Tiếng Chewa
Tiếng Chewa còn gọi là Nyanja, là một ngôn ngữ Bantu được nói phổ biến ở Nam châu Phi, Đông Nam châu Phi và Đông Phi, cụ thể là các nước Malawi và Zambia (ngôn ngữ chính thức) và Mozambique và Zimbabwe (ngôn ngữ thiểu số được công nhận). Tiền tố lớp danh từ chi- được sử dụng cho tên ngôn ngữ,[2] vì vậy ngôn ngữ này thường được gọi là Chichewa và Chinyanja (ở Mozambique đọc là Cinianja). Ở Malawi, tên chính thức được đổi từ Chinyanja thành Chichewa vào năm 1968 theo sự yêu cầu của Tổng thống Hastings Kamuzu Banda (bản thân là người Chewa) và đây vẫn là tên được sử dụng phổ biến nhất ở Malawi hiện nay.[3] Ở Zambia, nó thường được gọi là Nyanja hoặc Cinyanja/Chinyanja '(ngôn ngữ của) hồ' (ý nói hồ Malawi).[4]
| Tiếng Chewa | |
|---|---|
| Nyanja | |
| Chichewa, Chinyanja | |
| Sử dụng tại | Zambia, Malawi, Mozambique, Zimbabwe |
| Tổng số người nói | 11,5 triệu |
| Dân tộc | Chewa |
| Phân loại | Niger-Congo |
| Hệ chữ viết | chữ Latinh (bảng chữ cái Chewa) chữ Mwangwego Chewa Braille |
| Địa vị chính thức | |
Ngôn ngữ chính thức tại |  Malawi  Zambia |
Ngôn ngữ thiểu số được công nhận tại | |
| Mã ngôn ngữ | |
| ISO 639-1 | ny |
| ISO 639-2 | nya |
| ISO 639-3 | nya |
| Glottolog | nyan1308[1] |
| Linguasphere | 99-AUS-xaa – xag |
 Khu vực nơi tiếng Chewa là ngôn ngữ chính (màu tím). Màu xanh lá cây hiển thị quốc gia nơi tiếng Chewa là ngôn ngữ chính thức, sọc xanh hiển thị quốc gia nơi Chewa là ngôn ngữ thiểu số được công nhận. | |
Tiếng Chewa (cùng với Tumbuka, Sena[5] Nsenga) thuộc nhóm ngôn ngữ Guthrie Khu N.
Phân bố
sửaTiếng Chewa là ngôn ngữ phổ biến nhất của Malawi (được nói chủ yếu ở vùng Trung và vùng Nam).[6] "Đây cũng là một trong bảy ngôn ngữ châu Phi chính thức tại Zambia, nơi nó được sử dụng chủ yếu ở tỉnh Đông và tỉnh Lusaka (phương ngữ Nyanja Lusaka). Nó cũng được sử dụng ở Mozambique, đặc biệt là ở các tỉnh Tete và Niassa, cũng như ở Zimbabwe, nơi mà theo một số ước tính thì nó được xếp hạng là ngôn ngữ phổ biến thứ ba, sau tiếng Shona và tiếng Bắc Ndebele".[7] Đây là một trong 55 ngôn ngữ hiện diện trong đĩa ghi vàng Voyager.[8]
Cụm từ mẫu
sửa| Tiếng Việt | Chewa (Malawi) [9] | Thị trấn Nyanja (Lusaka) [10] |
|---|---|---|
| Bạn khỏe không? | Muli bwanji? | Muli bwanji? |
| Tôi ổn | Ndili bwino | Nili bwino / Nili mushe |
| Cảm ơn bạn | Zikomo | Zikomo |
| Đúng | Inde | Ee |
| Không | Iyayi/Ayi | Iyayi |
| Bạn tên là gì? | Dzina lanu ndani? [11] | Zina yanu ndimwe bandani? |
| Tên tôi là... | Dzina langa ndine... | Zina yanga ndine... |
| Bạn có bao nhiêu đứa con | Muli ndi ana angati? | Muli na bana bangati? ('B' = [ŵ]) |
| Tôi có hai đứa con | Ndili ndi ana awiri | Nili na bana babili |
| Tôi muốn... | Ndikufuna... | Nifuna... |
| Thức ăn | Chakudya | Vakudya |
| Nước | Madzi | Manzi |
| Cái này giá bao nhiêu? | Ndi zingati? | Ni zingati? |
| Hẹn gặp bạn vào ngày mai | Tionana mawa | Tizaonana mailo |
| Anh yêu em | Ndimakukonda | Nikukonda |
Tham khảo
sửa- ^ Nordhoff, Sebastian; Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin biên tập (2013). “Nyanja”. Glottolog. Leipzig: Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology.
- ^ cf. Kiswahili for the Swahili language.
- ^ Kishindo (2001), p.265.
- ^ For spelling Chinyanja cf. Lehmann (1977). Both spellings are used in Zambia Daily Mail articles.
- ^ Kiso (2012), pp.21ff.
- ^ Mchombo (2006).
- ^ Malawian Writers and Their Country, edited by Bridgette Kasuka, published on Lulu.com, page 143
- ^ "Voyager Greetings"
- ^ Paas (2016).
- ^ Phrases from Gray et al. (2013).
- ^ Maxson (2011), p. 112.
Tài liệu
sửa- Atkins, Guy (1950) "Suggestions for an Amended Spelling and Word Division of Nyanja" Africa: Journal of the International African Institute, Vol. 20, No. 3
- Batteen, C. (2005). "Syntactic Constraints in Chichewa/English code-switching." Lưu trữ 2016-03-04 tại Wayback Machine
- Corbett, G.G.; Al D. Mtenje (1987) "Gender Agreement in Chichewa". Studies in African Linguistics Vol 18, No. 1.
- Downing, Laura J.; Al D. Mtenje (2017). The Phonology of Chichewa. Oxford University Press.
- Goodson, Andrew, (2011). Salimini's Chichewa In Paas, Steven (2011). Johannes Rebmann: A Servant of God in Africa before the Rise of Western Colonialism, pp. 239–50.
- Gray, Andrew; Lubasi, Brighton; Bwalya, Phallen (2013). Town Nyanja: a learner's guide to Zambia's emerging national language.
- Hetherwick, Alexander (1907). A Practical Manual of the Nyanja Language... Society for Promoting Christian Knowledge. Truy cập ngày 25 tháng 8 năm 2012.
- Henry, George, (1904). A grammar of Chinyanja, a language spoken in British Central Africa, on and near the shores of Lake Nyasa.
- Hullquist, C.G. (1988). Simply Chichewa.
- Hyman, Larry M. & Sam Mchombo (1992). "Morphotactic Constraints in the Chichewa Verb Stem". Proceedings of the Eighteenth Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society: General Session and Parasession on The Place of Morphology in a Grammar (1992), pp. 350–364.
- Hyman, Larry M. & Al D. Mtenje (1999a). "Prosodic Morphology and tone: the case of Chichewa" in René Kager, Harry van der Hulst and Wim Zonneveld (eds.) The Prosody-Morphology Interface. Cambridge University Press, 90-133.
- Hyman, Larry M. & Al D. Mtenje (1999b). "Non-Etymological High Tones in the Chichewa Verb", Malilime: The Malawian Journal of Linguistics no.1.
- Katsonga-Woodward, Heather (2012). Chichewa 101. ISBN 978-1480112056.
- Kanerva, Jonni M. (1990). Focus and Phrasing in Chichewa Phonology. New York, Garland.
- Kishindo, Pascal, (2001). "Authority in Language" Lưu trữ 2016-03-03 tại Wayback Machine: The Role of the Chichewa Board (1972-1995) in Prescription and Standardization of Chichewa. Journal of Asian and African Studies, No. 62.
- Kiso, Andrea (2012). "Tense and Aspect in Chichewa, Citumbuka, and Cisena". Ph.D. Thesis. Stockholm University.
- Kunkeyani, Thokozani (2007). "Semantic Classification and Chichewa Derived Nouns"[liên kết hỏng]. SOAS Working Papers in Linguistics Vol.15 (2007): 151-157.
- Laws, Robert (1894). An English–Nyanja dictionary of the Nyanja language spoken in British Central Africa. J. Thin. tr. 1–. Truy cập ngày 25 tháng 8 năm 2012.
- Lehmann, Dorothea (1977) An outline of Cinyanja Grammar. Zambia ISBN 9789982240154
- Mapanje, John Alfred Clement (1983). "On the Interpretation of Aspect and Tense in Chiyao, Chichewa, and English". University College London PhD Thesis.
- Marwick, M.G., (1963). "History and Tradition in East Central Africa Through the Eyes of the Northern Rhodesian Cheŵa", Journal of African History, 4, 3, pp. 375–390.
- Marwick, M.G., (1964). "An Ethnographic Classic Brought to Light" Africa: Journal of the International African Institute, Vol. 34, No. 1, pp. 46–56.
- Maxson, Nathaniel (2011). Chicheŵa for English Speakers: A New and Simplifed Approach. ISBN 978-99908-979-0-6.
- , ISBN 0-521-57378-5
|title=trống hay bị thiếu (trợ giúp) - Mchombo, S. (2006). "Nyanja". In The Concise Encyclopedia of Languages of the World (Elsevier).
- Missionários da Companhia de Jesus, (1963). Dicionário Cinyanja–Português. Junta de Investigaçôes do Ultramar.
- Mtanthauziramawu wa Chinyanja/Chichewa: The first Chinyanja/Chichewa monolingual dictionary (c.2000). Blantyre (Malawi): Dzuka Pub. Co. (Also published online at the website of the "Centre for Language Studies of the University of Malawi" Lưu trữ 2021-03-08 tại Wayback Machine.)
- Mtenje, Al D. (1986). Issues in the Non-Linear Phonology of Chichewa part 1. Issues in the Non-Linear Phonology of Chichewa part 2. PhD Thesis, University College, London.
- Mtenje, Al D. (1987). "Tone Shift Principles in the Chichewa Verb: A Case for a Tone Lexicon", Lingua 72, 169-207.
- Newitt, M.D.D. (1982) "The Early History of the Maravi". The Journal of African History, vol 23, no. 2, pp. 145–162.
- Paas, Steven, (2016). Oxford Chichewa–English, English–Chichewa Dictionary. Oxford University Press.
- Rebman, John (= Johannes Rebmann), (1877). A Dictionary of the Kiniassa Language. Church Missionary Society (reprinted Gregg, 1968).
- Riddel, Alexander (1880). A Grammar of the Chinyanja Language as Spoken at Lake Nyassa: With Chinyanja–English and English–Chinyanja Vocabularies. J. Maclaren & Son. Truy cập ngày 25 tháng 8 năm 2012.
- Salaun, N. (1993) [1978]. Chicheŵa Intensive Course. Likuni Press, Lilongwe.
- Scott, David Clement & Alexander Hetherwick (1929). Dictionary of the Nyanja Language.
- Scotton, Carol Myers & Gregory John Orr, (1980). Learning Chichewa, Bk 1. Learning Chichewa, Bk 2. Peace Corps Language Handbook Series. Peace Corps, Washington, D.C. (For recordings, see External links below.)
- Simango, Silvester Ron (2000). "'My Madam is Fine': The Adaptation of English loanwords in Chichewa". Journal of Multilingual and Multicultural Development, vol 12, no. 6.
- Stevick, Earl et al. (1965). Chinyanja Basic Course. Foreign Service Institute, Washington, D.C. (Recordings of this are available on the internet.)
- Wade-Lewis, Margaret (2005). "Mark Hanna Watkins". Histories of Anthropology Annual, vol 1, pp. 181–218.
- Watkins, Mark Hanna (1937). A Grammar of Chichewa: A Bantu Language of British Central Africa, Language, Vol. 13, No. 2, Language Dissertation No. 24 (Apr.-Jun., 1937), pp. 5–158.
- Woodward, M.E., (1895). A vocabulary of English–Chinyanja and Chinyanja–English as spoken at Likoma, Lake Nyasa. Society for Promoting Christian Knowledge.
Liên kết ngoài
sửa- Online English–Chichewa Dictionary
- My First Chewa Dictionary kasahorow
- Chichewa at Omniglot
- English / Chichewa (Nyanja) Online Dictionary
- [[iarchive:bukulopatulikand00murr|Buku Lopatulika Bible, 1922 version digitalized]]
- Complete Bible (Buku Lopatulika, 1922, revised 1936) in Nyanja, chapter by chapter
- Buku Lopatulika Bible, 2014 version
- Johnson's 1912 translation of Genesis 1-3 into the Likoma dialect, in various formats
- Johnson's translation of the Book of Common Prayer in the Likoma dialect (1909).
- Holy Quran in Chichewa
- Recordings of pages of Scotton & Orr's Learning Chichewa Lưu trữ 2017-10-11 tại Wayback Machine
- Willie T. Zingani, Idzani muone "Come and see" Chichewa book in pdf form.
- OLAC resources in and about the Nyanja language
- Zodiak Radio live radio in English and Chichewa
- M.V.B. Mangoche A Visitor's Notebook of Chichewa Elementary phrasebook.
- Complete recording of Buku Loyera New Testament[liên kết hỏng] (without text)