აფრიკა

აფრიკა
ფართობი	30,221,532 კმ²
მახორობა	1,000,010,000 (2005)
მახორობაშ მეჭედალა	30.51/კმ²
ქიანეფი	53 (ქიანეფიშ ერკებული)
ნინეფი	აფრიკაშ ნინეფიშ ერკებული
ოსაათე ორტყაფუ	UTC-1 დო UTC+4

აფრიკა — დიხაუჩაშ ართ-ართი კონტინენტი. ფართობი გოხოლუაშ კოკეფწკჷმა ართო აკმადგინანს 30,22 მლნ. კმ²–ის, მახორობა — 900 მილიონი ადამიერს (დიხაუჩაშ მახორობაშ 14%). კონტინენტეფს შქას თე მუნაჩემით თინა კინმოსქიდუ ხვალე ევრაზიას. უკინებჷ დიხაუჩაშ ედომუშამი ჟიდოხიშ 6%, დო სქირონაშ 20,4%.

აფრიკა, გჷშაკერძაფილო ცენტრალური ბჟაეიოლ აფრიკა, მენცარეფშე ადამიერიშ გოჭყაფაშ აბანო იკოროცხუ, ნამუსჷთ ადასურენს ორდოშიან ჰომინიდეფიშ მეგორაფა დო თაშნეშე გვიანიშ (დოთარიღაფილი 7 მილიონი წანათ) ადამიერიშ კჷნოხონეფიშ დოხორინეფი, თინეფ შქას Sahelanthropus tchadensis, Africanus, Homo Erectus, ნამუეფიშ შქას არძაშე ორდოშიან ადამიერეფქ მეხოლაფირო 200 000 წანაშ წოხოლე მუკორჩქინდეს.

აფრიკა ეკვატორიშ ჟირხოლო ჸურე გჷთმიზინდუ დო ანდა კლიმატურ ორტყაფუს იკათუანს. თინა აკა კონტინენტი რე, ნამუთ ოორუეშ დო ობჟათეშ ზჷმიერ ორტყაფუს განჭუ.

ეტიმოლოგია

აფრი რდჷ ოორუე აფრიკას კართაგენწკჷმა დოხორელი მუზმარენი კათაშ ჯოხო. რომაული სუფიქსი „-კა“ შანენს „ქიანას ვარა დიხას“. შხვა წყუეფით თე ზიტყვაშ გოშიფრუა თენერო შილებე:

• ლათინური ზიტყვა aprica, შანენს „ბჟალარას“;
• ბერძენული ზიტყვა „aphrike“, შანენს „ჩხურუშ უმშო“. თე თეორია წჷმარინუ ისტორიკოს ლეო აფრიკანუსიქ (1488-1554), ნამუშ არზით ბერძენული ზიტყვაშა ფრიკე (φρίκη შანენს „რგილს დო კონწარს“), მერხველაფაშ დუდსართი რე „ა-“ გეძინელო თინა მიოწურუანს დიხაშა, ნამუთ დუდიშული რე სირგილაშე დო სიკონწარაშენ.

გეოგრაფია

აფრიკაშ ტოპოგრაფია

აფრიკას ომძღჷ ატლანტიშ დო ინდოეთიშ ოკიანეეფი, სქირონაშქა დო ჭითა ზუღეფი. ევროპაშე გჷშმერთუ გიბლარტარიშ ინწრო სიროტით, დო სუეციშ ჸალით, ნამუსჷთ სუეციშ არხი რე გოჸუნაფილინ, არსხუაფუ აზიას. აფრიკაშ უდიდაში ნორთი ტროპიკულ ორტყაფუს იდვალუაფუ. უძგალაშ ოორუე დო ობჟათე ნორთეფი იდვალუაფუ სუბტროპიკეფს. უძგალაში ოორუე დო ობჟათე ჭურჭულეფიშ შქას გოძვენა 8000 კმ–იე დო უძგალაშ ბჟადალ დო ბჟაეიოლ ჭურჭულეფს შქას გოძვენა 7500 კმ. ოძგაშე ღოზი შხვა კონტინენტეფწკჷმა ალაზჷმაფათ დაღარას რე გორთილი, თიშ სიგჷნძა აკმადგინანს 26000 კმ–ის (ალაზჷმაფაშო ევროპაშ ოძგაშე ღოზიშ სიგჷრძა რე 32000 კმ, მუჟამსჷთ თინა ფართობით სუმშა მერკე რე აფრიკაშე).

აფრიკას ორხველჷ კოკეფი: მადაგასკარი, პემბა, ზანზიბარი, მაფია, სოკორტა, მასკარენიშ, ამირანტიშ, სეიშელიშ, კომორიშ, მადეირა, წვანე კოდმეშ, კანარიშ, პრინსიპი, სან–ტომე, ანობონი, ფერნანდო–პო, ამაღალებაშ, წმ. ელენეშ, ტრისტან–დო–კუნიაშ.

ჩქონეფს შქას უდიდაში რე სომალიშ ჩქონი.

დიდი ტობეფი რე: ვიქტორია, ალბერტი, ედუარდი, კივუ, ტანგანიიკა.

უდიდაში წყარმალუეფი რე: კონგო, ნილოსი, ნიგერი, ზამბეზი, ორანჟი.

შანულამი გვალეფიშ სისტემეფი რე: ოორუეშე ატლასიშ გვალეფი, ბჟაეიოლშე ეთიოპიაშ გვალეფი, ობჟათეშე დრაკონიშ გვალეფი.

უმაღალაში კონკა რე კილიმანჯარო (5895 მ.).

აფრიკაშ ტერიტორიას იდვალუაფუ მოსოფელიშ უდიდაში ტიოზი საჰარა.

აფრიკას რთჷნა გეჸვენჯი გეოგრაფიული ნორთეფო:

• ოორუე აფრიკა
• ბჟადალი აფრიკა
• ცენტრალური აფრიკა
• ბჟაეიოლი აფრიკა
• ობჟათე აფრიკა

რელიეფი დო სარგებელი დინოხურიშეფი

აფრიკაშ არძაშე უმაღალაში გვალა კილიმანჯარო.

გვალა კენია.

აფრიკაშ რელიეფი დიხაუჩაშ ტყებიშ გოვითარაფაშა დო გალენი პროცესეფიშ ქიმინჯალაშა რე დოჸუნელი. აფრიკაშ კონტინენტის 200-შენო 1000 მ-შახ სიმაღალაშ დჷკი რელიეფი უმონს, კონტინენტის ვა რე მაღალი დო დიდი გოძვენას გინოზინდილი გვალამი სისტემეფი. აფრიკას ოსხირო გეუძჷ უჯვეშაში ბაქანი, ნამუთ შორი ულირს ართ-ართი კაბეტი კონტინენტიშ - გონდვანაშ აკოდგინალუაშა მიშმეშჷ. ართ ბორჯის თაქ ეჸონილ გვალამ სისტემეფქ გალენი ნძალეფიშ გენჭირათ აკოცჷ დო რზენო გჷნირთჷ. გვალეფიშ აბანს ქვერსემ რეღმაშნერ დჷკეფქ გორჩქინდჷ, ნამუეფსჷთ მელე-მოლე ეჸონილი რე კრისტალური მასივეფი.

დინოხოლენი ნძალეფიშ გაულათ მინ დიხას ბაქანიშ ოსხირქ გეიკინჷ, მუშ გეშათ მაღალი გაბარეფქ გორჩქინდჷ (ეთიოპიაშ, ბჟაეიოლ აფრიკაშ დო შხვა), დო მინ დიხას დიკინჷ დო გორჩქინდჷ კაბეტ ქვიბეფქ (ჩადის, კონგოშ, კალაჰარიშ დო შხვა). თე ყარაფის ალაჸუნდჷ დიხაუჩაშ ტყებიშ ხუალა, ჰორსტეფიშ დო გარაბენეფიშ გოჭყაფა, დიხაშნწალუეფი დო ვულკანეფი. ბჟაეიოლ აფრიკას გოჸუნს დიხაუჩაშ არძაშე უკაბეტაში ხუალაშ ღოზი, ნამუქჷთ არაბეთიშ ბაქანი გამკაჩილითუ აფრიკაშ ბაქანს. თინა ეთიოპიაშ გვალონაშ მუკულათ წყარმალუ ზამბეზიშახ იგჷნძორებუ. თაქ გჷნმიყარებუ ლითოსფერული ფილეფი, თეშენი შხირი რე დიხაშნწალუეფი დო ვულკანეფიშ ეშაგორგოთუეფი.

ჟიდოხიშ სიმაღალაშ მეჯინათ, აფრიკას ჟჷრი ნორთო რთჷნა: ჭალენ აფრიკა (ოორუე დო ბჟადალი), სოდე სიმაღალა მორჩილ გჷმჷნარკეფიშ მოხ, 1000 მეტრიშე მერკე რე დო, მაღალი აფრიკა (ბჟაეიოლ დო ობჟათე), სოდე სიმაღალა 1000 მეტრაშ უმოსი რე. ოორუე დო ბჟადალ აფრიკაშ ჟიდოხი უმენტაშო კონტინენტური დო ზუღური დჷნოლექი ქანეფით რე აკოგაფილი. თე ტერიტორიეფი ხანგჷრძე ბორჯიშ მალობას ზუღას უკებუდჷ. საჰარაშ ცენტრის ეჸონილი რე კრისტალური დო ვულკანური ქანეფით აკოგაფილი გვალამი მასივეფი.

კონტინენტიშ ოორუე-ბჟადალ პერიფერიას ატლასიშ გვალეფი იდვალუაფუ. გვალეფიშ ოორუე ქჷნდჷრეფი ახალი გჷნაჭყეფი რე დო თიქ ალპეფიშ დო კავკაციონიშ გვალეფწკჷმა ართო გიჭყჷ დო ობჟათე-ბჟადალ პერიფერიას კაპიშ ჯვეში გვალეფი იდვალუაფუ. აფრიკაშ ბჟაეიოლ ნორთი მაღალი, დიხაუჩაშ ტყებიშ ყარაფით გოახალაფირი აფრიკაშ გვალეფს უკინებჷ. თაქ იდვალუაფუ კონტინენტიშ უმაღალაში კონკა, ვულკანეფი - კილიმანჯარო, კენია დო შხვა. კილიმანჯარო ზიტყვა ზიტყვათ „მარწკინე გვალას“ შანენს. ვულკანს სუმი წვანჯი უღჷ დო ეკვატორულ ორტყაფუს დვალაშ უმკუჯინუო, თე კონკეფი ირიათო თირამიე.

აფრიკა სარგებელი დინოხურიშ სიდიდარათ დო მიარეობათ გჷშმეგორუ. მინი საბადო უდიდაშიე მოსოფელის, ვარა ართ-ართი უდიდაში რე. თინეფიშ დვალაფა გოპიჯალაფირიე დიხაუჩაშ ტყებიშ ანგარიათ დო თიშ გოვითარაფაშ ისტორიათ. თიშ გურშენ ნამუდა აფრიკას უმონს მაგმური ქანეფი, თინა გჷშაკერძაფილო დიდარიე მადენური სარგებელი დინოხურიშით. ობჟათე დო ბჟაეიოლი აფრიკას თინეფი ტონბას ვა რენა დვალირი, თიშენ ნამუდა ჯვეში კრისტალური ქანეფი დიხაუჩაშ ჟიდოხიწკჷმა ხოლოს იდვალუაფუ. აფრიკა დიდარიე ბოქსიტეფით, ურანით, მარგანეცით, ორქოთ პლატინათ, უჩა ლითონეფით დო შხვა.

კონტინენტიშ ალაზიმაფათ წალენ აბანეფს, სოდგათ დჷნოლექი ქანეფი უმონსჷნ, დჷნოლექი გოჭყაფაშ სარგებელი დინოხურიშ აფხვადუნა: ქუანოშქერი, შხვადოშხვა ტიპიშ ჯიმუ დო შხვა. ოორუე ნორთის დო გვინეაშ ჸუჯიშ ოძგაშეეფს მეგორაფილიე ნავთობიშ დიდი ნოზირშა. აფრიკა დიდარიე ფოსფორიტეფით, ნამუეფიშეთ სასუქის ახაზირენა. თიში საბადოეფი ჯინჯიერო კონტინენტიშ ოორუეს იდვალუაფუ.

დინოხოლენი წყარეფი

აფრიკაში დო მოსოფელიშ არძაშე გინძე წყარმალუ ნილოსი.

აფრიკაშ არძაშე ხვეიანი წყარმალუ კონგო.

წყარგიმალაფუ ვიქტორია.

წყარმალუეფიშ რშვილი კონტინენტის ვამანგურო რე დორთილი, მუთ რელიეფიშა დო ჰავაშა, გჷშაკერძაფილო ნოლექეფიშ დორთუალაშა რე მერსხილი. რელიეფიშე გჷმჷმალი წყარმალუეფიშ დიდი ნორთი ატლანტაშ ოკიანეს ენაკათუ, თიშენი, ნამუდა თარი წყარგჷმართუ ბჟაეიოლ აფრიკას გუთმურს. კონტინენტიშ 1/3 დინოხოლენ გოჸორს ორხველჷ. აფრიკაშ წყარმალუეფი ოკუჩხურობურო დვალირი გაბარეფს კვათჷნს, ახასიათენა წყარგიმალაფუეფი დო ჭორომეფი, თაშ ნამდა თინეფი სიგჷნძაშა ონიშოლო ვაგმოდირთუ, მანგიორი ჰიდროგრაფიათ დიდარეფი რენა. აფრიკაშ კონტინენტის წყარმალუეფიშ ალაზიმაფათ ფშხირი რშვილი დჷმახასიათაფალიე ეკვატორულ დო სუბეკვატორულ ორტყაფუეფშო. ძალამ ჭიჭე რე წყარმალუეფი ტიოზეფს. თაქ აფხვადუნა წყარმალუეფიშ მიარე სქირე კალაპოტეფი — ვადეფი, ნამუეფუთ წყარით ხვალე ხელერდიშ ჟამს ეთმიფშაფუ. აფრიკაშ წყარმალუეფიშ უმენტაშობა ჭვემაშ წყარით ეთმიჯუმუაფუ, მარა თინეფიშ რეჟიმი გოშხვაფერაფილიე დო მერსხუაფილიე ნოლექიშ სეზონურ დორთუალაშა. წყარმალუეფი, ნამუეფით მუზმარენ კლიმატურ ორტყაფუს მითმეურსჷნ, რთული რეჟიმით იხასიათებუ. თე კუნთხუთ ტიპობური რე წყარმალუ ნილოსი.

ნილოსი სიგჷნძათ მოსოფელიშ მაართა (6671 კმ.) წყარმალუ რე (ნამთინე მარკვიე თის მაჟჷრა აბანს ორინუანს). თინა დუც ბჟაეიოლ აფრიკაშ გაბარს ეთმეჭოფუნც დო ვიქტორიაშ ტობაშა ინმურს. ნილოსიშ ოდუდეში წყარმალუ რუკარარა (კაგერიშ ნადუ), ნამუთ დინაკათუ ვიქტორიაშ ტობას დო გჷშმურს ვიქტორია-ნილოსიშ სახეთ. ნილოსიშ ოდუდეს უმოღეთ გორუნდჷ დევიდ ლივინგსტონი, თიშ ოდუდეს მიოგორუ ინგლისიშ ექსპედიციაქ დ. სპიკიშ დუდობათ. თიში ოდუდეშ მეგორაფაწკჷმა სპიკიქ ლონდონშა ოჯღონჷ ტელეგრამა, ნამუსუთ გეოგრაფიული მეგორაფაშ ისტორიას არძაშე კუნტათ კოროცხჷნა: „ნილოსი დოდგინელი რე„. ჟიმოლენი მალუობას, წყარმალუშ ონჭირე ლეხერს, ჭორომეფი დო წყარგიმალაფუეფიე. დჷკიშა გიშულაჟამს წყარმალუ რჩქალას მეურს დო ჩე ნილოსიშ ჯოხოთ რე ჩინებული. ნოღა ხართუმწკჷმა თის მითმიარსხუაფუ ცაშფერი ნილოსი, მუშ გურშენით წყარმალუ ჟირშა უმოს ფართოთ გინმირთუ დო თაურეშე უკვე ნილოსიშ ჯოხოთ მეურს. ცაშფერი ნილოსი არძაშე ხვეწყარამი ნადუ რე. თინა ეთიოპიაშ გვალონას, ტანაშ ტობაშე გჷმოურს. შქა მალუობას ნილოსი კრისტალური ქანეფით ეგაფილ პლატოს ორთუ დო გჷთმარჩქინანს ჭორომეფს, მუთ ორდო ხეს უჩალუნდჷ ნიშალუას. ასუანიშ კაშხალიშ ეგაფაშ უკული წყარმალუს წყარიშ დონექ ეიკინჷ დო ნიშალაქჷთ შიოლებერო გჷნირთჷ. მიშაკათაფუს, სქირონაშქა ზუღას, წყარმალუ ფართო დელტას გჷთმარჩქინანს, ნამუშ აბანსჷთ ულირს სქირონაშქა ზუღაშ ჸუჯი ჸოფე. დელტას გორჩქინელიე ჭიე-ჭიე ტობეფი, ნამუეფუთ წყარმალუშ ნაღელი აკნაცჷმ მოღეთ რე ზუღაშე გჷმორთილი.

აფრიკას არძაშე წყარხვეიამი დო სიგინძათ მაჟჷრა (4320 კმ) წყარმალუე კონგო. წყარხვეიამობათ დო აუზიშ სიდიდათ თინა ხვალე წყარმალუ ამაზონს ეკოთხოზჷ. წყარმალუ ჟირ აბანს კვათჷნს ეკვატორს დო ედომუშამ წანას წყარხვეიამიე. კონგო ოკუჩხარობური გაბარს მეურს, ათეშენ თიშ ლეხერს ანდა ჭორომი დო ოხარჩალაია რე. ნიშობათ ხვალე წყარმალუშ შქა მალობაშ ფარგლეფს რე შიოლებერი, სოდგათ თინა ფართო ლეხერს აკმოქიმინჷნს. თაქ კალაპოტიშ სიგინძა 20 კმ-იე. წყარმალუ კონგო დელტას ვა წჷმარინუანს.

სიგინძათ დო აუზიშ ფართობით, აფრიკაშ მასუმა წყარმალუ რე ნიგერი. შქა მალობას თინა რზენიშ წყარმალუ რე, ჟიდონ დო თუდონ მალობეფს ბრელიე ჭორომეფი დო ოხარჩალაიეფი. წყარმალუ შორ გოძვენაშა კვათჷნს სქირე ტერიტორიეფს. მიშმაკათაფუწკჷმა ნიგერი დელტას წჷმარინუანს.

აფრიკაშ არძაშე დიდი ტობა ვიქტორია.

1991 წანაშ პირელს ტანაშ ტობაშა გინოღალირი სატელიტური ფოტო. თე ტობას უძჷ ოდედე ცაშფერი ნილოსი.

ზამბეზი ინდოეთიშ ოკიანეშ არძაშე დიდი წყარმალუ რე. თაქ რე მოსოფელიშ ართ-ართი უდიდაში ოხარჩალაია ვიქტორია. 180 მეტრიშ სიგანაშ წყარმალუ 120 მეტრაშ ოკუჩხუშე გჷმოურს ონჭირე ლეხერშა. ოხარჩალაია ვიქტორია ორთაშ საოცარი მოლინა რე. ლეხერი ოხარჩალაიაწკჷმა ალაზიმაფათ 13-შა უმოს ონჭირე რე. ოხარჩალაიაშ აბანურ ჯოხოდვალა რე „ჩონგუე“, მუთ „ცაშორტყაფუს“ ვარა „ცაშორტყაფუშ აბანს“ შანენს. რე მაჟჷრა ჯოხოთ „მოიზი-ოატუნია“ მუთ „მალუ კუმას“ შანენს.დო ჯოხო ვიქტორია დ. ლივინგსტონქ ინგლისიშ დედჷფალიშ პატიოცემელო ქიგიოდუ. შანულამ წყარმალუეფიე თაშნეშე ორენჟი დო ლიმპომპო.

არძაშე დიდი ტობა ბჟაეიოლ აფრიკაშ გაბარს, ხუალაშ ზონას იდვალუაფუ, ათეშენ თინეფიშ ქუაბულეფს მოგინძო ფორმა უღუნა. თე ტობეფი მუჭოთ წესინ, მაღალი დო კინდღჷკართამი გვალეფით რე გოლუაფირი. თაქ დვალირ ტობეფს ჯინჯიერო გინძე ფორმა უღუნა დო სიტომბათ იშიკერძებუნა, ათე კუნთხუთ კლასიკური მაგალითიე ტანგანიკაშ ტობა სიგანა 50-80 კმ-იე, სიგინძა 650 კმ. თინა არძაშე გინძე რე დიხაუჩაშ ლიგე ტობეფს შქას, დო სიტომბათ ხვალე ბაიკალიშ ტობას ეკოთხოზჷ. ათეწკჷმა, ფართობით მაჟჷრა აბანს რე აფრიკაშ ტობეფს შქას დო ჟირშა უმოს ნორკე რე, ვინდარო ტობა ვიქტორია. ტობაშ გოლუაფას მაღალი გვალეფი იდვალუაფუ , ნამუთ ბრელ აბანს ქირქეამ გვალაშ კართეფით მანგას ტობაშა დინმოურს დო მაღალ-ფლატეეფამ ოძგაშეს გაჭყანს. დევიდ ლივინგსტონი თაშ ეთმომჭარჷნა ტანგანიკას. ოშ წანაშ წოხოლენი ეჭარუათ, სქირონას ტყარი შურდგჷმილეფქ დახე ვადოსკიდეს, მარა ტობაშ ფლორა დო ფაუნა გვარიანი დიდარიე. ხვალე ჩხომეფიშ 205 ბუნას კოროცხჷნა, ნამუეფიშენ 70 % ენდემურიე.

ვიქტორიაშ ტობა ფართობით არძაშე დიდიე აფრიკას. თინა ბაქანიშ ფერდია ორმოს იდვალუაფუ, ზუღაშ დონეშე 1134 მ-შა დო ტომბა ვარე. ოშქარი სიტომბა 40 მ რე.თინა თინერი დიდიე, ნამუდა ევროპალეფი დო შხვეფით, თიშე იჩიებუნა ვარ მუჭოთ ტობაშ, თაშნეშე ზუღაშენ. აბანური მახორუეფი უძახუნა „იანც-ის“, მუთ ბანტუშ ნინაშა „დიდ წყარს“ შანენს. სპიკიქ თის ვიქტორია, ნიანცა გიოდუ. ტობაშ ოძგაშეეფი ძალამი დორთილიე, მინდიხას წალენი დო ბირტყა რე, აბან-აბან დოჭირაკილიე. ნამთინე დიხას სავანა რე, ნამთინეს ხშირი, რუმე-წვანე ფურცელამი ტყალეფიე დო შხვადო საოფეტეო-საორინჯალი სავარგულეფიე.

ტობა ჩადი — წყარმარჩხა რე, დორე, სიტომბა 4-7 მ-იე, იდვალუაფუ სუდანიშ რზენს. თიში წყარიშ სარკეშ ფართობი მერცხუაფილიე ნოლექეფშა დო თი წყარმალუეფიშ რეჟიმშა, ნამუეფით თიშა ალეკათუნა, ათეშენი ჭვემამ პერიოდის თინა მინშა ჟირშა იძინანს. ტობაშ ოძგაშეეფი ჭყენჭყონამი რე. ბჟაეიოლ აფრიკას თაშნეშე შანულამი ტობეფიე რუდოლფი, ნიასა, ტანა დო შხვა.

ფლორა დო ფაუნა

ნჯილო.

ეკვატორული ტყა ბრელი ძვირფასი ჩანარიშ სამშობლო რე. არძასე გოფაჩილიე ზეთიშ პალმა, ნამუშ ნაყოფიშე პალმითის ოფუნუანა. ბრელი ძვირფასი ჯაშ მერქანიშე ხაზირანა ავეჯის დო გიმუღუნა თანჯაშ გალონაშა, მაგალითო, აბანოზიშ ჯა. ეკვატორული ტყალეფიშს შურდგჷმილეფიშ სამყარო დიდარიე დო მიარეფერამიე. თინეფიშ უმენტაშობა ჯალეფს გილახორანა. მაფურინჯეეფიშ ჭანჯეფიშ დო მაგირგონეეფიშ გალე, ჯალეფს გილახორანა მიარერიცხუამი მაიმუნეფი, თინეფ შქას შიმპანზეეფი. დიხას ოხორანა ფუნჯაჸუჯამ ღეჯეფი, ანთარი, ჭიფე ბოჭოკამი - აფრიკული ირემი, ნამუთ 40 სმ სიმაღალაშიე. კატუშ ზჷმაშ ჯუკუ ანტილოპა დო შხვა. ტყაშძგაშეფიშ დო წყარმაკინეეფიშ ოძგაშეეფწკჷმა აფხვადუნა დიხაუჩაშ ართ-ართი ვანაფერი შურდგჷმილი, ჯუკუ ბეჰემოტი, ჟირაფიშ მოჯგირე ოკაპი, ნამუთ ხვალე აფრიკასიე. ეკვატორული ტყალეფიშ არძაშე დიდი მახვამილაფარი რე ავაზა, მიჸუნგებულ, მიკოჭყოლადირ აბანეფს ოხორანა გორილეფი. ტყაშ არძა იარუსის გოფაჩილიე ჭკიჭკიტიეფი. თინეფიშ ნამთინე ბუნა, თაშნე გედვალირ მომთაბარე ჭკიჭკიტიეფი, გინძე კოლონებო გინოაბანუაჟამს, შარას იფრელს ანადგურენა. ტყალეფს ჭანჯეფიშ დიდი მუდანობა რე.

ფინიკიშ პალმა საჰარას, ერგ-შებიშ ოაზისი.

გვერდოტიოზეფიშ თანჯეფწკჷმა, სოდგათ ჭვემეფიშ სეზონი 2-3 თუთა რე, იჭყაფუ გოტიოზაფილი სავანა. აფრიკული სავანაშ დჷმახასიათაფალი ჯა რე ბაობაბი. თიშ სავანაშ დარაჯისით უძახჷნა. ჭვემამ პერიოდის იშიკერძებუ გოფაჩილი ნოველეფით დო ჭიფე, ღილე წვანე ფერიშ ფურცელეფით. სქირე პერიოდის თინა იტარკალებუ. ვარაუდენა, ნამუდა ბაობაბი 4-5 ვითოში წანერი რე. თინა გიგანტური ჯა რე, თიში დიამეტრი 10 მეტრიშახ რე. მერქანი წყარითიე გოჟიჟინაფილი, მუთით თინა სქირე პერიოდეფს ეთმიჯუმანს დუს. მოსოფელის სოთინ ვა რე თაშ მიარეთ შაყარელი შურდგჷმილეფი მუჭოთ აფრიკაშ სავანეს, დო გჷშაკერძაფილო დოლოშ ადიარე შურდგჷმილეფი: ანტილოპაშ შხვადოშხვა ბუნა, ზებრა, ჟირაფი, დოლოშმადიარეეფ შქას უდიდაში შურდგჷმილი რე მუნჭყვი, ტყარი კამბეში, ფალორქა, წყარმალუეფიშ დო ტობეფიშ ოძგაშეეფს აფხვადუნა ბეჰემოტი.

დიდი შურდგჷმილეფიშ მიარეფერუანობა, აფრიკული ფაუნაშ დჷმახასიათაფალი შანი რე. დოლოშმადიარეეფიშ ირიათონ ალმაშარეეფი რენა მახვამილაფარეფი: ჰეპარდი, ტურა, ავაზა, ნჯილო. წყარმალუეფს ინოხენა ნიანგეფი. სავანა ძალამი დიდარი რე მაფურინჯეეფით. თაქ რე ართ-ართი არძაშე ჭიჭე დო უსქვამაში მაფურინჯეეფი - მენექტრე, თაშნეშე დიხაუჩაშ არძაშე დიდი მაფურინჯე აფრიკული სირაქლემა. თაშნეშე რე მარიბუ, ნამუთ ხვალე აფრიკას ამხვადუნა. სავანას ურჩქვანილოთ ბრელი თერმიტი რე. მახორობას უდიდაშ გავალს ორინუანს ჭანდი ცეცე. თის გინმუღუ ორინჯიშ დო ადამიერიშ ლახარაშ გჷმჷმაჭანაფალი ბაცილეფი, მუთ ხშირას ჟჷრხოლოშო მანებელი რე.

კოლონიური უღუშ დათხინაფაშ უკული აფრიკას დიდო გაჩამუ გური ველური ორთაშ თხილუას. თე ღანკით ირწანიერო იძინანს ორთაშ ოთხილარი ტერიტორიეფიშ (ნაკძალეფიშ დო ნაციონალურ პარკეფიშ) მუდანობა დო ფართობი. გჷშკერძაფილო ბრელი რე თინა ობჟათე დო ბჟაეიოლ აფრიკას. მინი თინეფიშე მაგ: სერენგეტი, კრიუგერი, ცაავო დო შხვეფი მოსოფელის ჩინებული რე. მეღებული ზჷმუეფიშ ჭყოლოფათ ეშალაფაშ შარაშა გერინელი შურდგჷმილეფიშ რიცხუ თაქ მორკებულიე.

ისტორია

ლუსი, Australopithecus afarensis

პალეოანთროპოლოგეფიშ უმენტაშობა აფრიკას დიხაუჩაშ უჯვეშაშ დოხორაფილ ტერიტორიათ კოროცხჷნა, სოჸურეშეთ ადამიერეფქ მოლართეს. მა-20 ოშწანურაშ შქა წანეფს ანთროპოლოგეფქ თე კონტინეტის მიოგორეს ადამიერეფიშ საქვარუაშ მიარე მადასურაფალ არქეოლოგიური ნიბთეფს, ნამუთ 7 მილიონი წანათ ითარიღებუ. თაქ მეგორაფილი ადამიერიშნერი მაიმუნეფიშ ტიპეფიშ ნოსქილედეფი მიოწურუანს თინეფშე ათეხანური ადამიერეფიშ ბადებაშა. თაქ მეგორაფილ ტიპეფიშ შქასიე Australopithecus afarensis (რადიომეტრულო დოთარიღაფილი ჯვშ. წ. 3.9-3.0 მილიონი წანა), Paranthropus boisei (მეხოლ. ჯვშ. წ. 2.3-1.4 მილ. წ.) დო Homo ergaster (მეხოლ. ჯვშ. წ. 600,000-1.9 მილ. წ.).

იშანგოშ ძვალშა, ნამუთ 25 000 წანაშ ოკო რდას, იკითხირუაფუ მათემატიკური ეკოროცხუაშ ღანკეფი. ადამიერეფიშ წოხლენოსტორიაშ მიმოულას აფრიკას, თეშ მუჭოთ არძო შხვა კონტინენტის, ნაციონალურ სახენწჷდო აკოშკუმალუეფი ვა არსებენდ, თინეფიშ ნოთირუო ადამიერეფი გოართოიანაფილეფი რდჷეს მაჯინორე-მაშაყარალ ბუნეფო, ხოიში დო სანიშნერო.

მეხოლ. ჯვშ. წ. 10 500 წანაშო აკოჸინალუაშ პერიოდიშ თებაშ უკული, საჰარაქ კინ გინირთჷ წვანე ღალამ ლეხერო დო თიშ აფრიკულ მახორობაქ დირთჷ დინოხოლენ დო ოძგაშე გაბარეფშე თუდონ-საჰარაშ აფრიკაშა. მარა დოტიბაფაშ კლიმატის დორინაფა შანენდჷ, ნამუდა ჯვშ. წ. 5000-შო საჰარაშს რეგიონი უმოსოდოუმოსო სქირეთ გინმირთუდუ. მახორობაქ ჭიე-ჭიეთ ნილოსიშ ლეხერიშ რეგიონშა გჷნიაბანუ, სოდგათ თინეფს ირიათონი ვარა გვერდო-ირიათონი დოხორალეფი გაჭყეს.

ორინჯიშ დოჭყანაფა აფრიკას წოხოლე ომძღჷ დიხამინჯობასი დო, მუჭოთ ჩქჷ, ალაარსებენდ მაჯინორე-მაშაყარე კულტურაწკჷმა. ვარაუდენა, ნამუდა ჯვშ. წ. 6000 წანაშო ორინჯი უკვე დოჭყანაფილი რდჷ ოორუე აფრიკას. საჰარა-ნილოსიშ კომპლექსის კათას დოჭყანაფილი აფუდუ მიარე ტიპეფიშ შურდგჷმილი, თინეფ შქას ომუშებელი გჷრჷნი დო კარკატელრქამი თხა, ნამუთ ათეგვარი რდჷ ალჟირიშე ნუბიაშახ.

ოფუტეშ ორტვინალაშ კუნთხუთ, მაართა შეთხუალაქ ჩანარეფიშ დოჭყანაფაშ ღანკით საჰელიაშ რეგიონს დეფიქსირჷ მეხოლ. ჯვშ. წ. 5000 წანას, მუჟამსჷთ სორგუმი დო აფრიკული ბრინჯიშ კულტივაცია დიჭყეს. თე პერიოდის, თე რეგიონს, მაართათ ქჷდიჭყანანეს გვინეაშ მორჩილ მაფურინჯე.

ოქსფორდიშ მოსოფელი ისტორიაშ ატლასიშ მიკოჯინათ ჯვშ. წ. 4000 წანას საჰარაშ კლიმატიქ ჩქარი სქირაფა ქჷდიჭყჷ. თე მოლინაქ ტობეფიშ დო წყარმალუეფიშ შანულამი აშარკება გჷმიჭანუ, მუშ გურშენით ქჷდიჭყჷ რკება ღალაქჷთ. აშერკუ კულტივირებადი დიხაშ მუდანობაქჷთ, მუქჷთ ხე უნწყუ ფერმერეფიშ დოხორალეფიშ მიგრაციას ბჟადალ აფრიკაშ უმოს ტროპიკული კლიმატშა.

ჯვშ. წ. 3000 წანაშო დინოხოლენ ორტვინალაქ ზოხორინელო გევითარჷ ბჟადაალ აფრიკაშ ტროპიკულ რეგიონეფს, სოდგათ აფრიკული yam დო ზეთამი პალმა მოჸუნდეს, დო ეთიოპიას, სოდგათ ყავა დო teff გაჯგირეს. დოჭყანაფილ შურდგჷმილეფქ თე რეგიონეფს საჰელიშ დო ნილოსიშ რეგიონეფშე მუშართეს. კაკალამი კულტურეფით თე პერიოდის შხვა რეგიონეფშე მუშეღეს.

გიზა, ჯვეში ეგვიპტე

მეხოლაფირო ჯვშ. წ. 3100 იხელიბებუაფ ჯვეში ეგვიპტეშ სახენწჷფო, უჯვეშაში ცივილიზაციაშ ართ-ართი ყებური, ნუმუთ ფარაონეფიშ დუდობაშ თუდო ძალიარაფაშ დო სიდიდარაშ კონკის ჯვშ.წ. მაჟირა ვითოშწანურაშ მაჟჷრა გვერდის მიოჭირინუ (თაშნეგედვალირი ახალი სამაფო (ჯვშ. წ. 1567-ჯვშ. წ. 1085)).

სუბ-საჰარულ აფრიკას დიხამინჯე კათა ბანტუ იჭყანს ობჟათეშა მიგრაციას. თინეფქ ჭიეჭიეთ აკუნჭირეს ნორკებო გოვითარაფილ ქოზიანური მახორობას (ბუშმენეფი, ჰოტენტოტეფი) დო ოთებუს ედომიშ ობჟთე აფრიკაშ ტერიტორია მიკინეს.

ჯვშ. წ. I ვითოშწანურას ოორუე აფრიკაშ ტერიტორიას გორჩქინდჷ ფინიკიარეფიშ, ბერძენეფიშ დო მოგვიანაფათ რომალეფიშ კოლონიეფქ. დუდშე ართ-ართი თენერი კოლონია - კართაგენი, ჯვშ. წ. II ოშწანურას რომიშ რესპუბლიკაშით თიშ აკოფორჩაფაშა, მუქ გინირთჷ უძალიარაშ კოლონიურ სახენწჷფოთ. V ოშწანურაშა აფრიკაშ სქირონაშქა ოძგაშე რომიშ სახენწჷფოშ აკოდგინალუას რდჷ. რომიშ იმპერიაშ დონთხაფაშ უკული თინა ვანდალეფქ ეჭოფეს, დო თიში ნორთიქ ბიზანტიაშ იმპერიაშ აკოდგინალუაშა მიშართჷ. VII ოშწანურას ოორუე აფრიკა ეჭოფეს არაბეფქ, მუშ უკულით თაქ ისლამქ გიფაჩჷ.

სუბ-საჰარულ აფრიკას ევროპალეფიშ მუკორჩქინაშა დიდი პოლიტიკური აკოართაფეფი ვარდჷ. მარა აკან-აკანო რდჷ მეტ–ნორკებო ცენტრალიზაფილი სახენწჷფობური გოჭყაფეფი. ეიოშანალი რე ბჟადალ აფრიკას, დიდი ტობეფიშ რაიონს (ბუგანდა) დო ბჟაეიოლ აფრიკას (დიდი ზიმბაბვე) რინელი სახენწჷფოშობური გოჭყაფეფი.

ევროპალეფიშით აფრიკაშ კოლონიზაცია დიო ხოლო XV ოშწანურას ქჷდიჭყჷ. ორდოიან კოლონისტეფშე ეიოშანალი რე პორტუგალიარეფი, უკული ჰოლანდიარეფი. პორტუგალიარეფქ, ნამუთ ჯინჯიერო დოლმახორეეფიშ ვაჭრუათ რდჷეს დაკინებული, აფრიკაშ ოძგასეეფს მუზმარენ პორტი დარცხუეს. აფრიკალი დოლმახორეეფიშ დიდი ნორთი მიშჷ ევროპალეფიშით ახალ მეგორაფილ ამერიკაშა. XVII ოშწანურას ჰოლანდიარეფქ დიჭყეს ბჟაეიოლ ინდოეთიშ კომპანია, მუშ გურშენით თეხანური ობჟათე აფრიკაშ ტერიტორიას მაართა ირიათონ ევროპულ კოლონიაქ გორჩქინდჷ. XVIII ოშწანურაშ ოჭყაფუშე აფრიკაშ კოლონიზაციაშ ლიდერობაქ ჭიეჭიეთ ბრიტანალეფიშა დო ფრანგეფიშა გინორთჷ. XIX ოშწანურაშ მაჟჷრა გვერდიშე აფრიკაშ გინორთიალას აქტიურო ქჷმიოდირთეს გერმანიაქ, იტალიაქ დო შხვეფქ. ოშწანურაშ ოჭყაფუშო აფრიკაშ ტერიტორიაშ უდიდაში ნორთი ევროპალეფიშ შქას რდჷ დორთილი.

კოლონიზაციაქ ჯინჯიერო დოთირუ აფრიკაშ აბანური კონტინენტი. მახორობას გიფაჩჷ ქირსიანობაქ, გინწყჷ მისიონარული სკოლეფქ, დირცხუ დო კვათჷრო მირდჷ ნოღეფიშ შანულობაქ, აფრიკაქ ქიმიარცხუ ოერეფოშქარე ვაჭრუას დო თენა იფრელი მიშჷ აფრიკაშ კვიდრი მახორობაშ მასიური ჩაგრაფათ, უნებობაშ დო ექსპლუატაციაშ ფონს.

მაჟჷრა მოსოფელი ლჷმაშ უკული ქჷდიჭყჷ აფრიკაშ დეკოლონიზაციაქ. 60-იან 70-იან წანეფს რინელი კოლონიეფიშ უმენტაშობას ზოხორინალობაქ ქჷმიაჩ.

დეკოლონიზაცია

კონგო-ბელგიაშ ბუნტაკია 1918 წანა.

ბერლინიშ კონფერენცია (1884)

მაართა ლჷმას აფრიკალეფიშ რინას შანულამი თირაფეფი ვემშუღალუ. ოლჷმური მოქმენდალეფი თაქ ვა მოხვალამე, თიშენ ნამდა გერმანიაშ კოლონიეფი აფრიკას ინგლისარეფქ მალას ეჭოფეს კონტროლიშ თუდო, დო უკული ნაციეფიშ ლიგაშ მანდატით საფრანგეთწკჷმა ართო დითიალეს. კაკალი ფრონტი რდჷ პალესტინაშ - თინახოლო სუეციშ არხიშ ოთხილარო. 1922 წანას ეგვიპტეს ფორმალურო ქიმიაჩჷ ზოხორინელობაქ, მარა სუეციშ არხის ინგლისარეფი აკონტროლენდეს დო ქიანასჷთ ხოლო ინგლისიშ არმიეფი სქიდუდეს. გუმადუდიშულაფარი ლჷმეფი მიშჷ არაბულ ოორუე აფრიკას, სოდგათ მაროკოალეფი ანჯარით ხეს ოლჷმუდეს ფრანგ დო ესპანელ კოლონიზატორეფს.

მაჟჷრა მოსოფელი ლჷმას ფაშიზმიშ დო მილიტარიზმიშ აწარინალო ლჷმაშ წჷმოძინათ თებაქ, აფრიკაშ კოლონიურ დო გვერდოკოლონიურ ქიანეფს კოლონიური სისტემაშ კუნტა ბორჯის გოუქვაფაშ იმენდი გურჩქინჷ. ჟჷრი ჟისახენწჷფოშ ამერიკაშ აკოშკუმალირი შტატეფიშ დო სხუნუეფიშ რსხუშ ფონს ევროპაშ კოლონიური იმპერიეფი - დიდი ბრიტანეთიშ, საფრანგეთიშ, ბელგიაშ, ჰოლანდიაშ, ესპანეთიშ დო პორტუგალიაშ დოდაღარაფა ათეშ პიჯალას ხაზირანდჷ, მარა მეტროპოლიეფი ლჷმაშ უკულით ოცადჷდეს მუშ საორხველოეფიშ მუკოტებას. თინეფქ თე ღანკით მინ დიხას ოურდუმე შიოლებეფით გჷმირინუეს. თეშ უმკუჯინუო აფრიკაშ ქიანეფქ მინშა სითინჩეთ, მინშა აკოანჯარაფილ ლჷმეფიშ შარათ ქჷმახერხეს ზოხორინალაშ მეღება.

ახალ სახენწჷფოეფიშ პოლიტიკური ზოხორინალაშ მეჭირნაფაქ დასაბაღიქ ვეუ თინეფიშ ედომუმაშო გოვითარაფაშო. ბრელ ქიანას

მუკოტებულქ იჸუ რინელ მეტროპოლიაშ ეკონომიკური პოზიციეფქ, თაშნეშე თინეფიშ ოურდუმე ბაზეფქ დო არმიეფქ. ახალ ქიანეფიშ უმენტაშობას სახენწჷფო ანუ ოფციალური ნინათ რინელ მეტროპოლიაშ ნინაქ გინირთჷ. ქიანეფს მონძეობათ დაჩიჩიებულ ეკონომიკაქ დასქიდეს. ათეშენი თინეფიშ უმენტაშობაშ ეკონომიკა მიარენწკარამიე, დო სოციალურ-პოლიტიკური რინალა ვარსტაბილური. რევოლუციეფი დო სახენწჷფო ახნარებეფი დო სახენწჷფოეფიშ შქას კონფლიქტეფი, აფრიკაშ უმენტაშ ქიანეფშო დჷმახასიათაფალიე. ათეთ თინეფი, ლათინური ამერიკაშ ქიანეფწკჷმა ართო, იშხვაფერებუნა ბჟადალ ვარა ბჟაეიოლ გოვითარაფილ ქიანეფიშე.

როდოსიშ კოლოსი (ინგლისური კარიკატურა).

ათეშენი ეღანკილი რეგიონეფიშ სახენწჷფოეფშა გეუძჷნა მასუმა სამყაროშ ვარა გოვითარაბადი ქიანეფი. აფრიკაშ ქიანეეფიშ ეკონომიკური მუკობუნა ვარ ნამთინე დიდი სახენწჷფოშ პოლიტიკური ჟინჯირაშ, არამედ, მაართა რანწკის, თინეფიშ დორხველი კჷნოსქილადაშ შედეგი რდჷ.

კჷნოსქილადას ხეს უნწყჷნდჷ რინაშ დახე არძო სფეროს არქაული ფორმეფიშ სქილადა, მახორობაშ უდიდაში ნორთიშ ჭარუა-კითხირიშ ურჩქინჯობა, კომუნიკაციეფიშ დო რსხუშ საშუალებეფიშ ვა გოვავითარაფა.

კჷნოსქილადაშე დუდიშ ორსხებელო უციო რდჷ ნამთინე ართი სახენწჷფოშ ორიენტირშა ვარიაშ რაგადი, გლობალურ კონფლიქტეფიშ მერცხუაფაშე დუდიშ დარსხება, მიარე მოხვარებეფიშ მეღება. ათეშენი ეკოღანკილი ქიანეფიშ უმენტაშობაქ აქტიური მაკათურობა ქიმიღჷ თაშნეგედვალირ უმუხუჯაფაშ ყარაფის, მუქჷთ ჟირ ტერულო გორთილ მოსოფელის ნამთინე ოურდუმე ბლოკიშ მერცხუაფაშა ვარიაშ რაგადის შანენდჷ.

დეკოლონიზაციაშ უკული სოციალურ-ეკონომიკური გოვითარაფაშ შარაშ გიშაგორუაშ პრობლემა აფრიკაშ არძა ქიანაშ საართო პრობლემო გინირთჷ. გიშაგორალი დიდი ვა რდჷ „სოციალუსტური შარა“ ვარა დუდიშული ხაზირაფაშ დო საბაზარო ეკონომიკაშ ანუ „კაპიტალისტური შარა“.

კჷნოსქილადაშ პრობლემას ართულენდჷ ზოხორინალაშ უკული დოჭყაფილი მახორობაშ რდუალაშ ტემპეფიშ დოჩქარაფა, ანუ მუჭოთ თის უძახჷნა დემოგრაფიული აფეთქება. ღურალაქ თე ქიანეფს მირკჷ დო დაბადებაქ ტრადიციულო დიდიქ დოსქიდ. ოფუტეში „ზედმეტი“ მახორობაშ ნორთიქ ნოღეფშა ეყარეს. ქჷდიჭყკჷნოსქილადა უძირაფუ ურბანიზაციაქ. 1950-1980 წანეფს ოშობათ მილიონამი ოფუტე ნოღათ გინირთჷ. თე ახალი მანოღარეფი ჯინჯიერო დიდი ნოღეფიშ გალესაგანოეფს, ჯგიროვამონწყილ ქოხმახეფს ოხორანდეს. მახორობაშ რდუალა აახალენდკჷნოსქილადა მახორობაშ აკოდგინალუას. თე ქიანეფს 15 წანაშა ასაკიშ ბაღანეფი მახორობაშ გვერდის აკმადგინანა. თინეფშო ოხვილური რდჷ განათლება, მუთ სახენწკჷნოსქილადაფოს ვა ხორციალებუდ. მახორობაშ რდუალაშ მაღალი ტემპეფი იჭანუანდჷ ვამეშერობაშ რდუალასჷთ.

პოსტ-კოლონიური აფრიკა

ტანგაშ ლჷმა გერმანიაშ იმპერიას დო ინგლისიშ შქას მაართა მოსოფელი ლჷმას ტანზანიაშ ტერიტორიას.

ტიპიური ბუნტაკიეფი აფრიკას, ართ-ართი თენერ ბუნტიქ რუანდას 1994 წანას გინორთჷ მერეთ გენოციდშა. თე სურათის რუანდალი თხოზინელეფიშ ოხორინალ აბანი რე ზაირს.

კონგოარი ოურდუმეეფი კონგოშ მაჟჷრა ლჷმას 2001 წანას.

1945 წანაშა ტროპიკული აფრიკა დორთილი რდჷ ევროპაშ სახენწჷფოეფიშ კოლონიეფო, მარა XX ოშწანურაშ 90-იანი წანეფიშ ოჭყაფუშო არძა თინეფიშენ გოდუდიშულებულქ იჸუ. დეკოლონიზაციაშ პროცესიქ თაქ ქჷდიჭყჷ 1950-იანი წანეფიშ მაჟჷრა გვერდის. ტროპიკულ აფრიკას მაართა ზოხორინელ ქიანა რდჷ განა (1957 წ) დო არძაშე უმოსი ქიანა (ედომუშამო 17) 1960 წანას გედუდიშალუ. ათეშენ თე წანას „აფრიკაშ წანას“ უძახჷნა. პორტუგალიაშ კოლონიური იმპერია ხვალე მეტროპოლიას მოხვამლაფირ რევოლუციაშ უკული, 1970-იანი წანეფიშ შქა ხანეფს გეუქვუ.

აფრიკაშ კათეფიშ ზოხორინალაშო ლჷმას დიდი როლი ილაჸაფუ აფრიკაშ ართალაშ ორგანიზაციაქ, ნამუთ 1963 წანას 25 მესის გიჭყ. ათეშენ თე დღა 25 მესი „აფრიკაშ გოდუდიშალაფაშ დღათ“ იკოროცხუ. თე მოსოფელის უდიდაში, რეგიონალური ორგანიზაციაშ თარი ღანკი რდჷ კოლონიზმიშ არძო გჷმოლინეფაშე აფრიკაშ გოდუდიშალაფა. მარა ზოხორინალაშ უკული ვაართ პრობლემაქ ქჷდებად. დუდშე თინეფიშ ლიდერეფი ფიქრენდეს, ნამუდა ათეშ უკული კუნტა ხანს შიოლებერი იჸიდჷ დოსკილადირ ქიანაშე ქვერსემი ეკონომიკური მიკოტებაშ დაძალუა. ართ-ართი არძაშ კონწარი პრობლემა რდჷ სიღარტაკე, კოლონიალიზმიშ ფარანს კოლონიეური მოდუდეეფი ხვალე ნედლეულიშ ხაზირაფაშა ზრუნენდეს. მინშა თენა რდჷ ლინჯი დო უმოს ფშხირას მუდგარენ საოფუტე-საორტვინო პროდუქცია, მაგალითო კაკაო დო ბანანი. ევროპალი ვაჭარეფს გიმუღდეს თე ნედლეული დო მიშმუღუდეს უკვე ხაზირაფილი პროდუქცია. ათეშენ დახე ირი თინეფიშენ ოფუტეშ ორტვინალას მონოკულტურულ ხასიათი უღუდუ, ანუ კიდუნდეს საექსპორტოთ გოთოლწონაფილ ნამთინე ართ კულტურას.

თეცალ პოლიტიკაშ ართ-ართი რეზულტატი რდჷ თინათ, ნამუდა აფრიკაშ ზოხორინელ ქიანეფს ძალამ ჭიჭე დორხველ ფაბრიკა-ქარხანეფი არსებენდ. მახორობაშ უმენტაშობა დოსაქვარებული რდჷ კაკაოშ, ბანანიშ ვარა დიხაშ თხირიშ პლანტაციეფს. ჩამაშო უციოთ პროდუქტეფიშ ხაზირაფა უმოსო დო უმოსო რკებულენდ, მუშ გურშენით გიჭყჷ სირთულეეფქ აფრიკელეფიშ მარდუ მახორობაშ სურსათით აკონაზირუაშ საქვარს. გეფშხირჷ მინ ართი, მინ მაჟჷრა რეგიონიშ შქირენალაქ. საექსპორტო კულტურეფშ ფასი ლჷდუ დო, თიჟამს იძვირებუდუ იმპორტი. ათენერ ვითარებაქ აფრიკაშ ქიანეფი უმონკაშ ფინანსურ დგომარობას დინარინუ. კატასტროფულო ირდუდ თინეფიშ საგალენო ვალი. ნამთინე ქიანეფიშ საექსპორტო ღალაშ გვერდი საგალენო ვალეფიშ ფორუას იხვარებუდ. თე ჟამს ბრელ ქიანას ოურდუმე ხარჯეფი ბრელით უმოსი რდჷ, ვინდარო გონათაფაშ დო ჭყანათელობაშ ოთხილარო გჷმორთელი თანხეფი. თაშ ნამდა, 1980-იანი წანეფიშ ოთებუშო მოსოფელიშ 35 არძაშე ღარიბი ქიანეფიშე 26 ტროპიკული აფრიკაშ ქიანა რდჷ.

ოურდუმე არმიეფიშ რდუალა იჭანუანდჷ აფრიკაშ ხოლო ართ უკონწარაშ პრობლემას - ანჯარამ კონფლიკტეფს, მუჭოთ ქიანაშ დინოხოლე მახორუ კათეფს შქას, თაშით შხვადოშხვა სახენწჷფოეფს შქას. კოლონიზმიშ ჟამს ევროპალეფქ კოლონიაეფიშ თანჯეფი დორხველი კორინით გალუეს. კათეფქ, ნამუეფით მუთუნ საართო ვა უღდეს ართიანწკჷმა, ართი ქიანაშ ფარგალეფს მოხვადეს, ვარა, პიჯიქილე, ართ დო კინ თი ეთნიკური ბუნაქ სახენწჷფოშ თანჯეფით ჩერცხუ ართიანს. გოშხვანერება ნინას, რელიგიას, რინაშ წესის, სოციალურ რინალას ფშხირას გაჭყანს ანტიპათიას. მინშა თე ანტიპათია ეკოძირაფაშა გინირდუდ დო თურეფშქა ლჷმეფს იჭანუანდჷ. ათენერ ლჷმეფს ტროპიკულ აფრიკას მილიონობათ ადამიერქ დოღურუ. ფშხირას მაჟჷრა განეფიშ ჸურე გერდეს გალენ ძალეფი. თე კუნთხუთ გჷშაკერძაფილო აქტიურენდეს სხუნუეფიშ რსხუს დო ააშ-ს, ნამუეფსჷთ მოსოფელიშ ათე რეგიონს რინელ მეტროპოლიეფიშ აბანიშ დაკინება ოკოდეს. ეთნიკური კონფლიქტეფიშ გჷმჷმაჭანაფალი რე აფრიკაშ სახენწჷფოეფიშ საზოგადოებურ რინას დოკვიდრაფილი თაშნეგედვალირ ტრაიბოლიზმი, ანუ დინოხოლენთურული სოლიდარობა.

პოლიტიკური რწამსიშ ზოხორინელო აფრიკალი ლიდერი, მაართა რანწკის, მუშ თურს ორხველჷ. მუჟამსჷთ თინა მინისტრო ვარა სახენწჷფოშ დუდო გინირთუ, მაართათ თინა მუშ ოფუტეშ ვარ-და მუშ თურიშ ინტერესეფშე ისოფუ. თე ჟამს თინა ირინუანს არძო შიოლებაფეფს, თინეფ შქას შხვა თურიშ მაკათურეფიშ ინტერესეფეფიშ მოსპუალასჷთ. აფრიკაშ ქიანეფს პარტიეფი დო თარობეფი თურულ ოსხირშა გიჭყაფუ, თაშნეშე ართი თურიშ ინტერესეფიშ მეგაფილი სახენწჷფო პოლიტიკა იმანჯებუ თი ჟანსჷთ, მუჟანს თი ქიანაშ ართამი ინტერესეფს აწურე.

თაშ ნამდა, ტრაიბოლიზმიქ პერსონალურ სისტემაშ ოსხირო გინირთჷ. ტრაიბოლიზმწკჷმა რე მერინელი თაშნეგედვალირი ნეპოტიზმით ანუ პოსტიშ პერსონეფიშით მუში მოჯგირეეფიშ, ხოლოშიანეფიშ გინოფორუა, „ნათჷლიამუმალობა“. ნეპოტიზმიშ რინაშ ჟამსჷთ კორუფცია მაღალ დონეშა რე, თინა რე მერინელი თენ თუ თიმ პოლიტიკოსიშ პატიოსნებაშა დო უსვინდისობაშა. თინა გინმირთუ საზოგადოებაშ რინალაშ უგუშურთაფუ ნორთი.

ზოხორინალაშ მეღებაშ უკული ტროპიკული აფრიკაშ ქიანეფიშ უმენტაშობაქ ქოცადუ ევროპული ყაიდაშ სახენწჷფოშ გოჭყაფა დო ნორთიქ დუდშე „სოციალისტური ორიენტაცია“ ეშეგორჷ, ნამუთ ხეშულობაშ დუს მოულირ ძალეფს თინეფიშ ქიანეფშო არძაშე მეგაფილო მიოჩქჷდეს. მარა უტოპიურ სოციალუსტურ ღონისძიებეფქ სავალალო რეზულტატი ქიმიღჷ. ათეშენ დახე ირი თინეფიშენ ვარა ოურდუმე გინორაგვაფაშით ქჷდანთხჷ, ვარა მუშით თქუეს ვარია სოციალისტურ ორიენტაციაშე. ტროპიკული აფრიკაშ ქიანეფიშ უმენტაშობას არმიაქ იჸუ კაკალი საართო საკათო ძალაქ, ათეშენ 1990-იანი წანეფიშ ოჭყაფუს 17 სახენწჷფოს ოურდუმეეფი მართუნდეს. ათე პერიოდიშო ნათელქ იჸუ ნამდა, ზოხორინალა დიდი ღალა რდჷ არძაშო, მარა ათე სახენწჷფოეფს მახორუ კათეფშო ჯგირობუა დიო ხოლო ვარ რდჷ მოულირი.

პოლიტიკა

აფრიკაშ კონტინენტის 56 სუვერენული სახენწჷფო რე. თინეფიშ უმენტაშობაქ ზოხორინელო გინირთჷ 50-იან 60-იან წანეფს აფრიკაშ ევროპულ კოლონიზაციაშ თებაშ უკული. ზოხორინელობაშ მეღებაშ უკული ბრელ აფრიკულ სახენწჷფოს ქჷდიჭყჷ სანოღო ლჷმაქ, ნამუეფქჷთ მინშა მახორობაშ ათე ვარა ეთი ბუნეფიშ მასიურ გენოციდშა გინირდჷ. ბრალ ქიანას დირცხუ დიქტატორული რეჟიმეფქ. პოლიტიკური ვასტაბილურობა, კორუფციაშ მაღალი დონე, ადამიანიშ ნებეფიშ იგნორირაფა, სიღარიბე აფრიკული სახენწჷფოეფიშ წოხოლე გერინელი ტიპიური პრობლემეფი რე.

აფრიკაშ რცხუ რე ფედერაცია, ნამუთ არძო აფრიკულ ქიანას მითმიკინანს მაროკოშ გალე. რცხუქ იფორმირჷ 2001 წანაშ 26 მანგის შტაბ-ბინათ ადის-აბებას. 2004 წანაშ კვირკვეს აფრიკაშ რცხუშ პან-აფრიკული პარლამენტი მიდრანდიშა გინორთჷ, ობჟათე აფრიკაშა, მარა ადამიერეფიშ ნებეფიშ აფრიკაშ კომისიაქ ადის-აბებას დოსქიდჷ. აფრიკაშ რცხუს საპარლამენტო თარობა ჸუნსჷ, ჩინებული მუჭოთ აფრიკაშ რსხუშ თარობა, ნამუთ კანონიშდუმადვალუ, იურიდიული დო ემასრულებერ ორგანოეფშე აკმოდირთუ, ნამუსჷთ დუდენს აფრიკაშ რცხუშ პრეზიდენტი, ნამუთ თაშნეშე პან-აფრიკული პარლამენტიშ პრეზიდენტიე. აფრიკაშ რცხუშ პრეზიდენტო ეშმაგორჷნა პან-აფრიკული პარლამენტიშ მაკათურს უმიარეშობაშ ხუჯკინებათ.

პრეზიდენტი გერტრუდ იბენგვე მონგელა აფრიკაშ რცხუშ მიმალი მოდუდე რე. პარლამენტიშით გიშაგორილქ იჸუ 2004 წანაშ მელახის, ხუთი წანაშ ვადათ. პან-აფრიკული პარლამენტი აკმოდირთუ 265 კანონიშდუმადვალუშე, ხუთი მაკათურით აფრიკაშ რცხუშ ირი მაკათური ქიანაშე. 21% მაკათურეფიშ ოსურიე.

ვაგამართლებური სახენწჷფო პოლიტიკათ, ვაართმანგურ გლობალური ვაჭრუაშ პოლიტიკათ დო გლობალური კლიმატიშ თირაფეფიშ ეფექტეფიშ გურენი აფრიკაშ შანულამი ნორთიქ გოფაჩილ შქირენაშ სხვერპლო გინირთჷ. აფრიკაშ ტერიტორიაშ დიდ ნორთის მახორობაშ რინაშო ვაადეკვატური წყარიშ დო ოჩამალიშ გინორთიაფაშ სისტემა რე. თინა მუთ კოლონიალიზმიშ პერიოდის მოსოფელი ორქოშ 90%-იშ პროვაიდერი რდჷ, ათეჟამიშო დიხაუჩას უღარიბაში კონტინენტიე დო თიში უდიდარაში რესურსეფი შხვა კონტინენტეფშა იხვარებუაფუ. ლახარეფიშ გოფაჩუათ თაშნეშე პრობლემატურიე,დო გჷშაკერძაფილო ადამიერიშ იმუნოდეფიციტიშ ვირუსიშ დო თიწკჷმა მერცხუაფილი იმუნიტეტიშ ნორკებობაშ სინდრომი (შიდსი), ნამუქჷთ მაჸვილარ ეპიდემიათ გინირთჷ კონტინენტიშო.

ბოლო ჟამს იძირე აფრიკაშ ორგანიზაციეფიშ დო სახენწჷფოეფიშ ურთიართალაშ გოტომბაფა. კონგოშ დემოკრატიული რესპუბლიკაშ (რინელ ზაირი) ომენოღალე ლჷმაშ ჟამს თის ჩერიუ მეზობელი აფრიკულ ქიანეფქ (ვააფრიკული დიდარი ქიანეფიშ მანგიერო). კონფლიქტიშ დოჭყაფაშე 1998 წანას სხვერპლიქ 4 მილიონს მიოჭირინუ. აფრიკაშ რცხუშ ნერი პოლიტიკური ასოციაციეფი იმედის ირძენს, ნამუდა კონტინენტიშ მიერი ქიანა უმოს ურთიართმოხვარას დო სითინჩეს აკიტენს. აფრიკას ამდღარშა ფშხირიე ადამიერიშ ნებეფიშ რღვიაფა, ფშხირას სახენწჷფოშ დუდობაშ თუდო. ათეცალი რღვიაფეფიშ უმენტაშობა პოლიტიკური ბაძაძეფით ხვადუ, ხშირას მუჭოთ სანოღო ლჷმაშ ალმაჸვენჯი მოლინა. ათეცალ ქიანეფიშ რანწკის რე კონგოშ დემოკრატიული რესპუბლიკა, სიერა ლეონე, ლიბერია, სუდანი, ზიმბაბვე დო კოტ დ'ივუარი.

ტერიტორიეფი დო რეგიონეფი

თეხანური აფრიკაშ პოლიტიკური რუკაქ ჯინჯიერო იფორმირჷ მაჟჷრა მოსოფელია ლჷმაშ უკული. ხვალე ეთიოპია დო ლიბერია ვა ჸოფე კოლონიური ქიანა. აფრიკაშ ისტორიას შანულამი წანა რდჷ 1960 წანა, მუჟამსჷთ პოლიტიკური ზოხორინალა მიღჷ 17 სახენწჷფოქ. XX ოშწანურაშ 70-იან წანეფს მიწესრიგუ თაშნეგედვალირ „ობჟთე როდეზიაშ“ პრობლემაქ დო 1994 წანას სარის მინწყუ, მაართა ვარასობურ გიშაგორუეფქ. ამდღარშო კონტინენტის 53 ზოხორინელ სახელნწჷფო რე. სერიოზულ პრობლემას წჷმარინუანს ბჟადაალ საჰარაშ ოკითხირუ, თე ტერიტორია 1976 წანაშახ რდჷ ესპანარეფიშ დუდობაშ თუდო. ამდღა შინელი ტერიტორია ოკუპირაფილი მაროკოშე.

ობჟათე აფრიკა

აფრიკაშ სატელიტური ფოტო

აფრიკაშ პოლიტიკური რუკა

რეგიონიშ ჯოხო და ტერიტორიეფიშ შილეფი	ფართობი (კმ²)	მახორობა (2009)	მეჭედალა (კმ²)	ნანანოღა
ბჟაეიოლი აფრიკა:	6,384,904	316,053,651	49.5
Burundi ბურუნდი	27,830	8,988,091	322.9	გიტეგა
Comoros კომორიშ კოკეფიშ რსხუ	2,170	752,438	346.7	მორონი
Djibouti ჯიბუტი	23,000	516,055	22.4	ჯიბუტი
Eritrea ერიტრეა	121,320	5,647,168	46.5	ასმერა
Ethiopia ეთიოპია	1,127,127	85,237,338	75.6	ადის-აბება
Kenya კენია	582,650	39,002,772	66.0	ნაირობი
Madagascar მადაგასკარი	587,040	20,653,556	35.1	ანტანანარივუ
Malawi მალავი	118,480	14,268,711	120.4	ლილონგვე
Mauritius მავრიკი	2,040	1,284,264	629.5	პორტ-ლუი
Mayotte მაიოტა (საფრანგეთი)	374	223,765	489.7	მამუდზუ
Mozambique მოზამბიკი	801,590	21,669,278	27.0	მაპუტუ
Réunion რეუნიონი (საფრანგეთი)	2,512	743,981(2002)	296.2	სენ-დენი
Rwanda რუანდა	26,338	10,473,282	397.6	კიგალი
ობჟათე სუდანი ობჟათე სუდანი	619,745	8,260,490	13.33	ჯუბა
Seychelles სეიშელიშ კოკეფი	455	87,476	192.2	ვიქტორია
Somalia სომალი	637,657	9,832,017	15.4	მოგადიშო
Tanzania ტანზანია	945,087	41,048,532	43.3	დოდომა
Uganda უგანდა	236,040	32,369,558	137.1	კამპალა
Zambia ზამბია	752,614	11,862,740	15.7	ლუსაკა
ცენტრალური აფრიკა:	6,613,253	121,585,754	18.4
Angola ანგოლა	1,246,700	12,799,293	10.3	ლუანდა
Cameroon კამერუნი	475,440	18,879,301	39.7	იაუნდე
Central African Republic ცენტრალური აფრიკაშ რესპუბლიკა	622,984	4,511,488	7.2	ბანგი
Chad ჩადი	1,284,000	10,329,208	8.0	ნჯამენა
Republic of the Congo კონგო	342,000	4,012,809	11.7	ბრაზავილი
Democratic Republic of the Congo კონგოშ დემოკრატიული რესპუბლიკა	2,345,410	68,692,542	29.2	კინშასა
Equatorial Guinea ეკვატორული გვინეა	28,051	633,441	22.6	მალაბო
Gabon გაბონი	267,667	1,514,993	5.6	ლიბრევილი
São Tomé and Príncipe სან-ტომე დო პრინსიპი	1,001	212,679	212.4	სან-ტომე
ოორუე აფრიკა:	8,533,021	211,087,622	24.7
Algeria ალჟირი	2,381,740	34,178,188	14.3	ალჟირი
Egypt ეგვიპტე	1,001,450	83,082,869	82.9	კაირო
Libya ლიბია	1,759,540	6,310,434	3.6	ტრიპოლი
Morocco მაროკო	446,550	34,859,364	78.0	რაბატი
ობჟათე სუდანი სუდანი	619,745	8,260,490	13,33	ჯუბა
სუდანი სუდანი	1,886,068	30,894,000	16.4	ხართუმი
Tunisia ტუნისი	163,610	10,486,339	64.1	ტუნისი
Western Sahara ბჟადაალ საჰარა	266,000	405,210	1.5	ელ აიუნი
ესპანეთიშ დო პორტუგალიაშ ტერიტორიეფი ოორუე აფრიკას:
Canary Islands კანარიშ კოკეფი (ესპანეთი)	7,492	1,694,477(2001)	226.2	ლას-პალმასი, სანტა-კრუს-დე-ტენერიფე
Ceuta სეუტა (ესპანეთი)	20	71,505(2001)	3,575.2	—
მადეირაშ კოკეფი (პორტუგალია)	797	245,000(2001)	307.4	ფუნშალი
Melilla მელილია (ესპანეთი)	12	66,411(2001)	5,534.2	—
ობჟათე აფრიკა:	2,693,418	56,406,762	20.9
Botswana ბოტსვანა	600,370	1,990,876	3.3	გაბორონე
Lesotho ლესოთო	30,355	2,130,819	70.2	მასერუ
Zimbabwe ზიმბაბვე	390,580	11,392,629	29.1	ჰარარე
Namibia ნამიბია	825,418	2,108,665	2.6	ვინდჰუკი
South Africa ოარი	1,219,912	49,052,489	40.2	ბლუმფონტეინი, კეიპტაუნი, პრეტორია
Eswatini ესვატინი	17,363	1,123,913	64.7	მბაბანე
ბჟადალ აფრიკა:	6,144,013	296,186,492	48.2
Benin ბენინი	112,620	8,791,832	78.0	პორტო-ნოვო
Burkina Faso ბურკინა ფასო	274,200	15,746,232	57.4	უაგადუგუ
Cape Verde კაბო-ვერდე	4,033	429,474	107.3	პრაია
Côte d'Ivoire კოტ-დ'ივუარი	322,460	20,617,068	63.9	აბიჯანი, იამასუკრო
Gambia გამბია	11,300	1,782,893	157.7	ბანჯული
Ghana განა	239,460	23,832,495	99.5	აკრა
Guinea გვინეა	245,857	10,057,975	40.9	კონაკრი
Guinea-Bissau გვინეა-ბისაუ	36,120	1,533,964	42.5	ბისაუ
Liberia ლიბერია	111,370	3,441,790	30.9	მონროვია
Mali მალი	1,240,000	12,666,987	10.2	ბამაკო
Mauritania მავრიტანია	1,030,700	3,129,486	3.0	ნუაქშოტი
Niger ნიგერი	1,267,000	15,306,252	12.1	ნიამეი
Nigeria ნიგერია	923,768	149,229,090	161.5	აბუჯა
წიმინდე ელენე, ემაღალაფა დო ტრისტანი-და-კუნია (გ.ს)	410	7,637	14.4	ჯეიმსტაუნი
Senegal სენეგალი	196,190	13,711,597	69.9	დაკარი
Sierra Leone სიერა ლეონე	71,740	6,440,053	89.9	ფრიტაუნი
Togo ტოგო	56,785	6,019,877	106.0	ლომე
ედომუშამო	30,368,609	1,001,320,281	33.0

ეკონომიკა

აფრიკაშ ეკონომიკური წორომაჸალობაშ რუკა

██ CEN-SAD

██ COMESA

██ EAC

██ ECCAS

██ ECOWAS

██ IGAD

██ SADC

██ UMA

ორთაშობური რესურსეფიშ სიხვეიანეშ უმკუჯინუო, აფრიკა მიარე ბაძაძეფიშ გურშენი მოსოფელიშ უღარიბაშ დო აძაშე ნორკებგოვითარაფილ კონტინენტო სქიდუ. გოართოიანაფილი ერეფიშ ორგანიზაციაშ ჰუმანური გოვითარაფაშ მოშინაფაშ მიკოჯინათ 2003 წანას არძაშე ეკოსქილადირი 25 ქიანა არძო აფრიკაშე რდჷ.

მინ რეგიონს, გჷშაკერძაფილო ბოტსვანას დო ობჟათე აფრიკას ეკონომიკური რდუალა იძირე. ობჟათე აფრიკა დიდარიე ორთაშობური რესურსეფით დო ორქო ალმასეფიშ მოსოფელის მაჸონალი მახაზირუ რე, თაშნეშე ჯგირო მონწყილი ლეგალური სისტემა უღჷ. ობჟათე აფრიკას თაშნეშე ხე უნჭანს ფინანსური კაპიტალწკჷმა, მიარე ბაზარეფშა, გჷმოცადაფილ მუშახეშა დო მაართა კლასიშ ინფრასტრუქტურაშა ედომუშამ ქიანაშ მასშტაბით.

ბოტსტვანას (თაშნეშე ალმასეფიშ უდიდაში მახაზირუ) ბიუჯეტიშ ნაოთხარიშ უმოსი თიშ ნანანოღა გაბორონეშ ინფრასტრუქტურაშ გოუჯგუშაფაშე იხარჯებუ. მინი შხვა აფრიკული სახენწჷფოთ ალაზიმაფათ პროგრესის განიცადენა, თინეფ შქას განა, კენია, კამერუნი დო ეგვიპტე.

ნიგერიას მოსოფელს ართ-ართი უდიდაში ნავთობიშ მარაგი უღჷ, უდიდაშ მახორობა აფრიკაშ ქიანეფიშ შქას, დო ართ-ართი არძაშე მალას მარდუ ეკონომიკა მოსოფელს.

ბოლო ვითწანურეფს აფრიკაშ ეკონომიკაქ ორწყებელი რდუალა ქჷდიჭყჷ დო ოშქარი 5%-ის მიოჭირინუ წანმოწანურო, მარა ნამთინე ქიანას რდუალა ბრელით მაღალიე (ოშქ. 10+%), მაგ. ანგოლას, სუდანს დო ეკვატორულ გვინეას. სუმხოლოქ თინეფშე ბოლო ჟამს ნავთობიშ მოპალაფა ქჷდიჭყჷ.

ბოლო პერიოდის აფრიკაშ ქიანეფს მალი ტემპეფით ივითარებუ მოინალეობაშ სფერო, ბრელი ქიანა დიდ თოჸუჯის უთმენს ტურისტული ინდუსტრიაშ გოვითარაფას. ტურიზმი ღალაშ შანულამი წყუთ გინმირთუ თინერ ქიანეფშო, მუჭომით რენა: ეგვიპტე, ტუნისი, სენეგალი, უგანდა, კომორიშ კოკეფი. ტურიზმი თაშნეშე კუჩხის იდგჷნს: ზიმბაბვეს, მადაგასკარს. ტექნიკური მეჯინათ აფრიკაშ ინდუსტრიაშ არძაშე გოვითარაფილი დარგიე მოპალუაშ ხაზირალა. ოორუეს დო ბჟადაალს მიპალუანა ნავთობის დო გაზის, თაქ შანულამიე ურცხოული კაპიტალიშ როლი.

თიშ უმკუჯინუო, ნამუდა ალაზიმაფათ მალი ტემპეფით ირდუ კონტინენტიშ გინმამუშებელი ხაზირალა, ეკონომიკას თიშ როლი დიოთ ჭიჭე რე. ხაზირალაშ თე დარგი ჯინჯიერო გოვითარაფილიე ობჟათე აფრიკაშ რესპუბლიკა-ს, ეგვიპტეს, ალჟირს, ნიგერიას. გევითარუ შავი დო კორობა მეტალურგიაქ, მანქანაკიდანჯალა, ქიმიური ხაზირაფა. მუთ ოხუ ოფუტეშ მეურნობას, თაქ მაჸონაფალ დარგიე მეჩანარობა. საექსპორტო კულტურეფშე ეიოშანალი რე: კაკაო, ყავა, ბანანი, ჩაი, არაქისი. კაკაოშ უდიდაში მახაზირუ რე განა დო კოტ-დ’ივუარი. ყავა გოფაჩილიე ტროპიკულ აფრიკას, ეშეკერძებუ: კოტ-დ’ივუარი, ეთიოპია, უგანდა, ანგოლა. მეორინჯობა ეშეკერძებუ ჭალენპროდუქტიულობათ. აფრიკაშ არძაშე ნოჸოფიერიე, კონტინენტიშ ბჟაეიოლ აკანი, სოდგათ ჯინჯიერო მოჸუნა საექსპორტო კულტურეფი. გოლოფამ აბანეფს ჯინჯიერო გოვითარაფილიე საოდიარო ორინჯალა. საოძგაშო რაიონეფწკჷმა დო ტობეფწკჷმა გოვითარაფილიე მეჩხომობა.

დემოგრაფია

ტუარეგალი ადამიერი ალჟირს

უცნობია

აფრიკაშ მეხოლაფირო 800 მლნ-იანი მახორობა ეთნიკური დო რასობრივი აკოდგინალუათ მიარეფერამიე.

საჰარაშ ოორუეს მახორე მახორობა ორხველ ევროპეიდულ რასას (არაბეფი, ბერბერეფი). მაშკვითა ოშწანურას არაბეფიშ მოულაწკჷმა ართო თაქ გიფაჩჷ არაბული ნინაქ დო ისლამქ.

საჰარაშ ობჟთეს მახორუ კვიდრი მახორობა ორხველჷ ნეგროიდულ რასას. შხვადოშხვა ბანტუს ნინეფშა (ნიგერ-კონგოშ ნინეფიშ ფანიაშ ნორთი) მაჩიებე კათა აკმადგინანს ობჟათე, ცენტრალურ დო ბჟაეიოლ აფრიკაშ მახორობაშ უმენტაშობას. ბჟადაალ აფრიკა დოხორინელიე ნიგერ-კონგოშ შხვა ნინეფშა მორგადე კათათ. ბჟაეიოლ დო ცენტრალურ აფრიკას თაშნეშე ოხორანა აფრო-აზირ ნინეფშა მორაგადე ეთიოპარეფი დო სომალარეფი, თაშნეშე შხვადოშხვა ნილო-საჰარულ ნინეფშა მორაგადე კათა. ობჟათე აფრიკას მორჩილ მუდანობათ აფხვადუნა ჰოტენტოტეფი დო ბუშმენეფი, ნამუეფსჷთ ბანტუშ ოორუეშე მიგრაციაშა ედომუშამ ობჟათე აფრიკაშ ტერიტორია უკინებუდეს.

ევროპული კოლონიზაციაშ პერიოდშე აფრიკაშ ტერიტორიას გორჩქინდჷ ევროპალი ჩეკანამეფიშ შანულამ ბუნეფქ. თინეფიშ ბაბუშარეფი რენა ობჟთე აფრიკაშ ჩეკანამეფი (აფრიკანალეფი, ინგლისარეფი ობჟათე აფრიკალეფი).

რელიგიური რწუმაშ მიკოჯინათ აფრიკალეფიშ 40% ქირსიანიე, 40% მუსულმანი. დოსქილადირ 20% აბანური აფრიკული რელიგიეფიშ მიმათხოზე რე. ისლამი ოორუე აფრიკაშ გალე გოფაჩილიე ბჟაეიოლ აფრიკას. აფრიკალი ქირსიანეფიშ უმენტაშობას წჷმარინუანს ევროპული კოლონიზაციაშ პერიოდის გოქირსიანაფილი კვიდრი მახორობა. აფრიკა თაშნეშე რე ეთიოპიაშ მოსოფელის ართ–ართი უჯვეშაში ორთოდოქსული ქირსიანობაშ ეკლესიაშ შურობუმუ.

აფრიკაშ მახორობა ტერიტორიულო ვამანგას რე დორთილი. მახორობაშ აბანდვალაშა, ხვალე ორთაშობური პიჯალეფს ვა უღჷ გოლინა, თაშნეშე ისტორიული ფაქტორით, დო იფრელიშ მაართათ დოლმახორეეფითვაჭრუაშ რეზულტეფი დო ხანგინძე ჟამიშ მალობას კოლონიური რეჟიმიშ რინა. ალაზიმაფილო ონჭირეთიე დოხორინელი სქირონაშქა ზუღაშ, გვინეაშ ჸუჯიშ დო კონტინენტიშ ობჟათე-ბჟადაალ ოძგაშეეფი, მახორობაშ არძაშე მაღალი ნჭირალა რე, ნილოსიშ დელტას, სოდგათ 1 კვ.კმ-შა 1000 კოჩის უმოსი მოურს. საჰარაშ ტიოზის ნამუსჷთ კონტინენტიშ 1/4 უკინებუ, ოხორანს ედომუშამი მახორობაშ 1 %-იშა ნორკე დო თიში ნამთინე რეგიონს შურო ვა რე ირალი მახორობა.

რასეფი

მარკვიეეფიშ აზრით აფრიკა ათეხანურ ადამიერიშ კინოხონეფიშ შურობუმუ რე. ბჟაეიოლ აფრიკას 2,7 მილ. წანაშ ასაკიშ ქანეფს შქას მიოგორუეს ადამიერიშ ჩონჩხიშ ნოსქილედეფს. შიოლებერიე ნამუდა თინა რდჷ გონიერი ადამიერიშ კინოხონი. ეთიოპიას მენცარეფქ უჯვეშში ადამიერიშ ასაკი დადგინეს - მეხოლაფირო 4 მილიონი წანა. ფიქრენა, ნამუდა თინა წალენტანამ რდჷ, უღუდ მანგარი კიბირეფი დო ჩანარეფს ჭკომუნდუ. ამდღარშო აფრიკას ოხორანს სუმხოლო რასაშ კათა: ევროპალეფი, ეკვატორული (ნეგროიდული) დო მონღოლოიდური. კონტინენტიშ მახორეეფიშ დიდ ნორთის კვიდრი მახორობა - ნეგროიდეფი აკადგინანა.

ბუშმენი ადამიერი ბოტსვანას

კვიდრ მახორობას მიორხველუანა თაშნეშე ოორუე აფრიკას უჯვეშაში ჟამიშე მახორე, არაბეფს დო ბერძნეფს, ნამუეფით ევროპული რასაშ ობჟთე ჸას ორხველჷნა. თინეფიშ ოჩიებე ნინა ჯინჯიერო არაბულიე. ნეგროიდეფი კონტინენტიშ ჯინჯიერ ნორთის ოხორანა. თინეფშო დჷმახასიათაფალი რე უჩა კანი, რუმე ფერიშ თუმა დო თოლეფი, მოგინძე დუდიშ ხოკო, ონჭირე ჩხვინდი დო ოვალური სახე. თინეფი ოხორანა საჰარაშ ობჟათეს, კონტინენტიშ დიდ ნორთის დო გაჭყანა ეკვატორული რასაშ აფრიკულ ჸას. ნეგროიდეფს შქას გოშხვავაფა რე კანიშ ფერიშ, სიმაღალაშ დო დუდიშ ხოკოშ ანგარიაშ მიკოჯინათ. სიმაღალათ გიშეგორუნა ნილოტიშ კათეფი, ნამუეფით ნილოსიშ ჟიმოლენ წელს დო ვიქტორიაშ ტობაშ ბჟაეიოლს ოხორანა. თინეფიშ ოშქარი სიმაღალა რე 180-200 სმ. ნილოსიშ ჟიდონ მალობაშ აბანეფს ნეგროიდეფი ძალამი რუმე, დახე უჩა ფერიშ კანით გიშეგორუნა.

ბენინარი ოსური.

ეკვატორული ტყალეფიშ ნეგროიდეფი - პიგმეეფი წალენეფი (150 სმ-იშ უწალენაშ) რენა. ბერძნული სიტყვა „პიგმიოს“ სიტყვა-სიტყვათ „ლიკვიშმადიდა კათას“ შანენს დო ქორთულ ნინაშა თის ჯგირო მეურე სიტყვა „ცეროდენა“. თინეფს ტყებიშ ფერი ალაზიმაფათ უმოს ღილე უღჷნა, ვინდარო შხვა ნეგროიდეფს, ლეჩქვეფი თხითხჷ. პიგმეეფი ტყაშ მახორუეფი რენა. ტყა თინეფშო ჸუდე დო რინალაშ თარი საშუალება რე, თინეფი აფრიკაშ არძაშე უმორჩილაშრიცხუამი კათა რენა.

ობჟათე აფრიკაშ ტიოზიეფს დო გვერდოტიოზეფს ოხორანა ბუშმენეფი დო ჰოტენტოტეფი. თინეფს უღჷნა მოყვინთალო ბურნათი კანი დო ბირტყა სახე, მუთით თინეფი მონღოლოიდეფს გუნა. ბუშმენეფი პიგმეეფიცალი წალენტანამეფი, მარა ძვალჭიფეეფი რენა („ბუშმანი“ - სიტყვა-სიტყვათ „ბართვიშ კოც“ შანენს). ევროპალი ემაჭოფალეფიშით თინეფიშ რიცხუქ ოგინაფალო მირკჷ.

ნამთინე მარკვიე ეთიოპარეფს გინმაულარ რასას მიორხველუანა. თინეფი გიშეგორუნა ღილე, მარა მოჭითე ფერიშ კანით. ეთიოპარეფი ანგარიათ ხოლოს რენა ევროპული რასაშ ობჟათე ჸაწკჷმა. სიტყვა-სიტყვათ „ეთიოპი“ - „ბჟათ ჭვილს“ შანენს. მალაგასიარეფი მონღოლოიდური დო ნეგროიდული რასაშ აკოზგუმონჯუათ გიჭყჷ. მოულირ ევროპეიდული მუმაულობაშ მახორობა ჯინჯიერო ხეშმარძი პიჯალეფიშ მაღვენჯ აბანეფს ოხორანს დო კონტინენტიშ მახორობაშ მორჩილ ნორთის აკმადგინანს. ოორუე აფრიკას, სქირონაშქა ზუღაშ ოძგაშეშ მანგას, ოხორანა ფრანგეფი, დო კონტინენტიშ უძგაშაშ ობჟათეს - აფრიკანარეფი (ნიდერლანდიაშე გინოხორელეფიშ გამნარყეფი), ინგლისარეფი დო შხვა.

ნინეფი

რუკა აფრიკული ნინეფიშ ფანიეფიშ დოთიალაფათ.

მიარე ვარაუდით აფრიკას ვითოშიშ უმოსი ნინა რე გოფაჩილი, ნამუეფიშ უმენტაშობა აფრიკული მუმაულობაშიე დო დოსქილადირი — ევროპული. აფრიკა მოსოფელის არძაშე პოლიგლოტი კონტინენტიე, თაქ რჩქვანილური მოლინა რე მუზმარენ აფრიკულ ნინაწკჷმა ართო ართი, ვარა ჟჷრი ევროპული ნინაშ ჩქინა. აფრიკას ედომუშამო ოთხი ნინობური ფანია რე.

• აფრო-აზიური ნინეფიშ ფანიას 240 ნინა დო 285 მილიონი ადამიერიე, ნამუეფიშ უმენტაობა ბჟაეიოლ დო ოორუე აფრიკას, საჰელს დო ობჟათე-ბჟადაალ აზიას რე გოფაჩილი.

• ნილოს-საჰარაშ ნინეფიშ ფანია ოშიშ უმოს ნინას იკათუანს დო 30 მილიონი მორაგადე ჸუნს. თე ნინეფი ჯინჯიერო გოფაჩილიე ჩადის, ეთიოპიას, კენიას, სუდანს, უგანდასი დო ოორუე. ტანზანიას.

• ნიგერიულ-კონგოური ნინეფიშ ფანია მიკინანს სუბსაჰარაშ აფრიკაშ უმენტაშობას დო ოეგებიეთ არძაშე ფაჩილი ნინეფიშ ფანია რე მოსოფელის გოშხვავაფილი ნინეფიშ მიკოჯინათ. თინეფიშ უმენტაშობა ბანტუშ ნინეფიე, ნამუშათ სუბსაჰარაშ აფრიკას იჩიებუნა.

• ხოისური ნინეფიშ ფანიას მეხოლაფირო ჟარნეჩდოვითი ნინა რე დო ობჟათე აფრიკას გოფაჩილი 120.000 ადამიერს. ხოისურ ნინეფიშ უმენტაშობა დინაფაშ კარშა რე მეულირი. ხოი დო სან კათა აფრიკაშ თე ნორთიშ აბორიგენ მახორუეფო რენა მერჩქინელი.

კოლონიალიზმიშ რეზულტატო დახე არძა აფრიკულ ქიანაქ ოფიციალურ ნინათ ქჷმიღ თინეფიშ კონტინენტიშო ურჩქინუ ნინა, მარა თეჟამშო მუზმარენ თინეფშე პარალელურო შუმობუნურ ნინასჷთ ირინუანს (ინეფ შქას სვაჰილი). მიარე ქიანას ინგლისური დო ფრანგული (ქოძ. აფრიკული ფრანგული) ირინუაფუ საზოგადოებურ სფეროს თარობას, კომერციას, განათლებას დო მედიას. თაქ გოფაჩილი შხვა ვააფრიკულ ნინეფიშ შქას რე არაბული, პორტუგალიური, აფრიკაანსი დო მალაგასიური.

კულტურა

ჯენეშ მეჩეთიშ თარი მიმაულარი ოორუეშე.

აბუ სიმბელიშ ოხვამე. ფარაონი რამზეს II. თე ნოდგუმი ეგაფილიე ჯვშ.წ 1400 წანას.

რთული გეოგრაფიული დო კლიმატური პიჯალეფიშ უმკუჯინუო, აფრიკაშ კონტინენტის იშენით გიჭყჷ ბრელ კულტურაქ დო ცივილიზაციაქ. მარა თინერ გალენ ძალეფქ, მუჭოთ დუდშე არაბეფქ, დო უკული ევროპალეფქ, მუმაჯალაგარი ეფექტი იღვენუეს აფრიკული რინაშ გოვითარაფაშა.

აფრიკა, ოიგებიეთ, ადამიერეფიშ ოდაბადეს წჷმარინუანს. ანთროპოლოგეფქ ტანზანიას მიოგორეს ადამიერიშ ჩონჩხის დო ხანდეფაშ პრიმიტიული ანჯარეფიშ ნოსქილედეფს, ნამუეფჷთ 2 მილიონი წანათიე დოთარიღაფილი. მართალიე, თე მონძეობაშ ზუსტი ნოქური დიდი ნირზიშ საგანს წჷმარინუანს, მარა ოსხირამი რე აზრი, ნამუდა ათეხანური ადამიერიშ კჷნოხონეფქ აფრიკაშ კონტინენტის გიჭყეს.

აფრიკული კულტურა ისტორიაშ მიმალობას განიცადენდჷ უჩინებუ კულტურეფიშ გოლინას დო ჟინჯირა უღჷდ შხვა ქიანეფშე დო კონტინენტიშ კულტურაშა. უდიდაში თია მიშეღჷ ათეხანური ცივილიზაციაშ გოვითარაფაშა, ჯვეშ ეგვიპტექ. აფრიკაშ კონტინენტის რე 2 000-იშ უმოსი აბანური ნინა, ათეშე 400 ნიგერიას. თე ირფელი კონტინენტიშ მაღალ კულტურაშა იჩიებუ. აფრიკაშ ქიანეფიშ კულტურაშ ფონს გიშეგორუნა: ნკეტია (ბენინარი კოპოზიტორი), ენო ბელინგია (კამერუნალი კომპოზიტორი), აფუორქ თექლე (ეთიოპარი ხანტუ), ეზეკილ მპხალელე (ლიტერატურა, სარი), ჩინუა აჩები (ლიტერატურა, ნიგერია) და ა.შ.

იუნესკოშ მოსოფელი ორთაშობური ლადშაფტიშ დო უნიკალური ისტორიული არქიტექტულ მონძეობეფიშ შქას, აფრიკაშ კონტინენტის 78 ობიექტი იდვალუაფუ. თაშე ეიოშანალი რე: ტიმგალი (ალჟირი), ამოეაშ მაფაშ დოხორე (ბენინი), ჯენე (ნოღაშ ჯვეში ნორთი, მალი), ომოშ ნაციონალურ პარკი (ეთიოპია).

ტიოზიშ ბარიერი

ჯვშ.წ. 8000 წანას ოორუე აფრიკაშ გოწვანაფილ დო ნოჸოფიერ დიხეფს ოხორანდჷ ქუაშ ფარანიშ კათა. მუნაჩამუეფი თინეფიშე აშასქილადირიე თი ნახანტეფს, ნამუეფით სრულებური რე ბეჩოეფიშ კიდალეფს. მოგვიანაფათ ჯვშ.წ. 4000-2000 წანეფს, თე კონტინენტის კლიმატიქ ოგინაფალო დითირჷ, დიხაქ გიშესქირჷ დო გორჩქინდჷ საჰარაშ ფაჩილ ტიოზიქ. ათეშ უკული საჰარაშ ობჟთეშე დვალირ აფრიკაშ ტერიტორიეფიშ გოვითარაფაქ ოგინაფალო ირჩქალჷ. კათაქ ოშწანურეფს გაიხვილჷ თიშო, ნამუდა აშუმუშებუდესკო ახალი ტექნოლოგიეფი დო შიოლებეფი ტიოზიშ ბარიერიშ გინაულარო დო თეჟამობას, ოორუე აფრიკაშ კულტურა სქირონაშქა ზუღაშ კულტურეფიშ ხასჷლას ივითარებუდუ, დუდშე ჯვეში ეგვიპტეშ გოლინათ, მოგვიანაფათ კლასიკურ კულტურეფწკჷმა აკოზგუმონჯუათ (ბერძნული დო რომაული), დო უკული ისლამური ოქიანუშ მეჸუნელო.

აფრიკაშ შხვა ტერიტორიას ცივილიზაცია ივითარებუდუ გეოგრაფიული აბანდვალათ დო კლიმატური პირობეფიშ გოთოლწონაფათ. აბანდვალა მითმიკინენდჷ ტიოზეფიშ დო ეკვატორული ტყალეფიშ ფაჩილ ტერიტორიეფს, მაღალ გაბარეფს წყარმალუეფი მიშ ქვერსემ ოხვარჩალაიეფო, ნამუეფით უშიოლებერო ორთინუანდ თე წყარმალუეფიშ სავაჭარო დო სატრანსპორტო გჷმორინაფას. თიშ უმკუჯინო, საჰარიშ თუდონ ტერიტორიეფს იშენით ივითარებუდ ორტვინალა. ჯვშ.წ. 200 წანას ოორუე-ბჟაეიოლს ქჷდიჭყეს რკინაშ დამუშება; თიშ ობჟთეთ პროგრესი რჩქალი ტემპით მიშჷ, მარა ახ.წ. 1200 წანას ხვალე პიგმეეფი დო ბუშმენეფი ოხორანდეს ქუაშ ფარანს. თიშ უმკუჯინუო, ორტვინალაშ ტექნოლოგიეფი იშენით პრიმიტიული რდჷ, თაქ ვს არსებენდ ურემი დო გურთანი.

მუსიკა დო სხაპუა

კულტურაშ დარგეფს შქას გჷშაკერძაფილო გჷმირთუაფუ სახვითი ხელუანობა, მუსიკა დო სხაპუა. აფრიკას მახორუ დახე არძო კათას უღუ მუში ინდივიდუალური მუსიკალური კულტურა, ბირეფიშ დო სხაპუეფიშ მუში ტრადიცია. თინეფიშ უმენტაშობა მეურე ჯინორუას დო დიხამინჯალას. თიშო ნამუდა ჯინორუა ჯგირო გათებედუკო, კათა დგჷნდჷ დიდ წჷმორინაფას სხაპუეფიშ დო მუსიკაშ ალაჸუნაფათ. აფრიკალი კათაშ მუსიკალურ რინას, გჷშაკერძფილ როლს ლაჸაფენდ დოლი.

რესურსეფი ინტერნეტის

ვიკიოწკარუეს^? რე ხასჷლა თემაშენ:

აფრიკა

• allAfrica.com ახალი ამბეფი, მოლინეფი დო სტატისტიკა.
• Afrika.no Archived 2008-10-02 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine. ფოტოეფი დო ინფორმაცია.