Portugal

An Portugal (Pinortuges: [puɾtuˈɣaɫ]), nga ha opisyal nga pagtáwag Repúblika Portugesa (Pinortuges: República Portuguesa [ʁɛ'puβlikɐ puɾtu'ɣezɐ]), usá nga soberano nga estado nga nahamutáng ha Península nga Ibérico ha habagatan nga Europa. Amo ini gikatundani nga nasod han kontinente nga Europa, nga ginsapitan ha katundan ngan salatan han Kalawdan Atlantico ngan ha amihan ngan sinirangan han Espanya. An teritoryo hiní naglalakip gihapon han Atlantico nga mga kapurupod'an han Azores ngan Madeira, an ngaduhá mga autónomo nga rehiyon nga mayda ira kalugaringon nga mga gobyerno nga rehiyonal. Ha 1.7 ka ribo nga km², an Exclusibo nga Ekonomiko nga Zona hiní amo an ika-3 nga gidako-i han Unyon Europeo ngan an ika-11 nga gidako-i han kalibotan.

Repúblika Portugesa República Portuguesa (Pinortuges)
Bandira Eskudo
Awit: "A Portuguesa" (Winaray: "An Portugesa")
Kahamutang han  Portugal  (lunghaw) – ha kontinente nga Europeo  (manipis nga lunghaw & masirom nga gris) – ha Unyon Europea  (manipis nga lunghaw)  —  [Legend]
Pamunuan ngan gidako-i nga syudad	Lisboa
Opisyal nga mga pinulungan	Pinortuges
Ginkilala nga mga rehiyonal nga pinulungan	Minirandes1
Ethniko nga mga grupo	96.3% Portuges 3.7% nga ibá
(Mga) Tawag hin tawo	Portuges
Kagamhanan	Unitaryo nga semi-presidentehanon nga republika
• Mangulo	Marcelo Rebelo de Sousa
• Mangulo han Katitírok	Eduardo Ferro Rodrigues
• Primer Ministro	António Costa
Magbabalaod	Katitírok han Republika
Kahimo  An konbensyonal nga pitsa han Paglugaring 1139
• Pagtukod	868
• Pagbalik hin pagtukod	1095
• De facto nga soberaniya	24 Hunyo 1128
• Ginhadi-an	25 Hulyo 1139
• Ginkilala	5 Oktubre 1143
• Pagkilala han Santo Papa	23 Mayo 1179
• Paghibalik hin Paglugaring	1 Disyembre 1640
•  Pagkilala han paghibalik hin paglugaring	13 Pebrero 1668
• Republika	5 Oktubre 1910
• ika-3 nga Republika	25 Abril 1974
Langyab
• Bug-os	92,090 km2 (35,560 sq mi) (ika-110)
• Katubigan (%)	0.5
Kamolupyohan
• Hulyo 2009 estimate	10,309,573 (ika-77)
• 2001 nga census	10,355,824
• Densidad	114/km2 (295.3/sq mi) (ika-87)
GDP (PPP)	2008 nga banabana
• Bug-os	$236.049 ka bilyon (ika-46)
• Per capita	$22,232 (ika-39)
GDP (nominal)	2008 nga banabana
• Bug-os	$244.640 ka bilyon (ika-37)
• Per capita	$23,041 (ika-32)
HDI (2015)	▲ 0.843 hataas hin duro · ika-41
Salapi	Euro (€)² (EUR)
Zona hin oras	UTC0 (WET³)
• Summer (DST)	UTC+1 (WEST)
Format hin pitsa	dd-mm-yyyy, yyyy-mm-dd, yyyy/mm/dd (CE)
Dapit hin pagmanehar	tuo (tikang han 1928)
Kodigo hin pagtawag	351
ISO 3166 nga kodigo	PT
Internet TLD	.pt4
An Minirandes, nga ginyayakan hin pira nga mga baryo han munisipyo han Miranda do Douro, opisyal nga ginkilala han 1999 (Lei n.° 7/99 de 29 de Janeiro), tikang hadto, nagkaada hin opisyal nga katungod-hin-paggamit hin Minirandes han linggwistiko nga komunidad nga nanginginlabot ini. Ginkikila gihapon an Portuges nga Pinulongan ha Sinyal. Ugsa han 1999: Portuges nga escudo. Azores: UTC-1; UTC in summer. An .eu nga domain ginagamit gihapon kay ginsasaroan ini han iba nga mga api-nga-estado han Unyon Europeo.

An Portugal amo an gimaihai nga estado ha Ibérico nga Peninsula ngan usá han mga gimaiha-i nga mga nasod-estado nga Europeo, nga diin an teritoryo hiní sunodsunod ngan padayon nga gin-uukyan, ginsusulong ngan gin-aawayan tikang han prehistorico nga mga panahon. An mga Pre-Celt, mga Celt, mga Carthagohanon ngan mga Romano ginsundan han mga pagsulong han mga Visigodos ngan Suebi nga mga Germanico nga mga katawhan. An Portugal na-estableser nga nasod dida han katapos han Kristiano nga Reconquista patok han mga Muslim mga Moro nagsalakay han Iberico nga Peninsula han 711 AD. Katapos han Pag-awayan han São Mamede, nga diin an mga Portuges nga puwersa nga pinamunuan ni Afonso Henriques nanlupig hin mga puwersa nga pinamunuan han iya iroy, nga hi Teresa han Portugal, an Kondado han Portugal nag-apirma han pagkasoberano hiní ngan hi Afonso Henriques nag-estilo han iya kalugaringon nga Prinsipe han Portugal. Ginproklamar hiyá ha urhe nga Hadì han Portugal ha Pag-awayan ha Ourique han 1139 ngan ginkilala hiyá han mga higrani nga mga ginhadi-an han 1143.

Han mga ika-15 ngan ika-16 nga mga gatostuig, nagtukod an Portugal han syahan nga global nga imperyo, nga diin nahimo ini nga usá han mga gahom ha ekonomiko, polítika ngan militar. Ha hini nga panahon, nga yana nga adlaw tinatawag nga Edad hin Descrubimiento, mga explorador nga Portuges nag-pioneer hin pag-explorar ha kadagatan, labi na han real nga patronahe ni Prinsipe Henrique nga Nabigante ngan Hadi Juan II, upod hin mga kilalado nga mga paglayag sugad han kan Bartolomeu Dias paglayag lahos han Kabo han Maupay nga Paglaom (1488), an descubrimiento ni Vasco da Gama ha dagat nga ruta ngadto ha India (1497–98) ngan han Europeo nga pagkadiskubre han Brasil (1500). Gin-monolopolisar han Portugal an komersyo hin panakot hiní nga panahon, ngan naghaluag an imperyo hin mga kampanya militar ha Asya. Kundi, mga panhinabo sugad han kaguba han Lisboa hin linog han 1755, an ka-okupar han nasod dida han mga Gera Napoleonico, ngan an paglugarking han Brasil (1822), dinmangat han Portugal nga naluya tikang hin gera ngan naibanan hin gahom ha kalibutan.

Katapos han pagtanggal an monarkiya didâ han 1910 nga rebolusyon, gintukod an demokratiko kundi masamok nga Syahan nga Republika Portugesa, nga ha urhe nasaliwanan han Estado Novo nga rehimen nga autoritaryano nga kanan-tuo. Nahibalik an demokrasya katapos han Rebolusyon han mga Cravo han 1974, nga naghumán han Portuges nga Gera Kolonyal. Waray la mag-iha, ginhatagan in paglugaríng an haros tanan nga teritoryo hiní ha langyaw. An paghatag han Macau ngadto han Tsina han 1999 amo an tigaman han kataposan han gima-iha-i nga imperyo kolonyal. Nagbilin an Portugal hin halarom nga impluwensya ha kultura ngan arkitektura ha kalibotan, an bilin hin labaw 250 ka ribo nga nayakan hin Pinortuges, ngan damo nga mga creole nga nahibase ha Pinortuges. Api iní han Nasyones Unidas ngan han Unyon Europeo. An Portugal usá gihapon han mga api nga nagtukod han NATO, han eurozone, han OECD, ngan han Komunidad hin mga Nasod han Pinortuges nga Yinaknan.

An Portugal usá ng nagdukwag nga nasod nga mayda hataas-hin-income nga abansado nga ekonomiya, usá nga nagdukag nga merkado, ngan higtaas nga mga standard hin panginabuhi. Ginranggo iní hin hitaas ha environmental performance (ika-7), ha LGBTI nga mga katungdanan (ika-6 ha Europa), ha pagkagawasnon hin prensa (ika-18), ha progreso hin sosyudad (ika-20) ngan ha prosperidad (ika-25), ngan mayda iní usá han mga gimaupayi nga network hin karsada ha kalibotan. Upod han pagkamadig-on ha politika ngan hagmubo nga sukod hin krimen, ginranggo ini nga amo an pinakamurayaw nga nasod han EU ngan an ika-3 ha kalibotan. Dugang pa, ginkilala iní nga usá han mga napulo-kag-limá nga sustainable nga mga estado, nga nagmamantener hin unitaryo nga semi-presidentehanon nga republika. An Portugal nagraranggo labaw han OECD nga promedyo ha Matematika, Siyensya, ngan Pagbasa, kay amo ini an nasod nga mayda naipapahayag nga positibo nga ebolusyon han tanan nga mga study han PISA. Bisan man kun ha kaagi usá iní nga Katoliko-nga-mayoriya nga nasod, han mga naglabay pa la nga mga dekada, nagbag-o an Portugal ngadto hin secular nga estado nga mayda usá han mga hagtaas nga ihap hin moral nga kagawasan han kalibotan. Amo ini an syahan nga nasod nga nag-abolir han pagpriso hin panginabuhi ngan usá han mga gisayohi nga nag-abolir han sirot hin kamatayon. Mga buruhaton sugad hin aborto, parehos-nga-sexo nga pag-asawa ngan pag-adopt hin bata, ginbuligan-ha-mediko nga pag-inseminar para hin mga nag-uusá nga kababayinán ngan lesbyano nga mga magpadis, ngan altruistic nga surrogacy ginpanlegalisar. Han 2001, an Portugal amo an nagin syahan nga nasod ha kalibotan nga nagtanggal hin pagigin krimen an pagkaada ngan pagkonsumo han tanan nga mga ilegal nga droga, nga naghatag hin atensyon ha pagtambal ngan pag-iban hin pagkadaot, nga mayda dagko nga mga naabtan ha publiko nga salud.

Etimolohiya

Hulagway hin satelite han teritoryo kontinental han Portugal ngan parte han amihan ngan katundan han Espanya.

An Cale, nga yanâ amo an syudad han Vila Nova de Gaia, daan na kilalado nga Portucale tikang han panahon han mga Godo ngan han mga Suevo. Han gatostuig V, didâ han pagsulong han mga Suevo, hi Idácio de Chaves nagsurat na nga daan mahitungod han lugar nga tinatawag nga Portucale, nga diin kinmalagiw hi Requiario, bisan pa man, han hadto nga takna, an ngaran tubtob la han kamolupyohan o poblasyon ha kahagrani han Porto (Oporto):

Rechiarius ad locum qui Portucale appellatur, profugus regi Theudorico captivus adducitur: quo in custodiam redacto, caeteris qui de priore certamine superfuerant, tradentibus se Suevis, aliquantis nihilominus interfectis, regnum destructum et finitum est Suevorum

Hi Requiario, nga kinmalaigw ha lugar nga tinatawag Portucale gindara nga bihag kan hadi Teodorico. Ginbutang hiya ha ilarom hin pagbantay samtang an nahabilin han mga Suevo nga buhi tikang han pag-awayan nan-surender - bisan pa mayda ha ira mga nagkamagtay; sugad man naguba an ginhadi-an han mga Suevo.

Diri anay tubtub han gatostuig IX nga an pagtawag nga portucalense ngan an mga ginkuhaan tikang hiní nga magtitikang nga an ngaran gamiton para pagtawag han teritoryo han yanâ nga amihan han Portugal nga nagdangat upod han kahimo han Condado Portucalense.

Hin usá nga sinurat han tuig 841, nahamutang an syahan nga pagmensyonar han lalawigan nga "portucalense". Ginpirmahan ini ni Alfonso II han Asturias ha pagpahaluag han yakan-balaod o hurisdiksyon pansingbahan han obispo han Lugo ngan nagsiring:

Totius galleciae, seu Portugalensi Provintiae summun suscipiat Praesulatum.

Tanan han Galicia, han Portugalense nga lalawigan ha pagkuha han pwesto hin pagdumara

An Condado Portucalense o kondado han Portugal nagpabilin nga lakip nga kabahin han mga ginhadian han Asturias, Galicia o León tubtub han 1139 nga diin hi Alfonso I han Portugal nagpasamwak han iya kalugaringon nga hadi ngan nagbag-o an kondado ngadto han Kahadian o Ginhadian han Portugal. An mga tiarabot nga mga gatos tuig, an ginhadian magpapahilawig hin teritoryo tubtob ha salatan han mga tuna han kahadto nga Lusitania.

Bisan pa man, mayda mga mag-aaram o mga estudioso nga nasiring nga an ngaran nga "Portugal" nagtikang han "Portogatelo", usá nga ngaran nga ginhatag hin hepe nga tikang ha Gresya nga tinatawag nga Catelo nga naglugsong ngan nagtukod harani han yanâ nga syudad han Oporto. An syahan nga paggamit han ngaran nga Portugal dida hin elemento hin ugat heraldika nga dida hin usa nga surat hin paghatag tikang han singbahan han São Bartolomeu de Campelo kan Alfonso I han Portugal han 1129.

Administratiba nga pagbahinbahin

An prinsipal nga administratiba nga pagbahinbahin han Portugal amo in 18 nga mga distrito ha kontinente ngan duha nga mga autonoma nga rehiyon han Azores ngan Madeira, ngan ini liwat ginbahin ngadto hin 308 nga mga munisipyo (concelho) ngan 4,257 nga parokya (freguesia). An mga distrito nagpapabilin nga amo an pinaka-importante nga pagbahinbahin han nasod, nga ginagamit nga base para hin damo nga mga gamit ha administrasyon sugad ha mga elektoral nga mga distrito.

An mga distrito ighihinay-hinay nga sasaliwanan hin mga rehiyon nga amo iton magigin bag-o nga administratibo nga pagbahin-bahin han Portugal.

Ugsa han 1976, an duha nga kapuropod-an ha Atlantico mga lakip liwat han heneral nga estruktura hin mga distrito portuges nga mayda la pagka-iba nga estruktura administratiba nga nahabutang dida han Estatuto han Mga Distrito Autonomo han Saragpit nga Mga Puro (Estatuto dos Distritos Autónomos das Ilhas Adjacentes), nga naghatag han mga Junta General (Juntas Gerais) hin kalugaringon nga mga gahom. Mayda tulo nga distrito autonomo han Azores ngan ha Madeira:

• Azores — an Distrito han Angra do Heroísmo, an Distrito han Horta ngan an Distrito han Ponta Delgada.
• Madeira — an Distrito han Funchal.

Katapos han 1976, an Azores ngan an Madeira nagkaada hin mga Estatuto hin Autonoma nga Rehiyon, nga nagwara han pagbahinbahin hin mga distrito, ngan nagkaada hin estatudo politiko-administratibo ngan mga organo hin kalugaringon nga kagamhanan o gobyernos. An yana nga pagbahinbahin ha administratiba nahabutang han tabula ha ubos.

Mga Distrito
	Distrito	Kahaluag	Populasyon			Distrito	Kahaluag	Populasyon
1	Lisboa (Lisbon)	2,761 ka km²	2,124,426		10	Guarda	5,518 ka km²	173,831
2	Leiria	3,517 ka km²	477,967		11	Coimbra	3,947 ka km²	436.056
3	Santarém	6,747 ka km²	445,599		12	Aveiro	2,808 ka km²	752,867
4	Setúbal	5,064 ka km²	815,858		13	Viseu	5,007 ka km²	394,844
5	Beja	10,225 ka km²	154,325		14	Bragança (Branganza)	6,608 ka km²	148,808
6	Faro	4,960 ka km²	421,528		15	Vila Real	4,328 ka km²	218,935
7	Évora	7,393 ka km²	170,535		16	Porto	2,395 ka km²	1,867,986
8	Portalegre	6,065 ka km²	119,543		17	Braga	2,673 ka km²	879,918
9	Castelo Branco	6,675 ka km²	208,069		18	Viana do Castelo	2,255 ka km²	252,011

Mga Autonoma nga Rehiyon
Autonoma nga Rehiyon	Kahaluag	Populasyon	Tawag han Nangungkoy/Molupyo
Açores (Azores)	2.333 km²	243.101	Açoriano
Madeira	801 km²	244.098	Madeirense

Mga kasarigan

Mga pabaro

Mga pagkukuhaan

• Bliss, Christopher; Macedo, Jorge Braga de (1990). Unity with Diversity in the European Economy: the Community's Southern Frontier. London, England: Centre for Economic Policy Research. ISBN 978-0-521-39520-5. https://archive.org/details/unitywithdiversi0000unse. 
• Juang, Richard M.; Morrissette, Noelle Anne (2008). Africa and the Americas: Culture, Politics, and History: A Multidisciplinary Encyclopedia. 2. ISBN 978-1-85109-441-7. 
• Page, Melvin Eugene; Sonnenburg, Penny M. (2003). Colonialism: An International, Social, Cultural, and Political Encyclopedia. 2. ISBN 978-1-57607-335-3. 
• Brockey, Liam Matthew (2008). Portuguese Colonial Cities in the Early Modern World. ISBN 978-0-7546-6313-3. https://archive.org/details/portuguesecoloni0000unse. 
• Ribeiro, Ângelo; José Hermano (2004) (in Pinortuges). História de Portugal I — A Formação do Território. QuidNovi. ISBN 989-554-106-6. 
• Ribeiro, Ângelo; Saraiva, José Hermano (2004) (in Pinortuges). História de Portugal II — A Afirmação do País. QuidNovi. ISBN 989-554-107-4. 
• de Macedo, Newton; Saraiva, José Hermano (2004) (in Pinortuges). História de Portugal III — A Epopeia dos Descobrimentos. QuidNovi. ISBN 989-554-108-2. 
• de Macedo, Newton; Saraiva, José Hermano (2004) (in Pinortuges). História de Portugal IV — Glória e Declínio do Império. QuidNovi. ISBN 989-554-109-0. 
• de Macedo, Newton; Saraiva, José Hermano (2004) (in Pinortuges). História de Portugal V — A Restauração da Indepêndencia. QuidNovi. ISBN 989-554-110-4. 
• Saraiva, José Hermano (2004) (in Pinortuges). História de Portugal X — A Terceira República. QuidNovi. ISBN 989-554-115-5. 
• Loução, Paulo Alexandre (2000) (in Pinortuges). Portugal, Terra de Mistérios (3rd ed.). Ésquilo. ISBN 972-8605-04-8. 
• Muñoz, Mauricio Pasto (2003) (in Pinortuges). Viriato, A Luta pela Liberdade (3rd ed.). Ésquilo. ISBN 972-8605-23-4. 
• Grande Enciclopédia Universal. Durclub. 2004. 
• (in Pinortuges) Constituição da República Portuguesa (VI Revisão Constitucional ed.). 2004. 

Mga sumpay ha gawas

• News about Portugal from the Portuguese American Journal
• Portugal nga entrada ha The World Factbook
• Portugal Ginhipos 27 Hulyo 2008 han Wayback Machine at UCB Libraries GovPubs
• Portugal ngada ha Open Directory Project
• Portugal profile from the BBC News
• National English language newspaper
• Wikimedia Atlas han Portugal
• Datos Heyograpiko nga may pagkahisumpay han Portugal ha OpenStreetMap
• National Wine Website
• Portuguese Pamphlets Collection From the Rare Book and Special Collections Division at the Library of Congress

Gobyerno

• Opisyal nga websayt han Kagamhanan Portuges (Ininggles) / (Pinortuges)
• Opisyal nga websayt han Parlamento

Komersyo

• World Bank Summary Trade Statistics Portugal

Biyahe

• Opisyal nga websayt han opisina hin Biyahe ngan Turismo
• Opisyal nga websayt han Kagamhanan han Portugal hin Biyahe/Media Ginhipos 17 Oktubre 2020 han Wayback Machine
• Opisyal nga websayt hin media/Biyahe hin Golf nga Portuges