Charles Darwin

Charles Robert Darwin (Shrewsbury (Shropshire), 12 februoari 1809 – Downe (Kent), 19 april 1882) was een Iengelse nateurfilosoof, die voarol bekend is voa zyn theorie van "Nateurlike Selectie", moa die ook veel bydroagn geleverd hèt in andere branchen gelik geologie, dierenkunde, plantenkunde en klassifikoatie.

Leevn van Darwin

Jeugd en upvoedienge

Charles Darwin in 1816.

Charles Robert Darwin was geboorn in Shrewsbury in Iengeland up den twoalfsten februoari 1809. Je was 't vuufde kiend van zesse van den dokteur en financier Robert Darwin, en Susannah Darwin (geboorn Wedgwood), en de klêenzeune van Erasmus Darwin an zyn voader zyn kant en Josiah Wedgwood (van de Potterien) an zyn moeder zyn kant. Zyn moeder stierf in 1817, en 't volgend joar gienk Charles Darwin mè zyn broere Erasmus noa 't internoat in Shrewsbury.

In de zomer van 1825 hielpt Darwin zyn pa met 't verpleegn van de ziekn in 't gebeurte, voardat je zyn broere volgde voa medische studies in Edinburgh in oktober. Je deed ollerlei diengn, beholve hem up zyn studies toeleggn: je dee zyn studies nie gêrn, omdan de leziengn soai en de demonstroaties te vrêed woarn (da was voa de daagn van verdoviengn, dus moestn d' operoaties rap en grof gebeurn).

Wadda nateurhistorie betrof (gelik da biologie en verwante wetenschappn genoemd wierdn), wierd Darwin een lid van de studentenclub de Plinian Society, woardat je in contact kwaam mè Robert Grant, en de evolutietheoriëen van Lamarck, die em deen peizn an een boek da zyn grotvoader Erasmus Darwin haa geschreevn. Dus eigentlik hèt Darwin verzekers mêer gelêerd in zyn butentydse activiteitn dan in de leziengen an d' universiteit.

Ot je zaagt dat 't verkêerd gieng mè zyn zeune, hèt Robert Darwin hem noa Cambridge gesteurd, voa doar voa paster te lêern. Deze kê deed je beter in zyn studies (j' endigte den tiensten van zyn joar), moar ook hier was nateurhistorie noais verre weg: je was een enthousiast keververzameloare en wierd bevriend met den plantenkundeprofessor John Henslow, zoadoanig dat je bekend stound as “the man who walks with Henslow” (de vint die mè Henslow wandelt). As een dêel van zyn studies moest Darwin het boek Evidences of Christianity van William Paley leezn, en up 't moment vound 't je 't echt inspirerend: Paley zyn gedacht was da de maniere woarup dan diern en plantn zyn aangepast an under omgevienge een bewys is van hoe dat God achter zyn scheppienge kykt.

Darwin was in de zomer achter zyn studies druk bezig mè nateurhistorie: je laas het boek Personal Narrative van Alexander von Humboldt, en plandige een geologische reize noa Tenerife. In vôorbereidienge vogde tjie een geologiecursus met Adam Sedgwick, en deed een geologische verkenniengstocht in Nôord-Wales met hem.

Reize met den Beagle

De reize van de Beagle

Loater in 't joar kreeg tje een brief van John Henslow met 't bericht dat een kapieting up een kartografischen expeditie up zoek was noar een compagnon voar een reize round de weirld. Zyn pa was der êest teegn, moa liet em uutendelik overtuugn deur zyn schôonbroere Josiah Wedgwood.

De reize begost up den zevenentwientigsten december 1831 en deurdige uutendelik byna vuuf joar. Zels ol was tje een beginnelienk hèt Darwin toch goeie collecties gemakt en j' hèt em goe gebruuk gemakt van een boek van Charles Lyell (Principles of Geology) da juust was uutgekommn up 't moment dat je vertrok.

Voa 't grotste dêel was den Beagle bezig den kust van Zuud-Amerika in koarte te brieng, en Darwin haat dikwils veel tyd voa klêene of zels nie zoa klêene expedities in 't binnenland te maakn. Doa makte je dikwils gebruuk van, van up zêe was tje dikwils zêeziek. Zyn voundstn hèn hem geleidelik an 't peizn gezet, over woarom dan uutgestorvn bêestn up under huidige nazoatn trekkn, of woarom dan bêestn en plantn van eilandn verschilln van de bêestn en plantn van 't vasteland moar der in 't olgemêen toch up trekkn, of dat de rhea van Patagonië verschilde van de geweune rhea en mêestol aparte van mankoar weundign.

De Beagle an de Zuud-Amerikoanse kust, geschilderd deur Conrad Martens

Drie indioann van Tierra del Fuego woarn an board den Beagle, met 't gedacht van under met een missionoaris of te zettn in under gebôorteland vo d' andere indioann noa 't christndom te bekêern. Darwin kost zien dan ze under beschaafd en vriendelik kostn gedroagn, moar on ze ton d' indioann in under nateurlike omgevienge zaagn kost Darwin praktisch nie geloovn dan da dezelste sôorte mensn woarn. Je vergeleek 't verschil met 't verschil da je ziet tussn huusdiern en under wilde verwantn. 't Probeersel toet bekêerienge was een mislukkienge: een joar loater moest de missionoaris gered wordn, en de "beschoafde" indioann woarn oftewel weggetrokkn, oftewel 't leven van de wilden indioan were upgenoomn.

In Chili hèt Darwin een zwoare eirdbevienge gevoeld, en je zaag dat de kust praktisch een meter noa boovn was gegoan, zoadoanig da vesche mussels nu boven hogewoaterpunt vastezaatn. Dat hèt em loater doen peizn an een mechanisme da koroalatolln kost verkloarn, en da was dat binst dat een centroal eiland noa de zêebodem zounk, de koroaln bleevn noa 't zunnelicht te groein, waddat achter een ende betêekende dat den berg weggezounkn was en ollêene de rienk van koroaln overbleef as wat damme nu as een atol zien. Ot Charles Lyell van die verkloarienge hôorde wist j' onmiddellik dat de juuste explicoasjie was, en sedertdien hèn Lyell en Darwin olsan op goeie voet mè mankoar gestoan.

Achter de reize

Ot den Beagle werekwaam up den twidden oktober 1836, was Darwin ol een bitje van een beroemdheid deurda John Henslow een dêel van zyn brievn haad topegebrocht in een pamflet. 't êeste da Darwin deed was zyn dêel van 't officiêle reisverslag te schryvn, moar deurdat kapieting Fitzroy zoa trage was mè zyn dêel was 't nog een poar joar voardat da boek uutkwaam. Ollêene Darwin zyn dêel was populair met 't publiek, en 't wierd ton ook loater up zyn eign heruutgebrocht as "The voyage of the Beagle". 't Was zyn êeste bestseller. Terzeldertyd moest je ol zyn specimens an de specialiestn uutdêeln voa ze te loatn beschryvn, en die kwaamn in vuuf dêeln uut ounder de name "Zoology of the Voyage of H.M.S. Beagle" (dêel 1 : Fossiele zoogdiern - Richard Owen; dêel 2: Zoogdiern - George Waterhouse; dêel 3 : Veugels - John Gould; dêel 4 : Visschn - Leonard Jenyns; dêel 5 : Reptieln - Thomas Bell).

In juli 1837 begost Darwinzyn “B” notaboekstjie over Transmutation of Species, en up bladzyde 36 schreeft je "'k peizn" boovn zyn êeste evolutionaire stamboom.

Omdan de mêeste specialiestn in Londen weunden, en omdat doar ook ol de wetenschappelike organisaoties woarn is Darwin in 1837 noa Londen verhuusd, woadat je voa 'td begin by zyn broere Erasmus is ingetrokkn. In zyn êeste ontmoetienge met John Gould vertelde Gould hem dan de spotveugels van de verschillende Galapagoseilandn aparte sôortn woarn, en nie ollêene variëteitn, en dat 't zelste gold voa de vienkn. In 't zelste joar hèt Darwin beginn'n zyn gedachtn over "transmutaotie" (gelik dat evolutie ton bekend stound) in een notaboekstjie nere te schryvn.

Darwin trouwde mè zyn nichte Emma Wedgwood.

Meugeliks deur overwerk zyn Darwin zyn gezoundheidsprobleemn round dien tyd begost. De reden woarom emme noais voa zeker uutgevoundn, moa van ton of hèt Darwin in perioodn van stress maagkrampn, spuugn en onregelmoatige hêrteslag ghèt. In 't begin was een bitje ruste neemn voldoende voar hem derover 't helpn, en up êen van zyn revalidoatieperioodn in Shrewsbury hèt je an Emma Wedgwood gevraagd van met hem te trouwn.

Achter under trouwe up den 29sten januoari 1839, zyn ze in “Macaw Cottage” Gower Street ingetrokkn. Teegn 1842 haad Darwin ol genoeg over zyn transmutoatie gepeisd voar een schets van 230 bladzydn nere te schryvn voa 't geval dat je zou stervn voada zyn theorie kost gepubliceerd wordn. Die schets is in 1844 nog een bitje mêer uutgebrêed, moa deur de reaksjie teegn een publikoatie Vestiges of the Natural History of Creation in 't zelste joar hèt Darwin zyn plann'n voa 't moment in de frigo gestookn. Dat j' em ongemakkelik voelde komt uut in een brief dat je an Joseph Hooker schreef, woarin dat je van zyn ideëen zei dat “it is like confessing a murder”. Oundertussn was Darwin mè zyn vrouwe en zyn jounge famile noa Down House in dorptjie Downe ten zuudn van Londen verhuusd, voa weg te kommn van de drukte van de grôotstad.

Wadda ton volgde kan der misschien rare uutzien, moa van 1846 toet an 1854 hèt Darwin zyn transmutoatie an de kant gezet en hem toegeleid up de klassifikoasie van eendemussels. Da schynt een direkt gevolg gewist te zyn van de Vestiges boek, woavan dan de wetenschappers zeidn dat den (anoniemn) auteur gêen gelôofwoardigheid haat omdat je een dilettant was. En mè zyn werk up eendemussels hèt Darwin bewyzn dat je wel wetenschappelik respectoable was. Zyn studie is moa juuste een bitje langer uutgevolln dan dat je gepeisd aat.

Nateurlike selektie

An 't begin van 1856 begost Darwin ton eindelik and zyn "magnum opus" om an te toogn da transmutoatie haa platse gevoundn, en da nateurlike selektie 't hoofdmechanisme was. 't Werk gieng trage, voarol omda Darwin nog olsan mè zyn gezoundheid sukkelde. En ton schreef Alfred Wallace hem den beruchten brief woarin dat je onafhankelik de theorie van nateurlike selektie beknopt uutêenzettigde. Geshockeerd da zyn levenswerk bedrêegd wierd vreogt Darwin an Charles Lyell voa road. Uutendelik wierdn zowel Wallace zyn brief as een dêel van Darwin zyn schets van 1844 an de Linnean Society vôrengeleezn in juni 1858, zoadoanig dat de kwestie van prioriteit azoa upgelost was.

Dorachter hèt Darwin ton een "kort abstrakt" van zyn grôot boek beginn'n te schryvn, moa met de beste wille in de weirld wierd het toch nog een deftig boek, alhoewel nie zoa grôot gelik dat 't êest gepland was. Uutendelik was da misschien 't beste, van een reuzachtig boek zou verzekers nie zoa goed by 't pubiek ontvangn gewist hèn, en bovendien hèt de noadzake voa zyn boek beknopter 't herschryvn de leesboarheid meugeliks verbeterd.

Over 't olgemêen hèt zyn boek On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life een goeie receptie gekreegn, en ounder de wetenschappers zekers beter dan Vestiges of Creation. d' Interesse was zoa grôot dat den êesten druk van den êesten dag uutverkocht was, en gedeurende zyn leevn zyn der nog zes verschillende drukkn uutgebrocht.

Oundanks 't success van zyn boek, en 't feit dan de mêeste mensn transmutoatie of evolutie as een feit zaagn, was zyn theorie van nateurlike selektie minder olgemêen anvêêrd. Met d' upkomste van de genetische wetenschappn is 't mettentyd dudelik gewordn da Darwin zyn verkloarienge de juusten was.

Loatere werkn

Darwin in 1879

Zyn loatere boekn woarn over 't olgemêen oefeniengn voa te toogn hoe da transmutoatie verschillende aspektn van planten- end dierenleevn kost uutleggn. Veel van zyn ideëen hèn den tand des tyds weerstoan, beholve êen boek, Variation of Plants and Animals Under Domestication, die probeerdigde 't mechanisme achter varioatie en erfelikheid te verkloarn, moa de bolle hêeltegansten missloeg.

Beholve dien êenen misstap is 't anders verwounderlik hoe dikwils da Darwin in ounderwerpn gelik geologie, dierkunde, plantkunde en met de klassifikoasie van d' eendemussels een nieuwe kyk up de stand van zaakn hè kunn'n briengn die over 't olgemêen in 't licht van de moderne wetenschap een redelik goeie verkloarienge bleek te zyn. En zels in 't gevol van zyn probeersel voar erfelikheid te verkloarn deur "gemmulen" makt het uutendelik winnig verschil uut voa de juustheid van nateurlike selektie.

Levensende

Charles Darwin stierf in Downe, up den negentiensten april 1882. 't Plan was dat je zou begraavn wordn in 't platselike kerkhof, moar up 't verzoek van zyn vriend n en collegas hèt je uutendelik een stoatsbegravienge gekreegn, en is begraavn gewordn in Westminster Abbey in Londen.

Darwin zyn kienders

Darswin haat tien kienders woavan dan der drie gestorvn zyn voa dan ze volwassn woarn.

William Erasmus Darwin (27 december 1839 – 1914)
Anne Elizabeth Darwin (2 moarte 1841 – 22 april 1851)
Mary Eleanor Darwin (23 september 1842 – 16 oktober 1842)
Henrietta Emma “Etty” Darwin (25 september 1843 – 1929)
George Howard Darwin (9 juli 1845 – 7 december 1912)
Elizabeth “Bessy” Darwin (8 juli 1847 – 1926)
Francis Darwin (16 augustus 1848 – 19 september 1925)
Leonard Darwin (15 januoari 1850 – 26 moarte 1943)
Horace Darwin (13 mei 1851 – 29 september 1928)
Charles Waring Darwin (6 december 1856 – 28 juni 1858)

Invloed buutn de wetenschappn

Eugenetica

Ountwikkeld deur Darwin zyn kozn Francis Galton, eugenetica was een pogienge voa 't menselik ras te "verbeteren" deur ollêene de "beste" te loatn voartplantn. De politieke toepassienge van eugenetica in 't begin van de twientigste êeuwe, van sterilisoatie van zwakbegaafdn in de Verênigde Stoatn toet d' experimentn van de Nazis hèn eugenetica zoan slichte name gegeevn dat tegenwôordig gin wetenschapper dermee wil te doen hèn.

Socioal Darwinisme

Nateurlike selectie is soms ook gekend as "survival of the fittest", moar die beschryvienge komt eigentlik van Herbert Spencer, die Darwin zyn ideëen hèt probeern toe te passn in 't gebied van den polletiek en d' ekonomie. Gelik met eugenetica hèt socioal darwinisme een slichte noame gekreegn omdat 't gezien wierd as een justifikoatie voa racisme.

Darwinprys

As een a humoristische toepassienge van Darwin zyn evolutietheorie, wordn der up 't internet joarliks "Darwin Awards" uutgerêekt an mensn die deur under eign stommiteit oftewel gestorvn zyn oftewel under nie langer kunn'n voartplantn - of in de wôordn van de website "Honoring those who improve the species by removing themselves from it!"

Gepubliceerde werkn

1838-43: Zoology of the Voyage of H.M.S. Beagle: gepubliceerd tussn 1839 en 1843 in vuuf dêeln van verschillende schryvers, moar overzien deur Charles Darwin
1839: Journal and Remarks (ook gekend as The Voyage of the Beagle)
1842: The Structure and Distribution of Coral Reefs
1844: Geological Observations of Volcanic Islands
1846: Geological Observations on South America
1851: A Monograph of the Sub-class Cirripedia, with Figures of all the Species. The Lepadidae; or, Pedunculated Cirripedes.
1851: A Monograph on the Fossil Lepadidae, or, Pedunculated Cirripedes of Great Britain
1854: A Monograph of the Sub-class Cirripedia, with Figures of all the Species. The Balanidae (or Sessile Cirripedes); the Verrucidae, etc.
1854: A Monograph on the Fossil Balanidæ and Verrucidæ of Great Britain
1859: On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life
1862: On the various contrivances by which British and foreign orchids are fertilised by insects
1868: Variation of Animals and Plants Under Domestication
1871: The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex
1872: The Expression of Emotions in Man and Animals
1875: Movement and Habits of Climbing Plants
1875: Insectivorous Plants
1876: The Effects of Cross and Self Fertilisation in the Vegetable Kingdom
1877: The Different Forms of Flowers on Plants of the Same Species
1880: The Power of Movement in Plants
1881: The Formation of Vegetable Mould through the Action of Worms
1887: Autobiography of Charles Darwin (geredigeerd deur zyn zeune Francis Darwin)
1958: Autobiography of Charles Darwin (onverkorte versie uutgebrocht deur zyn klêendochter Nora Barlow)