Betchfessî å

Li betchfessî å, c' est on betchfessî scrijha ki si scrît avou l' lete Å.

Bra si prononce cial *Brâ*, mins po Brå-dlé-Libråmont, c' est *Brau*

C' est onk des prumîs betchfessîs do rfondou walon, avou l' betchfessî ô, la k' il estént ddja cåzu decidés dins l' Franwal Walo +

Prononçaedjes

Prononçaedje «å» (/ɔː/)

å ^{aschoûtez lu}
- å: di set eures å matén disca nouv eures al nute li magazin esteut drovou ^{aschoûtez lu}
florixhåjhe ^{aschoûtez lu}
ålwetrin ^{aschoûtez lu}
vårén: di fé bodjî s' paltot a ç' vårin la ^{aschoûtez lu}^[1]
råyeu d' clås dins les årmås ^{aschoûtez lu}; u: on råyeu d' årmås ^{aschoûtez lu} (spot des djins d' Serè, prononcî come e l' Hesbaye).

Prononçaedje «â» (/aː/)

Brå: Brâ ^{aschoûtez lu}
Mådindje: Mâdindje ^{aschoûtez lu}
tåye: tâye ^{aschoûtez lu}
å: i vénrè â matén ^{aschoûtez lu}
såreut: al difén el bijhe a dit k' elle èn sâréve ^{aschoûtez lu}
råyeu d' clås ^{aschoûtez lu} (spot des djins d' Serè, come dit a Serè minme).

Prononçaedje «au» (/oː/)

Li scrijha «au» est rprins do sistinme Feller-Léonard

åbe: on-aube ^{aschoûtez lu}
kixhåde: kichaude ^{aschoûtez lu}
dicåce: dicauce ^{aschoûtez lu}
a pîs dschås: a pîs dchaus ^{aschoûtez lu}
råyeu d' clås dins les årmås: in rauyeû d' claus dins les aurmaus ^{aschoûtez lu} (spot des djins d' Serè, come i sereut rprononcî après Nameur u l' Årdene nonnrece).

Prononçaedje «ôⁿ» (/õ/)

vicåreye: li pus bea des cados, l' amour ki candje li vicôⁿrèye ^{aschoûtez lu} (tchanté pa Jean-Pierre Darras)
råtchåd: avou leus vîs rôⁿtchôⁿs ^{aschoûtez lu} (tchanté pa Jacques Lefebvre)

Prononçaedje «an» (/ã/)

Wåtche: Wantche]] ^{aschoûtez lu}
håvurna: hanvèrnau ^{aschoûtez lu}
Måmdiy: tier di Man.m'dîy ^{aschoûtez lu}

Prononçaedjes pus courts

Li longueur pout baxhî dins sacwants mots, aprume dizo spotchance do francès, k' a on prononçaedje court po les minmes mots calkés do walon (Libramont, di Libråmont).

wårder: wârder => warder ^{aschoûtez lu}
tchabårer: tchabaurer => tchaborer ^{aschoûtez lu}

Sourdants etimolodjikes do betchfessî å

Cas erîlés a pårti do stok etimolodjike

Fonolodjicmint, li betchfessî å pout esse riwaitî come li rashiaedje d' on foninme do walon, ki provént d' on stok latén, pu rålmint tîxhon di ces sôres cial :

shuvion A + L u R + cossoune :
- latén "calce" => tchåsse
- tîxhon "bald" => både, bådet
- latén "arbolum" => åbe
- latén "carnus" => tchå
- gayel "carro" => latén "carrus" => tchår
- latén "tabula" => tåve
Cawetes latenes -ala et -alis
- latén "scala" => schåle
- latén "canalis" => tchenå
shuvion A + M + Cossoune
- tîxhon : "brambasia" => frambåjhe
- latén : "mansionen" => måjhon
shuvion A + S + Cosoune
- latén "pascha" => Påke^[2]

Portant, ls minmes bodjes etimolodjikes polèt aveur fornaivyî. Insi :

"caldus" a dné "tchåfer" et kixhåde, mins eto tchôd, tchôdire, schôder (betchfessî ô), tcholeur.
"altus" a dné håssî (håsse 2, rahåsse), mins eto hôt, hôteur

Ortografiaedje d' èn accint

Divant R, li A divént åjheymint long e walon ("â", "å" u "ô"). On a pacô ricnoxhou cist accint la come on betchfessî.

Mins des ôtes côps, on n' ritént nén l' accint :

sotane, dwane, dwanî (sotåne, douwåne après Lidje)

Cas a pårt

Les mots ki shuvnut n' egzistèt nén a Lidje dizo l' ortografeye "å".

pår : latén per k' a dné pâr dins l' Eter-Sambe -et-Mouze et a Vervî (pa des voyes diferinnes), pôr a Lidje et por di Hu a Måmdey (sipårdaedje del pitite banane).

Istwere do betchfessî å

Eployaedje e sistinme Feller

pådje do motî da Cambresier ki mostere les deus sôres di scrijhaedjes pol Payis d' Lidje e 1757

Il esteut eployî dins l' sistinme di scrijhaedje Feller po, teyoricmint, riprezinter on son a mitan vôye inte /ô/ eyet /â/, tipike di sacwantès coines del Hesbaye.

Mins, dins l' pratike, c' est eployî po les pårlers d' Lidje ossu bén po /ô/ (a Lidje) ki po /â/ (a Serè). Insi, i sierveut ddja d' betchfessî scrijha sins l' dire, dins ene sôre di rfondaedje naturel.

Sorlon les rawetes do motî da Cambresier (1757), i shonne k' å 18inme sieke, li prononçaedje li pus corant a Lidje di l' oyon "å" esteut "â" (dins l' imådje brå, bråcler, bråyete, breyåd). A Limbôr, a l' Ess di Lidje, l' oyon est scrît come e 20inme sieke a Nameur (au).

On scrît sifwaitmint "â", å minme moumint, dins l' teyåte lidjwès (1756-1757).

Li prononçaedje ålwetrin, a môde daenwesse, ni datreut ki do 19inme sieke a Lidje minme.

Å 20inme sieke, i s' rescontréve, a l' Ouwess di Lidje, disk' a Hu et Hanut.

A Nameur, c' est Jean Guillaume, tot carwaitant l' Motî da Léonard avou si oteur, ki lyi fjha riscrire avou "au" tos les mots k' alént esse rifondous avou l' betchfessî å. Les ôtes sicrijhaedjes "au" (tchaud, aute, on pau, on trau)^[3] , ki corespondèt å betchfessî ô, serént scrîts avou "ô". Les Relîs namurwès alént bénrade accepter cisse rîle la.

Eployaedje e rfondou walon

E 1992, avou l' Motî Walo +, on s' rinda conte ki bråmint des mots des cwate coines del Walonreye estént les minmes, a pårt on prononçaedje d' ene longue voyale, ki pleut esse â, å (ålwetrin) u ó. C' est tot naturelmint k' on-z atåvla di scrire tos ces mots la avou l' lete å, k' aparexheut come oridjinåle, et ki mostréve li pus pwès do lidjwès dins li rfondou walon. Li betchfessî å aveut vnou å monde.

Li lete Å fourit acceptêye come sicrijha do rfondou å raploû d' Tchålerwè so li rfondaedje e 1996.

Elle est eployeye e come betchfessî scrijha, avou les minmès valixhances k' elle a po do bon dins les pårlers lidjwès. Ele riprezinte çou k' est scrît dins les scrijhaedjes coinreces come â, å, ô, au.

A cåze di si eployaedje e rfondou, li betchfessî å va esse ricnoxhou totavå come sene ortografike do walon.

Dispu 2002, li å est ricnoxhou eternåcionålmint come on sene ortografike do walon (saetchî foû do live eplaidî på Consorciom Unicôde, 2002).

Istwere des foninmes ki s' vont scrire avou l' betchfessî å

Li troke latene "al" + Cossoune" (come dins "palma" (påme), "salvu" (såf)) va divni [ó] (long O) e francès ey dins ene grande sitindowe des accints do walon. Li troke a passé "al" a "aw" do 7inme sieke å 10inme sieke. Cisse troke la va divni "ó" do 14inme å 16inme sieke.^[4]

Dins l' payis d' Lidje et l' ci d' Bastogne, cisse troke la va divni soeye-t i "â", soeye-t i "å" [à:].

Ci candjmint la est ddja bén la dispu l' 11inme sieke, come on l' voet pa des "o" metous dins les vîs scrijhas po des bodjes laténs avou "a"

Soseis (1064) po Sosoye (la ki l' bodje est dandjreus så, latén "salice.
Givofosse (deujhinme mitan do 12inme sieke) po Tchvåfosse.^[5]

Mapes ALW a corwaitî

Sacwants mapes ALW vont mostrer on spårdaedje classike des disfondowes:

On les pout rtrover, maxhî avou les cenes do betchfessî sch dins l' mape di schåle ALW 1 31

Dins l' cene di håye, li cogne «â» est sorriprezintêye; les dnêye sont maxheye ås cenes do H prumrece: ALW 1 50

Hårdêyes difoûtrinnes

Sicole do Noû-Lovén sol betchfessî å (so l' Aberteke)
Sicole po ls efants sol betchfessî å (so l' Aberteke)
Teyoreye sol betchfessî å (so l' Aberteke)e francès)
Mots avou l' betchfessî å dedja studyîs sol Wiccionaire
Bae di dvizes so les disfondowes avou «ê»

Sourdants & pî-notes

Commons

I gn a so les cmons Wikipedia des imådjes ou fitchîs son a vey avou des eredjistrumints di mots avou l' betchfessî å .

↑ boket d' fråze do ratournaedje del fåve Li bijhe et l' solea pa André Mottet.
↑ Bråmint des egzimpes ont stî poujhîs dins "Toponymie de Smuid et de Transinne", memwere da Catherine Klepper a l’ ULB e 1997, p. 12.
↑ tchôd, ôte, on pô, on trô.
↑ La différenciation dialectale en Belgique romane avant 1600 p. 38.
↑ L. Remacle, Différentiation, come cial ådzeu, p. 41.

[1] t d' fråze do ratournaedje del fåve Li bijhe et l' solea pa André Mottet.

[2] Bråmint des egzimpes ont stî poujhîs dins "Toponymie de Smuid et de Transinne", memwere da Catherine Klepper a l’ ULB e 1997, p. 12.

[3] tchôd, ôte, on pô, on trô.

[4] La différenciation dialectale en Belgique romane avant 1600 p. 38.

[5] L. Remacle, Différentiation, come cial ådzeu, p. 41.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]