Markaziy bank

Markaziy bank – mamlakatning pul belgilarini emissiya qilish (pul bosib chiqarish) va tijorat banklari faoliyatini nazorat qilish huquqi berilgan bosh davlat banki. Markaziy bank „banklarning banki“ boʻlib, pul muomalasini tartibga solishda va byudjetni boshqarishda davlatga va hukumatga yordam beradigan organ hisoblanadi. Pul emissiyasini amalga oshirish, davlatning oltin-valyuta zaxiralarini saqlash, bank tizimini kreditlash, hukumat va tijorat banklarining hisoblarini olib borish, pul muomalasini tartibga solish, kredit muassasalarini nazorat qilish Markaziy bankning asosiy vazifasiga kiradi. Buyuk Britaniyada Angliya banki, AQSh Federal zaxira banki, Germaniyada Bundesbank, Yaponiya banki jahondagi eng yirik markaziy banklar qatorida turadi.

Markaziy banklarning paydo boʻlishi

Dunyodagi birinchi Markaziy bank bu Shvesiya Riskbanki hisoblanadi. U 1668-yilda tashkil etilgan. Shvesiyada dunyoning birinchi Markaziy bankning paydo boʻlishida 1654-yilda tashkil etilgan Stokgol’m banki muhim rol oʻynagan. Stokgol’m banki gollandiyalik savdogar Yoxan Palmstrux tomonidan tashkil etilgan.1655-yilda Shvesiya qiroli Karl X Pol’shaga qarshi urush boshlagan. Urush paytida Qirolning qaynisi Riga general-gubernatori M. Delagardining obroʻsi oshib ketdi. Bu vaqtda Palmstrux Delagardining moliyaviy maslahatchisi edi. Palmstrux Delagardiddan foydalanib Karl X dan 2 ta bank ochishga ruxsat oldi:Ayirboshlash banki va Kredit banki. Ayirboshlash banki savdoni qoʻllab-quvvatlash va Shvesiya mis tangalarining qadrini saqlab turish maqsadida tuzildi. Palmstrux bankning direktori etib tayinlandi. 1657-yil 29-iyulda Stokgol’m banki davlat bankiga aylandi. Palmstrux qirollikning eng obroʻli kishilarini bankning taʼsischilariga aylantirdi. Bu vaqtda Shvesiyada muomalada oltin, kumush va mis tangalar mavjud edi. Shvesiyada oltin va kumush zaxirasi kam boʻlgani va mis zaxirasi katta boʻlgani uchun oltin va kumush tangalar taqchil edi. Bu esa, mis tangalarning qadrini tushishiga olib keldi. Stokgol’m banki oltin, kumush va mis tangalarni qabul qilar va uning oʻrniga bank tilxati berar edi. Tilxat qirollikning barcha hududida toʻlov vositasi sifatida cheklanmagan miqdorda qabul qilinar edi. Tilxat bankka olib kelinganda bank uni egasiga pullarini qaytarib berar edi. Stokgol’m bankining tilxatlari savdoni rivojlantirishga kuchli turtki berdi. Chunki, mis pullar juda ogʻir edi. Misoli uchun, 10 dalerlik mis pulning ogʻirligi 20 kg kelar edi, kattaligi 30 x 70 sm edi. Qachonki,1660-yilda Karl X oʻlganida. Shahzoda Karl XI yosh boʻlgani sababli hokimiyat Delagardining qoʻliga oʻtdi.1661-yilda Stokgol’m banki kredit dalerlarini muomalaga chiqardi. Kredit daleri bankda deponent qilingan maʼlum miqdordagi tangalarga yozilgan foizsiz qarz majburiyatlari edi. Palmstrux kredit dalerlarini toʻlov vositasi sifatida tan olinishiga va hatto unda soliqlarni toʻlanishiga erishdi. Dastlab kredit dalerlari 5 va 25 nominalda chiqarilgan edi, keyinchalik 50 va 1000lik nominalda ham chiqarila boshladi.Kredit ekspansiyasi avj oldi.1663-yilda qirollik saroyi 500 ming daler, Riks-kansler 255 ming daler kredit oldi.1664-yilda 2,7 mln mis daler muomalaga chiqarilgan. Bu oʻsha vaqtdagi astronomik darajadaga katta summa edi. Bankning omborxonasida esa, atigi 4 ming mis tanga qolgan edi. Yaʼni, muomalaga chiqarilgan kredit dalerlari bankning depozit bazasidan 67,5 marta koʻp edi.1667-yilning oxirida bank tugatildi. Palmstrux oʻlim jazosiga hukm qilindi. Keynchalik oʻlim jazosi umrbod qamoq jazosi bilan almashtirildi. Shved banknotasi va birinchi davlat emission bankining asoschisi 60 yoshda turmada olamdan oʻtdi. Markaziy banklarning paydo boʻlishining Ikkinchi sababli-boʻlib, davlatning urush xarajatlarini moliyalashtirishning zarurligi hisoblanadi. Masalan, Angliya Markaziy banki Angliya va Fransiya oʻrtasidagi urush xarajatlarini moliyalashtirish maqsadida tashkil etilgan. Markaziy banklarning paydo boʻlishiga olib kelgan. Uchinchi sababi–davlat aktivlarini markazlashgan tarzda boshqarishning zarurligidir.

Markaziy bankning funksiyalari

1. Emission funksiyasi – Markaziy bank naqd pullarni emissiya qilish boʻyicha monopolmavqeiga ega. Markaziy bank naqd pullarni emissiya qiladi va tijorat banklari orqali muomalaga chiqaradi. Naqd pullar muomalaga Markaziy bankning zaxira – vakillik tizimi orqali chiqariladi. Bunda tijorat banki naqd pulga buyurtma beradi. Markaziy bank naqd pulni emissiya qiladi va Inkassasiya xizmati orqali tijorat bankiga joʻnatadi. Keyin esa, joʻnatilgan naqd pul summasiga tijorat bankining oʻzidagi „Vostro“ vakillik hisobraqami qoldigʻini kamaytirib qoʻyadi.
2. Banklarning banki funksiyasi – Markaziy bank tijorat banklari uchun soʻnggi pogʻonadagi kreditor hisoblanadi. Markaziy bank tijorat banklari faoliyatini tartibga soladi va nazorat qiladi. Markaziy bank tijorat banklari tomonidan jalb qilingan resurslarning bir qismini majburiy zaxira sifatida olib qoʻyadi.
3. Davlatning banki funksiyasi – Markaziy bank Hukumatga kreditlar beradi. Markaziy bank Davlat byudjetining kassa ijrosini amalga oshiradi. Markaziy bank Hukumatga pul muomalasi va valyuta siyosati boʻyicha maslahatlar beradi.
4. Rasmiy oltin valyuta zaxiralarini boshqarsh funksiyasi – Markaziy bank oltin valyuta zaxiralarini divertifikatsiya qilishi yaʼni bir vaqtning uzida bir nechta xorijiy valyutalarda zaxiralarni tashkil qilish tushuniladi.

Havolalar

• https://www.riksbank.se/ Sveriges Riksbank.
• https://www.nobelprize.org/ The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 2022.
• https://www.centralbanking.com/central-banks/2480943/ Sveriges Riksbank e-Learning.