Aketisse

Zandakketesse (Lacerta agilis)

Ryk:	Animalia (Beestn)
Stamme:	Chordata (Chordabeestn)
Klasse:	Reptilia (Reptieln)
Orde:	Squamata (Schubreptieln)

Ounderorde

Lacertilia

Aketissn, akketessn, lokketetsn of hoagedissn (Lacertilia) zyn een ounderorde van de schubreptieln (Squamata). D'andere ounderorde van de schubreptieln zyn de slangn (Serpentes).

De gekendste families zyn de echte aketissn (Lacertidae) die in Europa vele voornkommn, de kameleongs (Chamaeleonidae), leguoann (Iguanidae), varoann (Varanidae), anolissn (Polychrotidae), gekko's (Gekkonidae), agoamn (Agamidae), en skinkn (Scincidae).

Kenmerkn

Der zyn zeker drieduusd verschillige sôortn aketissn. De mêeste hen e lange steirt, en vier geboogn pôotn, woardeure dat under buuk over de ground slipt. Ze zyn slank gebouwd en bedekt mè schubbn die under beschermn teegn uutdrogienge. Aketissn vervelln lik slangn. Z'hen e typische schedel en spitse tandn die vaste vergroeid zittn ip de randn van under koakn en in under verhemelte.

Leefgebied

Aketissn leevn zowel in droge of in vochtige tropische en subtropische gebiedn, moa der zyn ook sôortn die under 't best voeln in de woestyne en in gemoatigde gebiedn.

In uze streke leevn der ook e poar sôortn lik de zandaketisse, de meuraketisse, 'n oazelworme en surtout de levendboarende aketisse.

Sommigte sôortn groavn under ounder de ground, andere leevn tusschn rotsblokkn of klemmn in boomn en struukn. De mêeste kunn ook goed zwemmn.

Binst koudere periodes houdn aketissn e wientersloap en ze wordn moa were wakker os 't warmer wordt. Da verkloart ook woarom dan ze minder vôornkommn in koudere streekn.

Voedienge

Een anolis die e vliege it

Aketissn eetn leevnde prooibêestn, surtout insektn en andere klêne oungewervelde bêestn. De grottere sôortn pakkn ook muuzn, slekkn of andere aketissn. De styf grôte sôortn lik de varoann joagn ip grottere knoagbêestn of veugels. Der zyn ook leguoann die ip prooin joagn os ze jounk zyn moa loater allêne nog plantn eetn.

Verdedigienge

Der zyn aketissn die giftig zyn moa ze zyn nie gevoarlik vo menschn. Z'hen verschillige trucsjes vo t'ountkommn an under vyandn. Azo kunn z'under steirt ofsmytn (autotomie) en die ofgebrookn steirt bluuft nog een ende krounkeln woadeure da de vyand ofgeleid wordt. De steirt groeit ton loater were an. Ze kunn under ook mè lucht ipbloazn vo grotter te toogn.

Vôortplantienge

Poarienge van de zandaketisse, 't vintje is groen.

In april en meie is 't poartyd. By de poarienge moet 't vintje contact moakn met de cloaca van 't wuvetje, wat da bemoeilikt wordt deur de steirt. Doarom hen de vintjes e gesplitste penis (hemipenis) die 't poarn gemakkelikker makt omda 't vintje van weerskantn contact kan moakn.

De mêeste aketissn leggn eiers. In juni en juli wordn 6 tout 15 eitjes in e nest geleid, e pitje in losse eirde of mos. 't Wuvetje bedekt 't nest en achter één tout twi moandn kruupn de joungn zelfstandig uut 't ei. Ze vervelln verschillige kêers binst de groei. Achter vier tout vuuf joar zyn ze vulgroeid.

Sommigte sôortn aketissn briengen leevnde joungen ter weireld. 't Wuvetje droagt d'eiers in eur lyf tout da ze oopnbarstn. D'eiers hen gin arte schoale moar e din vliesje. De joungn kommn al uut in de moeder en wordn ton geboorn.

Lik al de reptieln hen aketissn gin geslachtschromosoomn. 't Geslacht wordt in 't ei bepoald deur de omgeviengstemperateure.

Noame

De noame "aketisse" of "akketesse" wordt ook gebruukt vor e babbelkouse, e resolute vrouwe, een hekse van e wuuf.