Portałe:Africa
 L'Africa ła xe el secondo continente par estensiòn e popołassiòn (dopo l'Axia). Ła só superficie, pari a 30.065.000 km², ła xe el 20,3% de łe tere emerse del pianeta, i soi abitanti (oltre 800.000.000) i costituise un sètimo de ła popolassiòn mundiałe. L'Africa ła xe dełimità a nord dal Mar Mediteraneo, a òvest da l'Oceano Atlantico, a Sud da l'Oceano Antartego e a est da l'Oceano Indiàn. A nord-est ła xe separà da l'Axia dal Canałe de Suez che l'è artifiçiałe. Ła xe traversà da l'Equator e caraterizà da na gran varietà de climi. Miłioni de ani fa, ła gera tuto un bloco de tera insieme col Sud-Amèrica e pian pian łe sa ga divixo co l'Atlàntego in mezo. Al dì de ancó ła xe divixa pułitegamente in 64 Stati, pi dó enclave spagnołe su la costa del Maroco, cioè łe do sità de Ceuta e Melilla, e l'ìxola de Réunion che ła fa parte giograficamente de l'Africa ma połiticamente ła xe sóto de ła Francia. (Va vanti a lèzar...) |
|
left|200px Se pol parlar de Storia de l'Africa solo co l'età del bronzo, co se cata i primi documenti de l'antico Egito. Prima de alora, se pol parlar de l'Africa baxàndose soło so łe descoverte archeołògiche. Da i ricatamenti paleontologici e archeologici se sa che i primi ominidi - animali progenitori de la spece umana - xera presenti in Africa cinque milioni de ani fa. Dopo verghe svilupà el bipedalismo - el caminar so do gambe - i ominidi i sa slargà su tuta l'Africa. Do milioni de ani fa, xe comparso l'homo abilis, n'ominide bon de usar utensili par tajar la carne. No se sa de sicuro, ma par che el no fuse bon de copar grasi animali, contentandose de magnar le vitime de altri animali caciatori. On milion de ani fa, xe la volta de l'homo erectus. L'erectus xera bon de farse armi, de andar a cacia e de defendarse da grosi predatori. L'homo erectus xe stà el primo a lasar l'Africa e portarse en Axia. Da l'homo erectus sa svilupà l'homo sapiens, el primo vero omo moderno. (Va vanti a lèzar...) |
 Nelson Rolihlahla Mandela el xe n'ativista e połìtego sudafrican. Mandela l'è nato a Qunu el 18 lujo 1918 e deso el vive a Maputo, Mozanbico. El xe stà par tanti ani on leader de l’Africa National Congress – el grupo che combatéa contro l’apartheid in Sudafrica – e prigioniero połìtego a Robben Island fin al 1991. En tel 1993, el ga vinto el Premio Nobel par ła Pace. En Sudafrica, tuti i łe ciama Madiba, tìtoło de rispeto par i ansiani. (Va vanti a lèzar...) |
 El Lago Vitoria xe el lago piasè grande de l'Africa. El xe anca ono de i Grandi Laghi de l'Africa. El lago l'è divixo tra Tanzania, Uganda e Kenya, che'l ghen'à soło un tochetin. Vari fiumi i se iméte nel lago, come el Kagera. Dal Lago Vitoria vien fora el Nilo che'l scominsia a Jinja. El livel del lago el xe canbià tante olte nei ultimi ani. Ancó el xe de un metro pi baso del livel medio. Anca nel 1910-1920 el livel l'era nà zo de pi de un metro. L'utiłixo de łe acque del Nilo el vien regołà da un tratato internassional che ciapa rentro tuti i paixi del bacin acquìfero (Rwanda, Burundi, Tanzania, Uganda, Kenya, Etiopia, Eritrea, Sudan, Egito). (Va vanti a lèzar...) |
 I maasai i xe un pòpoło de pastori che vive 'ntel sud del Kenya e 'ntel nord de ła Tanzania, doe i xe conosudi come i arusha. Gh'è altri grupi picenini sparsi - i samburu a Maralal, i maasai del monte Elgon, e faméje maasai in Mozanbico. I maasai i è rivà en Kenya nel XVII secolo. I i è vegnudi zó da ła vałe del Nilo. I xera agricoltori, ma i i è deventà pasturi quando i s'à catà nełe zone aride da ła Rift Valley. (Va vanti a lèzar...) |
|
El swahili el xe na łéngoa africana de orìxene bantu. Ła xe nata a Lamu, in Kenya. Ła gramàtica del swahili ła xe tipicamente bantu: tute łe parole łe apartien a na clase e bixogna coniugarle rispeto al sogeto e anca a l'ojeto tegnéndo cónto de ła clase. El vocabołario swahili el xe metà de orìxene bantu, e metà de orìxene araba. El swahili el se parla en Kenya, Tanzania, Uganda, Isole Comore, Congo Oriental e Mozambico del Nord. El swahili el xe ła léngoa franca de l’Africa de l’est e l’unica łéngoa africana doparà da l’Union Africana. (Va vanti a lèzar...) |
