qatl etilgan bosh vazir Nevşehirli Damad İbrahim Posho davrida kiritilgan ayrim soliqlar bekor qilindi. Mahmud I qoʻzgʻolonchilarning madaniy islohotlar davrida koʻngilochar maskan boʻlgan Kâğıthane va Sadabâd qasrlarni buzish haqidagi iltimosini ham qondirdi. Shunday qilib, davlat deyarli Patrona Halil nazorati ostiga oʻtib, qirq toʻqqizinchi yanichalar korpusi joylashgan Etmeydanı garnizonidan boshqarilardi. Mahmudning onasi Valide Soliha Sebkati Sulton, anʼanaga koʻra, Eski Saroydan Topkapiga olib kelingan. Haramda ham hokimiyat cheklangan edi: Validening harakatlarini Halilning ikkinchi oʻgʻli diqqat bilan kuzatib borgan va mustaqil qaror qabul qilishiga imkon bermagan.

Shu sabablarga koʻra Sulton avvalo Patrona Halil va uning tarafdorlaridan qutulmoqchi boʻldi. Mahmud I oʻzining ishonchli odamlari orqali yuqori martabali zobitlarni oʻziga jalb etish, Patrona Halil taʼsirini pasaytirish rejasini tuzdi. Vaziyatni toʻliq oʻz qoʻliga olib, Halilni saroyda boʻlib oʻtadigan majlisga taklif qilib, yoʻq qilmoqchi boʻldi. Bu orada Patrona Halil tarafdori boʻlgan bir necha ming albanlar tomonidan yuzaga kelishi mumkin boʻlgan qoʻzgʻolonga qarshi choralar koʻrildi. Bir necha oydan keyin qoʻzgʻolon boʻldi: yanicharlar va jebejilar saroyga borishdi, ammo shahar aholisining qoʻllab-quvvatlashi tufayli bu harakat muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Rossiyaga qarshi yangi urush eʼlon qilingan devon kengashidan soʻng Patrona Halil oʻldirildi. Uni qoʻllab-quvvatlagan 7 mingga yaqin kishi ham qatl etildi. Yanichar zobitlarining Halilga nisbatan hasad qilishlari, uni yoʻq qilishga yordam berishga tayyorligi qoʻzgʻolonni bostirishga xizmat qildi. Qoʻzgʻolonda ishtirok etgan yanicharlar, bosniyaliklar va albanlar Istanbuldan chiqarib yuborildi. Yana bir qoʻzgʻolonga urinish 1731-yil 2-sentyabr kuni bartaraf qilindi.

Tashqi siyosat

Usmoniylar imperiyasi 1739-yilda. Boy berilgan hududlar ochroq ranglar bilan belgilanadi

Mahmud I qoʻzgʻolonchi guruhlarni bartaraf etib, davlat boshqaruvini toʻliq qoʻlga kiritgach, tashqi siyosat masalalarini hal qila boshladi.

Fors bilan urushlar (1730—1736)

Mahmud taxtga oʻtirgunicha Eron bilan munosabatlar keskinlashgan edi. Mahmud Sharqning seraskeri etib tayinlagan Bagʻdod hokimi Ahmet Posho forslarni magʻlub etdi. 1731-yil 15-sentyabr kuni revonlik Hekimoglu Ali Posho Urmiya va Tabriz shaharlarini egalladi. 1732-yil 10-yanvar kuni Ahmet Posho va Muhammad Rizo Qula oʻrtasida Kirmonshoh shartnomasi imzolandi. Unga koʻra Tabriz, Erdelon, Kirmonshoh, Hamadon, Huvayz va Luriston Eronga, Ganja, Tiflis, Revan, Shirvon va Dogʻiston Usmoniylarga tegishli edi. Biroq, Sulton Tabrizning forslar qoʻliga oʻtishiga qarshi chiqdi. Topal Osman Posho va Shayxulislom Paşmakçızade Abdullah Efendini lavozimlaridan chetlatdi. Kara amaldorlar (saroy xizmatchilari) boshligʻi Hacı Beşir Ağani taklifiga koʻra Hekimogʻli Ali Posho bosh vazir etib tayinlandi. 1733-yil 6-oktyabr kuni Eronga urush eʼlon qilindi.

Ayni paytda Qandahordan qaytgan Nodirshoh ham bu kelishuvni qabul qilmadi. Eronda hokimiyatni qoʻlga kiritgach, Kirkukka hujum qilib, Bagʻdodni qamal qildi. Taxminan sakkiz oy davom etgan qamal Erzurumli Vali Topal Osman Posho yordamida bartaraf etildi. Tabrizning qayta qoʻlga olinishi bilan Sulton Mahmudga „gʻozi“ unvoni berildi. Biroq Tabrizni boy berildi, keyinroq Bagʻdod qamal qilindi. 1735-yil iyun oyida Revan yaqinidagi Arpachay jangida Abdullah Posho magʻlubiyatga uchradi. Eron seraskeri tomonidan asirga olinganidan soʻng Mahmud I Hekimoglu Ali Poshoni bosh vazir lavozimidan chetlatib, uning oʻrniga Bagʻdod hokimi Gürcü Ismail Poshoni tayinladi. Bagʻdod hokimi etib Raqqa hokimi boʻlgan Hamalizadeh Ahmad Posho tayinlandi. Mahmud Qrim xoni Kaplan I Girayga darhol Kavkaz orqali Eronga yurishni buyurdi. Biroq, bu yurish Rossiya bilan munosabatlarning keskinlashishiga olib kelgach, Usmoniylar Eron bilan sulh tuzish yoʻllarini qidira boshladilar. Kasrishira tinchlik shartnomasi asosida yangi shartnoma tuzildi. 1736-yilda Abbos Mirzoni taxtdan agʻdarib, oʻzini Fors shohi deb eʼlon qilgan Nodirshoh Kirmonshoh Abdulbakiyxonni jaʼfariylar tariqatini tan olish, har yili Fors amirlarini Makkaga hajga joʻnatish, asirlarni almashish va ikkala mamlakatda elchixonalar tashkil etish takliflari bilan Istanbulga yubordi. Eron elchisining saʼy-harakatlari hech qanday natija bermagach, masalani Eronning oʻzida hal qilish maqsadga muvofiq deb topildi. Mustafo ogʻa oʻsha davlatga yuborildi. Oxir-oqibat jafariylikni beshinchi mazhab sifatida qabul qilish taklifi rad etildi, ammo 1736-yilda Nodirshohning shahanshoh deb tan olinishi va Eronda sunniylikning rasman eʼlon qilinishi sharti bilan bu masalada kelishuvga erishildi. Bu kelishuv har ikki tomonga ham yoqmadi.

Rossiya bilan urushlar (1735—1739)

Rossiya Avstriya bilan birgalikda Polsha taxti uchun urushni oʻz foydasiga yakunlab, qoʻshinlarni Azak qal’asiga yaqin joylarga yuborishni boshladi. Usmoniylar bilan tuzilgan shartnomalarga zid ravishda Ukraina va Podolya chegaralarida yangi qal’alar qurdi. Ruslar Mahmud I ning Qrim qoʻshinlarining Kavkazdagi Kabarda hududidan oʻtib, Eron chegarasidagi Usmonli qoʻshinlarini qoʻllab-quvvatlash toʻgʻrisidagi buyrugʻiga qarshi norozilik bildirishdi, chunki bu joylar Rossiyaga tegishli edi va buyruq bekor qilingan boʻlsa-da va keyin Qrim tomon Orkapi qal’asini egallab olish uchun harakat qilgan. Rus hujumlari oldida, fransuz hukumati Rossiya imperiyasiga qarshi urush toʻgʻrisida qaror qabul qilishi kerak edi. Bosh vazir Silahdar Seyyid Mehmed Posho armiya qoʻmondoni etib tayinlandi. Tajribali kaptan Canım Hoca Mehmed Posho floti bilan Qrim sohilidagi Ozyu (Ochakov) qal’asining gubernatori Hatibzade Yahya Posho etib tayinlandi. Eron chegarasida toʻplangan kuchlarning bir qismi Kefa shahriga joʻnatildi va ilgari Bosniyada toʻplanishi rejalashtirilgan kuchlar Babadagdagi armiyaga qoʻshilishi kerakligi toʻgʻrisida qaror qabul qilindi.

Fransiya elchisi Louis Sauveur de Villeneuve Avstriyaning Rossiya tomonida urushga kirishiga yoʻl qoʻymaslik uchun diplomatik harakatlar qildi. Boshqa tomondan, Avstriya imperatori Karl IV rus imperatori Anna Ioannovna bilan kelishuvga erishdi va tayyorgarlikni yakunlash uchun Usmoniylar imperiyasidagi elchisi Iogann Michael von Talman orqali Bâb-ı Âlini berishni kechiktirishga harakat qildi. 1736-yilning 13-iyulida ruslar Azak, Gözleve, Orkapı va Kilburun qalʼalarini egallab, Bahchasaroy va Akmescidni vayron qilgan boʻlsalar-da, Usmoniylar hukumati tinchlik bitimi tuzish umidini saqlab qolishdi. Hatto qoʻriqchilar Ozyu, Bender va Vidinning Avstriya urushga tayyorlanayotgani haqidagi xabarlariga eʼtibor berilmadi. 1736-yil 16-iyunda Istanbuldan chiqib ketayotgan Usmoniylar qoʻshini Bobodogʻga yetib keldi va kuta boshladi. Mahmud I qabul qilgan elchi Talman Usmoniylar hukumatini jilovlashda davom etdi. Nemirovda muzokaralar olib borishga qaror qilingan vaqtga kelib, Avstriya qoʻshinlari Usmoniylar yerlariga uch tomondan hujum qilib, urushni boshlab yuborishdi.

1737-yil 11-iyulda ruslar Ozyuni egallab olishdi. Avstriyaliklar Nish, Banja va Izvornikka hujum qilib, Valaxiyaga kirib, Buxarestni egallab olishdi. Bundan tushkunlikka tushgan Mahmud I Muhsinzade Abdullah Poshoni bosh vazir lavozimidan boʻshatdi. Rumeliya beylerbeyi Këpruluzade Hafiz Ahmed Poshoga Nishni qaytarish topshirildi. Bosh vazir Abdulla Posho Banya-Lukda, Hekimoglu Ali Posho Bosniyada jang qilgan. Ivaz Mehmed Posho esa avstriyaliklarni Vidindan chekinishga majbur qilgan. Hafiz Ahmed-Posho Nishga bostirib kirgan. Armiya Istanbulga qaytib kelganidan soʻng, Bosh vazir Yeğen Mehmed Posho urushni boshlash uchun javobgarlik Avstriyada boʻlishi sharti bilan Fransiyaning tinch vositachiligini qabul qildi. Shu bilan birga, Sulton chegaralarni mustahkamlashni davom ettirdi va Belgradni qaytarib olish uchun barcha tayyorgarlikni amalga oshirdi. Shu bilan birga, 1738-yil boshida Tekirdagda Jozef Rakotsi Mahmud I tomonidan Transilvaniya hokimi etib tayinlandi. Armiya Ada-Kale va Belgradga qarab harakatlanayotganda, avstriyaliklar Timishoarega hujum qilishdi. Orshova va Mehadiyada shiddatli toʻqnashuvlar yuz berdi. Usmoniylar Mehadiyani egallab olishdi. Orshova va Ada-kaleni qamal qilishdi. Sebesh va Lugoj qal’alari vayron qilindi, 1738-yil 17-avgustda esa Ada-kale bosib olindi. Keyinroq Belgradga bostirib kirishdi.

Fors bilan urush (1743—1746)

1737-yilda rus qoʻshinlari tomonidan turklarning Ozyu (Ochakov) qal’asi qamal qilinishi.

Ayni paytda Nodirshohning sharqdagi faoliyati yangi muammolarni keltirib chiqardi. Uning Kavkazning bir qismini bosib olishga urinishlari Istanbulda salbiy munosabat bilan kutib olindi. Shohning Kavkazga yurishi boshlanganidan koʻp oʻtmay, Bagʻdodni taslim qilish iltimosi bilan Ahmad Poshoga murojaat qildi. Ahmadning rad etishiga javoban Bagʻdod va Kirkukni qamal qildi. 1743-yil iyul oyida Kirkukni egalladi. Bu voqealarning barchasi Usmoniylar va Fors oʻrtasida yangi urush boshlanishiga olib keldi. Mahmud I Hekimoʻgʻli Ali Poshoni vazirlikdan olib, uning oʻrniga Seyyid Hasan Poshoni tayinladi va Eron yurishiga joʻnatdi. Bu orada Eron taxtiga yangi daʼvogar — Safaviylar sulolasidan chiqqan va Rodosda bir muddat yashagan Safi Mirzo paydo boʻldi.

Kars yaqinidagi harbiy toʻqnashuv aniq natija bermadi va shahar uchun kurash 1744-yil 9-dekabrgacha davom etdi. Sharqiy serasker Ahmad Poshoning oʻrniga kelgan Yegen Mehmed Posho chekinayotgan Eron qoʻshini ortidan quvib, Revanda uni qoʻlga oldi. Ammo 1745-yil 20-avgustda Mehmed Poshoning oʻlimi Usmoniylar qoʻshinining tarqalib ketishiga olib keldi va Kars boy berildi. Shundan soʻng Diyorbakir beylerbeyi Abdullah Posho Hamadonga bir necha marta bosqinlar uyushtirib, Nodirshohni qiyin ahvolga solib qoʻydi. Shoh Serasker Ahmad Posho va Bagʻdod hokimi Ahmad Poshoga xabar yuborishga majbur boʻldi. Xabarda Shoh Mosul va Basrani oʻz tasarrufida qoldirishni talab qildi. Fath Alixon Istanbulga kelib, Shohning tinchlik soʻrashida samimiy ekanini eʼlon qilgach, shartnoma tuzishga qaror qilindi. Nazif Mustafa efendi Usmoniylar taklifini Qazvinda Nodirshohga yetkazadi. Bagʻdod hokimi Ahmad Posho bilan ikkinchi Kasrishiri shartnomasi (1746-yil 4-sentyabr) doirasida kelishuvga erishildi. Unga koʻra forslar ziyoratchilar va sayohatchilar xavfsizligini taʼminlashga vaʼda berishdi va oʻzaro mahkumlar almashishdi. Fors shohi tomonidan doʻstlik belgisi sifatida yuborilgan mashhur Tovus taxti va boshqa sovgʻalar uning oʻldirilishidan keyin yuzaga kelgan notinchliklar tufayli Bagʻdodda uzoq vaqt saqlanib qolgan. Mustafo III davrida Istanbulga olib kelingan.

Ichki siyosat

Yil	Vazir
1730	Silahdar Damad Mehmed Posho
1731	Kabakulak İbrahim Posho
1731	Topal Osman Posho
1732	Hekimoğlu Ali Posho (1-marta)
1735	Gürcü İsmail Posho
1736	Silahdar Seyyid Mehmed Posho
1737	Muhsinzade Abdullah Posho
1737	Yeğen Mehmed Posho
1739	Hacı Ivaz Mehmed Posho
1740	Nişanchi Hacı Ahmet Posho
1742	Hekimoğlu Ali Posho (2-marta)
1742	Seyyid Hasan Posho
1746	Tiryaki Hacı Mehmed Posho
1747	Seyyid Abdullah Posho
1750	Divitdar Mehmed Emin Posho
1752	Corlulu Kose Bahir Mustafo Posho

Sulton Mahmud Istanbulda qattiq tartib-intizomni, jamoat tartibini saqlash choralarini koʻrdi. Ayollar kiyimi, fohishalik, savdogarlarni kuzatish, narxlarni nazorat qilish kabi ijtimoiy masalalar bilan qiziqdi. Bu masalalar boʻyicha ilk farmonlarni chiqargan Mahmud I Polsha, Rossiya va Avstriyaga elchilarini yuborib, Usmoniylar taxtiga yangi sultonning oʻtirishini eʼlon qildi.

Rossiya bilan urush tugagach, mamlakat ichidagi vaziyat biroz keskinlashdi. Qattiq sovuqli qish sharoiti 1740-yilda kichik qoʻzgʻolonga sabab boʻldi, biroq u osonlik bilan bostirildi. Istanbuldagi ishsizlar oʻz shaharlariga joʻnatildi. Sulton mahalliy beklardan iborat guruhlarning hokimiyatni egallab olishlariga yoʻl qoʻymaslik, xalqni ularning zulmidan himoya qilish maqsadida qishloqlarda markazlashgan hokimiyat oʻrnatishga harakat qildi. Shu maqsadda 1740-yil maxsus farmon chiqarildi, ammo bu hech qanday taʼsir koʻrsatmadi. Fransuzlarning igʻvolariga qaramay, Mahmud tinchliksevarlik siyosatga amal qildi. 1740-yilda imperator Karl VI vafotidan soʻng, Avstriya taxt vorisligi uchun urush boshlangan paytdagi vaziyatdan foydalanishga urinmadi. Eronda 1747-yilda Nodirshoh vafotidan keyin vujudga kelgan tartibsizliklarga ham aralashmagan. Mahmud I ichki masalalarga urgʻu berdi: Qora amaldorlar boshligʻi Morali Beshir ogʻa davrida saroy ogʻasi mavqeining yuksalishi, Anadoluda qaroqchi urugʻlarning (xususan, Oydinda deyarli mustaqil boʻlgan Saribeyoʻgʻli) shakllanishi, Sayid Fathiyning Damashqdagi jazosi, Istanbuldagi 1748-yilgi qoʻzgʻolon va Najddagi vahhobiylar masalasi shular jumlasidan.

Sulton Mahmud I oʻzining tugʻrosi bilan 1741-yilda chiqarilgan farmoni

Mahmud I armiyani mustahkamlash va modernizatsiya qilishga harakat qildi. Sulton yanicharilarga muntazam ravishda ish haqi toʻlanishini taʼminladi. İbrahim Muteferrika bilan birga davlat tuzilishi toʻgʻrisidagi risolani yozdi. Risolada Muteferrika rus imperatori Pyotrning islohotlari namunasida armiyani boshqarishni tavsiya qilgan. Mahmudning qoʻllab-quvvatlashi bilan Islom dinini qabul qilgan fransuz Humbaracı Ahmed Posho (graf Bonneval) Humbaracı artilleriyachilar korpusini qurdi. Sultonning buyrugʻi bilan Uskudarda 1734-yilda Humbarahane harbiy oʻquv majmuasi qurildi. Keyinchalik, majmua namunasida Mustafo III va Salim III davrida shunday majmualar qurilgan. Birinchi marta nazariy va amaliy matematika, zamonaviy harbiy sanʼat harbiy oʻquv dasturiga kiritilgan. Toʻpchilar markazi barpo etildi va yangi toʻplar quyildi. 1732-yilda sipohilar toʻgʻrisida yangi qonuni tayyorlandi va u keyingi qonunlar uchun asos boʻlib xizmat qildi.

İbrahim Muteferrikaning vafotidan keyin 1747-yilda yopilgan bosmaxona Mahmud I buyrugʻi bilan qayta ochilgan. Bosmaxonani boshqarish uchun Polshadan hunarmandlar olib kelindi. Yalovada qogʻoz fabrikasi ochildi, qogʻoz importi yoʻlga qoʻyildi. Aynan shu davrda birinchi marta oʻt oʻchirishda shlanglar qoʻllanila boshlandi. Istanbul, Belgrad va Vidinda koʻplab kutubxonalarga asos solindi.

Mahmud I hukmronligi davrida moliyaviy ahvol nisbatan yaxshi edi. Umuman olganda, iqtisodiy siyosat Islom taqvimi boʻyicha moliyaviy toʻlovlarni amalga oshirish amaliyotini joriy etilgan. Bu orqali oʻtgan yillarda davlat tomonidan koʻrilgan zararlarning oldini olish maqsad qilingan. Oltin, kumush va mis tangalar zarb qildirgan Sulton Onadoʻli va Rumelida pul zarb qilishni taqiqlagan, lekin faqat olis Misr, Shimoliy Afrika viloyatlari, Bagʻdod va Tiflisda ruxsat bergan.

Qurilish va xayriya ishlari

Qurilishi Mahmud I tomonidan boshlangan Nuruosmaniye masjidi

Mahmud I Istanbul va Edirne oʻrtasidagi yoʻl boʻyidagi ayvonlarni (miriye) taʼmirlatdi. Poytaxtni rekonstruksiya qilish ustida ishladi va lolalar davrida boshlangan shahar tarkibida tumanlar tashkil qilish faoliyatini davom ettirdi. Faoliyati uchun zamondoshlaridan „muammir-i bilad“ (shahar quruvchi) laqabini oldi. Nuruosmaniye masjidi majmuasini qurishga buyruq berdi. Majmua Usmon III davrida qurib bitkazildi. Mahmudning buyrugʻi bilan Topkapı saroyi hududidagi oʻrta darvoza taʼmirlandi. Davlat gʻaznasi binosi yonida elchixonalar gʻaznasi binosini qurdirdi. Beshiktosh daryosi boʻyidagi saroy majmuasi va Yali saroyini qoʻshimcha saroylar qurish va bogʻlar barpo etish orqali kengaytirdi. Galatasaraydagi imperatorlik maktabi ham tiklandi. Tophane maydonini kengaytirish va uning yonidagi kemasozlik ombori va axlatxonani taʼmirlash ishlari amalga oshirildi.

Mahmud I koʻplab diniy va boshqa binolarning asoschisi boʻldi. Yıldız Dede masjidi, Tulumbacılar va Defterdar Kapisi majlis uylaridagi masjidlar (kichik masjidlar), Rumelihisardagi Kamoliddin Pir, Beshiktoshdagi Arab Pir va Uskudardagi Sulton Mahmud va Qandilli masjidlarini misol keltirish mumkin. Uning buyrugʻi bilan Boyazid masjidining gumbazi taʼmirlandi, Yeraltı masjidiga kirish qismining tepasida Mahmud I tugʻrosi bitilgan.

Mahmud saroy va masjidlar qurishdan tashqari Istanbulning Galata va Beyoglu hududlaridagi suv muammolari bilan ham shugʻullangan. Uning buyrugʻi bilan bu hududlarga suv yetkazish uchun toʻgʻon va kanallar qurilgan. Bundan tashqari, Tophaneda favvora, Azapkapı shahrida Solihi Sulton favvorasi boʻlgan. Kasimpaşa, Tepebaşı, Galata va Beşiktaş hududlarida yuzdan ortiq favvora qurilgan. Mashhur „Taksim“ nomi Mahmud hukmronligi davrida u qurdirgan suv minorasi tufayli qoʻllanila boshlandi.

Vafoti

Mahmud I va boshqa sultonlar dafn etilgan Turkxon sulton maqbarasi. Bruklin muzeyi arxivi, 1903-yil

Mahmud I 1754-yilda juma namozidan qaytgach, Topkapı saroyining Demirkapı eshigi oldida vafot etdi. Manbalarda oʻlimining aniq sanasi turlicha keltirilgan. Alderson sultonning vafot etgan sanasini 1754-yil 14-dekabr deb yozgan. Boshqa manbalarda 1754-yil 9-dekabr sanasi keltirilgan. Sakaoglu va Ozcan esa 1754-yil 13-dekabr sanasini aytishgan.

Mahmud qurilishi tugallanmagan Nuruosmaniye masjidi yonidagi maqbaraga dafn qilinishni rejalashtirgan. Ammo, Usmon III xohishiga koʻra, Mustafo II dafn etilgan Yangi masjiddagi Turxon Sulton maqbarasiga dafn etilgan.

Shaxsiyati

Mahmud I tashqi va ichki ishlarda mutanosiblik siyosatini olib bordi, vazirlarni tez-tez almashtirdi. Tashqi siyosatda muvaffaqiyatli bitimlar tuzdi, ichki tartibsizliklarning oldini olishga harakat qildi. Devoni Humoyun majlislarini oʻtkazdi, xalqning dardini eshitdi.

Manbalarda Mahmud I dindor, ziyoli, bilimli, vazmin, rahm-shafqatli, tinchliksevar, adolatli sulton sifatida taʼriflanadi. „Sebkati“ taxallusi bilan sheʼr yozgan. Baʼzilari hozirgi kungacha saqlanib qolgan asarlar yaratgan. Nayza uloqtirishni, ot poygasini, suvda suzishni, oy nurida dengizni tomosha qilishni, lolalarni, shaxmat oʻyinini yaxshi koʻrar edi.

Oilasi

Turk tarixchisi Çağatay Uluçay oʻzining „Padişahların Kadınları ve Kızları“ (Sultonlarning xotinlari va qizlari) asarida xotinlik maqomida va kadınefendi unvoniga ega uchta kanizakni, ikbal maqomida va hanımefendi unvoniga ega toʻrt nafar kanizakning ismini keltiradi. „Hacı“ taxallusli Alicenab Kadınefendi Mahmudning bosh rafiqasi boʻlib, Fotih masjidi yonida mekteb (boshlangʻich maktab), favvora va sebil qurdirgan. 1775-yilda hajdan qaytganidan soʻng, koʻp oʻtmay vafot etdi va Yangi masjid qabristoniga dafn qilindi. „Hacı“ laqabli Alicenab Kadınefendi Mahmudning beshinchi yoki oltinchi xotini boʻlib, 1804-yilda vafot etgan va Shahzoda masjidida dafn etilgan. 1732-yilda Verdinaz Aksaraydagi Murat Posho masjidi yonida mekteb va sebil, Galatadagi iskala yonida oʻz nomiga favvora qurdirdi. Mahmudning oltinchi xotini Rami Kadınefendi Beshiktoshdagi Akaretler koʻchasiga olib boruvchi koʻchada sebil qurdirgan va Sulton vafotidan keyin İbrahimbeyga turmushga chiqqan. Ikballar ichida Uluçay Meyyase Hanımefendi (bosh ikbal), Fehmi Hanımefendi (ikkinchi Ikbal) boʻlganini yozga.

Alderson oʻzining „The Structure of the Ottoman Dynasty“ (Usmoniylar sulolasining tuzilishi) asarida Mahmudning oltita kanizaklarini keltiradi: Ayşe Hacı (1746-yilda vafot etgan), Hatice Rami (1780-yilda vafot etgan), Hatem (1769-yili vafot etgan), Roziye, Tiryal (1789-yilda vafot etgan) va Verdinaz (1804-yil 16-dekabr kuni vafot etgan). Aldersonning xabar berishicha, Hatice Rami taxminan 1755-yilda Mustafo Poshoning oʻgʻli Ibrohimbeyga turmushga chiqqan. Shuningdek, u Mahmudga mansub qizlar va ularning nikohi aslida oldingi sultonlarga tegishliligini, Sulton Mahmudning oʻzi farzandsiz boʻlganini qayd etadi.

Turk tarixchisi Necdet Sakaoğlu oʻzining „Bu mülkün kadın sultanları“ (bu mulkning sulton xonimlari) kitobida Mahmudning kadinefendi maqomiga ega boʻlgan oltita kanizaklarini va ikbal (choʻri) maqomiga ega beshtasini koʻrsatadi. Ikkita kanizak — Ayşe va Hatem Mahmudning asosiy xotinlari unvonini olishgan, ularning ikkalasi ham Süreyya Mehmet Beyning „Osmanlı devletinde kim kimdi“ (Usmoniylar reyestri) kitobida koʻrsatilgan. Ayşe Kadınefendi (1746-yilda Istanbulda vafot etdi) 1730-yilda yangi sultonning haramiga kirgan. Hatem Kadınefendi (1769-yilda Istanbulda vafot etgan) haqidagi maʼlumotlar Ayşe vafot etganidan keyin paydo boʻlgan. Faqat oʻsha paytda hukmronlik qilgan Sulton Mustafo III ruxsati bilan Ayazma masjidi yaqiniga dafn etilganligi maʼlum va qabrdagi yozuvga koʻra, uni „hanım“ deb atashgan. Sakaoğlu yozishicha, Mahmudning keyingi kanizagi Alicenab Kadınefendi (1775-yilda vafot etgan) boʻlganini aytadi. U yangi masjid bogʻida joylashgan Jedit-Havatin maqbarasida dafn etilgan. Sakaoğlu taʼkidlashicha, Alicenab „Usmoniylar reestri“da ham, Aldersonning „Usmoniylar sulolasi tuzilishi“da ham keltirilmagan. Verdinaz Kadınefendi (shuningdek „Hacı Verdinaz“ va „Hacı hatun“ nomlari bilan tanilgan, 1804-yil 16-dekabrda vafot etgan), sultonning toʻrtinchi xotini boʻlgan va sulton vafotidan keyin 50 yil yashaganiga koʻra, u Mahmud hukmronligining oxirida haramga kirgan. Verdinaz xayriya jamgʻarmasini tashkil etgan, uning mablagʻlari bilan favvora, maktab va Aksaraydagi Murat Posho masjidi yaqinidagi yana bir favvora, Galatdagi pristan yaqiniga favvora qurildi, uning qurilishi uchun Catalcadagi qishloq koʻchirildi. Verdinaz Shahzoda masjidida dafn etilgan. Hatice Rami Kadınefendi (1780-yil 16-yanvarda vafot etdi) sultonning oltinchi xotini edi. Beshiktoshda piyodalar koʻprigi va hammom, Akaretler koʻchasining boshida Beshiktoshdagi eski saroy oshxonasiga qarama-qarshi boʻlgan maktab va favvora qurdirdi. Mahmud vafotidan bir yil oʻtgach, Hatice Rami Ibrohimbeyga turmushga chiqdi va u bilan Beshiktashda yashadi. Sakaoğlu taʼkidlashicha, Mahmudning soʻnggi kanizagi Tiryal Kadınefendi (1785-yilda vafot etgan) boʻlgan. Sakaoğlu Tiryalning Jedithavatin maqbarasida dafn etilganiga asoslanib, oʻz kunlarini eski saroyda sultonning bevasi sifatida oʻtkazgan degan xulosaga keladi. Bundan tashqari, u Tiryalni saroy doiralaridagi obroʻsi tufayli „ikkinchi Volida Sulton“ deb taʼriflagan. Sakaoğlu Mahmudning saroyida ikki ikbal (choʻri) boʻlganini yozadi: Meiyase (bosh ikbal) va Fehmi Hanımefendi (ikkinchi ikbal). Aldersonning „Usmoniylar sulolasi tuzilishi“ kitobidagi Mahmudning kanizaklari roʻyxatida ham ikballar haqida yuqoridagi maʼlumotlar bor.

Adabiyotlar

• Aktepe, M. Münir, Levy, A. „Maḥmūd“, . Encyclopaedia of Islam, 2nd, Leiden: E.J. Brill, 2012 — 55—58-bet. ISBN 9789004161214. 
• Akyıldız, Ali „Saliha Sultan“, . Islam Ansiklopedisi. An.: İslâm Araştırmaları Merkezi, 2009 — 45-bet. 
• Alderson, Anthony Dolphin. The Structure of the Ottoman Dynasty. Clarendon Press, 1956. 
• Özcan, Abdülkadir. Mahmud I^(turk.) // TDV İslâm Ansiklopedisi. — İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2003. — C. 27. — S. 348—352.
• Özcan, Abdülkadir. Patrona İsyanı^(turk.) // TDV İslâm Ansiklopedisi. — İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007. — C. 34. — S. 189—192.
• Sakaoğlu, Necdet. Bu mülkün kadın sultanları. İstanbul: ALFA Basım Yayım Dağıtım San. ve T ic. Ltd. Şti., 2015 — 450—452-bet. ISBN 978-605-171-079-2. 
• Şakul, Kahraman „Mahmud I“, . Encyclopedia of the Ottoman Empire. N. Y.: Infobase Publishing, 2009 — 344—345-bet. ISBN 978-0-8160-6259-1. 
• Sarıcaoğlu, Fikret. Osman III^(turk.) // TDV İslâm Ansiklopedisi. — İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2007. — C. 33. — S. 456—459.
• Süreyya Mehmet Bey. Osmanlı devletinde kim kimdi. Ankara: Küğ Yayını, 1969. 
• Uluçay, M. Çağatay. Padişahların Kadınları ve Kızları. Ankara: Ötüken, 2011 — 145—146-bet. ISBN 9754378401.