Clorofile
Li clorofile (do grek xhlôros, "vete", et fullon, "foye"), c' est ene sustance organike complecse ki dene leu vete coleur åzès bokets des plantes et ki fwait l' fotossinteze (produjhaedje d' ocsidjinne a pårti do gaz carbonike eyet del loumire do solea).
Li clorofile si trouve si trouve dins les cloroplasses å dvins des celules des plantes, des vetès algues et des cianobactereyes.
Li prumire etape dins l' fotossinteze c' est cwand l' loumire k' arive est abzorbêye pal clorofile, çou ki va iyonijhî les pigmints d' clorofile, fijhant insi d' l' enerdjeye tchimike, dizo l' cogne d' ATP (adenozene trifosfate), eyet, po fini, candjî l' diyocside di carbone eyet l' aiwe e carbohidrates eyet ocsidjinne.
Li clorofile abzorbêye pus d' enerdjeye dins les wachlires rodjes et bleuwes do speke electromagnetike, eyet les vetès wachlires sont les moens abzorbêyes, c' est çoula ki fwait k' c' est l' vete coleur ki nos veyans.
Sitructeure tchimike
candjîLi clorofile c' est des pigmints (ou cromoproteyenes) di clorene, k' a-st ene tcherpinte rashonant al cene des pigmints di porfirene, ki s' trovèt dins les rodjès grobures do sonk. Å mitan d' l' anea d' clorene, i gn a-st èn iyon d' magnezium. Et sacwantès tchinnes di costé, sovint avou ene longowe tchinne di fitole (èn alcol). C' est pask' i gn a bråmint di dobès loyeures ki l' abzôrbaedje di l' enerdjeye del loumire si pout fé.
L' iyon d' magnezium est foû-consecant, et cwand i n' a waire di magnezium dins tere, les plantes ont des foyes avou moens di clorofile ki çou k' i fåreut, les nouvès foyes sot vert-pâle ou minme djaenes. Des lantes sifwaitmint malådes on dit k' ele sofrixhèt di clorôze.
Les tchinnes di costé del clorene polèt candjî, çoula fwait kel sipeke d' abzôrbaedje del loumire candje avou, eyet defini sacwantès sôres di clorofile diferinnes, d' après leu structeure tchimike. Dins l' nateure on ritrouve les sôres shuvantes:
- li clorofile a on l' ritrouve tot avå (dins les plantes end a a pô près 2g / kg di foyes frisses)
- li clorofile b on l' trouve copurade dins les plantes teresses et dins des vetès algues k' i gn a; end a ene miete moens (a pô près 0,75g / kg)
- li clorofile c si trouve dins les brunès algues
- li clorofile d on l' trouve dins les rodjès algues
| Clorofile a | Clorofile b | Clorofile c1 | Clorofile c2 | Clorofile d | |
| Formule del molecule | C55H72O5N4Mg | C55H70O6N4Mg | C35H30O5N4Mg | C35H28O5N4Mg | C54H70O6N4Mg |
| groupe C3 | -CH=CH2 | -CH=CH2 | -CH=CH2 | -CH=CH2 | -CHO |
| groupe C7 | -CH3 | -CHO | -CH3 | -CH3 | -CH3 |
| groupe C8 | -CH2CH3 | -CH2CH3 | -CH2CH3 | -CH=CH2 | -CH2CH3 |
| groupe C17 | -CH2CH2COO-Fitile | -CH2CH2COO-Fitile | -CH=CHCOOH | -CH=CHCOOH | -CH2CH2COO-Fitile |
| loyeure C17-C18 | simpe | simpe | dobe | dobe | simpe |
| On l' trouve dins | Totavå | vetès plantes ey algues | brunès algues | brunès algues | rodjès algues |
Prouve di l' impôrtance del clorofile
candjîOn pout fé ene esperyince simpe po mostrer k' i gn a mezåjhe del clorofile pol fotossinteze si poleur fé. Po çoula, on prind l' foye d' ene plante a cabolêyès foyes (les bokets del foye ki sont blancs n' ont nén d' clorofile) eyet ddjerer l' amidon del foye. Après çoula, on mete kékès eures dizo l' loumire et dins ene solucion iyodêye, eyet on voet aparexhe ene coleur noere seulmint la kel foye esteut vete, dj' ô bén la k' elle aveut del clorofile.
Ene deujhine esperyince peremete di vey li clorofile dins les foyes, et vey çou k' ene foye sins clorofile ravizreut. Po çoula i gn a mezåjhe: d' ene castolr, di picetes, d' on vere, d' on bol di tiene aiwe, d' alcol a froyî, et d' ene foye bén vete (c' est mî d' prinde en foye d' èn åbe a foyes). On cmince pa boure l' aiwe dins l' casrole. I n' fåt nén trop d' aiwe, djusse on fond d' casrole c' est bon. On distind l' feu eyet mete li foye trimper kékès segondes (30 a 60 segondes å pus). On rissaetche li foye foû d' l' aiwe, avou les picetes, eyet l' mete dins l' vere. Rascovri l' foye d' alcol a froyî et leyî rpoizer ene eure, li vere e bang mareye dins l' bol di tiene aiwe.