Tâi-oân ê kiàn-tio̍k
Tâi-oân ê kiàn-tio̍k tû-liáu sú-chêng sî-tāi, chá-kî chú-iàu sī Lâm-tó goân-chū-bîn ê hêng-sek. Hô-lân kap Se-pan-gâ thóng-tī sî, khah khai-sí ín-ji̍p se-iûⁿ kiàn-tio̍k.
Hàn-jîn toā-liōng î-bîn Tâi-oân liáu-āu, chiah chō-sêng Tâi-oân ê kiàn-tio̍k bûn-hoà piàn chò Bân-lâm hêng-sek ûi-chú. Chheng-kok thóng-tī kî-kan, chhut-hiān toā-hêng ê siâⁿ-chhiûⁿ, phàu-tâi; lēng-goā hit-chūn se-iûⁿ ê iûⁿ-lâu kiàn-tio̍k mā ín-ji̍p.
Tī Ji̍t-pún sî-tāi, Tâi-oân khai-sí chhut-hiān Ji̍t-pún thoân-thóng-sek, hóng se-iûⁿ-sek, koh ū chiat-tiong-sek kap Hiān-tāi-sek. Chiàn-āu, kiàn-tio̍k toā-hūn lóng kái ēng hiān-tāi ki-su̍t lâi khí-chō, tû-liáu biō-sī kap Tiong-hoa Bîn-kok ê Tiong-kok-sek kong-kiōng kiàn-tio̍k í-goā, it-poaⁿ thoân-thóng ê goân-sò͘ khah chió.
Sú-chêng kap thoân-thóng Lâm-tó-sek
siu-káiKun-kù khó-kó͘ gián-kiù, Tâi-oân tī 1 bān nî í-chêng, tōa-hūn só͘-chāi lóng sio̍k Kū Chio̍h-khì Sî-tāi, hit tong-sî iáu bô bêng-hián ê kiàn-tio̍k sán-bu̍t, lâng chú-iàu sī lī-ēng chū-jiân tē-hêng lâi seng-oa̍h. Tī 7000 nî kàu 5000 nî chêng, ū Tōa-pùn-kheⁿ bûn-hòa ê chûn-chāi, chóng-sī kiàn-tio̍k hêng-sek kin-á-ji̍t iá bô chin liáu-kái.
Sui-jiân iân-sio̍k sú-chêng kiàn-tio̍k, lán-lâng tùi goân-chū-bîn khiā-ke kap oa̍h-tāng siat-si chù-iàu sī tùi hiān-tāi ê kì-lio̍k kap gián-kiù só͘ chai. Tâi-oân ê goân-chū-bîn lóng sio̍k Lâm-tó gí-hē, chóng-sī kok cho̍k, kok pō͘-lo̍k ê bûn-hoà ū chha, kiàn-tio̍k ê hêng-sek to-iūⁿ.
Chiàu kò͘-chō lâi hun, ū thiâu-á-kha-chhù, tē-hā-chhù, poàⁿ tē-hā-chhù téng-téng; lēng-goā Âng-thâu-sū téng-bīn ê Tao-cho̍k ū chûn-chhù. Pêⁿ-tē ê goân-chū-bîn iû-kî tiāⁿ kā chhù thuh koân, tī pak-pō͘ it-poaⁿ ēng thiâu-á-kha hêng-sek, lâm-pō͘ tiāⁿ ēng thô͘ tun tah chhù.
Châi-liāu lâi kóng, ū lī-ēng tek-á, chhâ, chháu, thô͘, he̍k-chiá sī chio̍h-thâu téng-téng khah chū-jiân ê châi-chit lâi khí-chhù. Kî-tiong Rukai, Paiwan kap Bunun ū ēng chio̍h-pán lâi tah chhù. Tayal-cho̍k ū-ê ó͘ ji̍p tē-hā, mā ū-ê sī pêng-bîn ê tn̂g chhù[1].
TĪ bûn-hòa piàn-hòa kap gōa-lâi éng-hióng hā, hiān-sî thoâng-thóng goân-chū-bîn ê kiàn-tio̍k í-keng chin chió.
Chá-kî Se-iûⁿ-sek
siu-káiChá-kî Hô-lân kap Se-pan-gâ thóng-tī Tâi-oân ê sî-chūn, ín-ji̍p chi̍t koá Se-iûⁿ ê iàu-sài kiàn-tio̍k kap kî-tha Se-iûⁿ ê kiàn-tio̍k ki-su̍t. Hiān-sî lâu--lo̍h-lâi ê Hô-lân kap Se-pan-gâ kiàn-tio̍k sò͘-liōng iú-hān, chú-iàu sī tī Tām-chúi kap An-pêng. Phì-jû tī An-pêng ê Zeelandia siâⁿ, sī 1624 nî khái-sí kiàn-siat, sī hit chūn Hô-lân-lâng thóng-tī ê tiong-sim. Lēng-gōa, Hô-lân-lâng mā bat tī An-pêng hū-kin he̍k-chiá kî-tha só͘-chāi khai-siat chhī-tīn, pí-lūn 1636 nî só͘ siat ê Vlissingen (tī kin-á-ji̍t Pò͘-tē-tìn)[2].
Ki-tok-kàu lâi kàu Tâi-oân soan-kàu liáu-āu, khai-sí kiàn-siat Se-iûⁿ-sek ê lé-pài-tông. Ū-ê kàu-hōe it-ti̍t î-chhî Se-iûⁿ ê hong-keh kàu chit-má; ū-ê āu--lâi chiap-siū hiān-tāi hong-keh, bô koh chiàu thoân-thóng ê Se-iûⁿ kiàn-tio̍k khoán-iūⁿ lâi khí-chhù.
Se-iûⁿ lâng āu-lâi koh tī Tâi-oân khí chi̍t khoán in àn-chiàu Lâm-iûⁿ hong-thó͘ kái-liông chiâⁿ-sêng ê iûⁿ-lâu kiàn-tio̍k, it-poaⁿ sī chò seng-lí he̍k-chiá chò koaⁿ ê lâng teh toà, chhan-chhiūⁿ Táⁿ-káu Eng-kok Léng-sū-koán kap Tek-kì Iûⁿ-hâng téng-téng. Tī Chheng-kok sî-tāi, Tiong-kok-lâng ín-ji̍p Se-iûⁿ ki-su̍t lâi khí phàu-tâi chò hông-gū.
Iûn-lâu ê hêng-sek āu-boé mā éng-hióng tio̍h Hàn-jîn ê chhù, tī Chheng-kok boé-kî kap Ji̍t-pún sî-tāi, chi̍t koá khah hó-gia̍h ê Hàn-jîn ka-cho̍k chi̍t hong-bīn khai-sí khí nn̄g chàn í-siōng ê chhù, chi̍t hong-bīn koh ín-ji̍p chi̍t koá Se-iûⁿ hong-keh ê chong-sek. Pí-lūn-kóng Tân Tiong-hô ia̍h Ko͘ Hián-êng ka-cho̍k lóng ū khí iûⁿ-lâu.
Chá-kî Tang-iûⁿ-sek
siu-káiTâi-oân chá-kî ê Hàn-jîn kiàn-tio̍k sī Tiong-kok lâm-hong ê hong-keh, kî-tiong iû-kî sī siū Bân-lâm hêng-sek éng-hióng. Khah chháu-tē ê só͘-chāi chú-iàu sī ēng thô͘-kak lâi khí thô͘-kak-chhù, āu-boé chng-á seng-sán khah phó͘-phiàn liáu-āu, ū chi̍t pō͘-hūn kái khí chng-á-chhù.
Tû-liáu khah phó͘-phiàn ê bîn-thé kap biō-sī í-goā, tùi Tēⁿ Sêng-kong sî-tāi khai-siá, Tâi-oân tio̍h ū khí-siat Tiong-kok-sek siâⁿ-chhiûⁿ. Kàu Chheng-kok sî-tāi, Tâi-oân ê siâⁿ-chhiûⁿ koh khah toā-hêng, goân-chéng. Kî-tha kha te̍k-sû ê Tiong-kok-sek kiàn-tio̍k koh ū hoe-hn̂g, su-īⁿ téng-téng.
Tī hiān-sî chháu-tē só͘-chāi, ia̍h sī to͘-chhī lāi-té ê kū chū-lo̍h, iáu koh ū chin chē Bân-lâm kiàn-tio̍k tī leh. Nā siâⁿ-chhiûⁿ in-ūi āu-lâi to͘-chhī hiān-tāi-hoà, toā-hun lóng thiah-tiāu, it-poaⁿ chhun siâⁿ-mn̂g kap pō͘-hūn ê chhûⁿ-á, chhan-chhiūⁿ Ko-hiông ê Chó-iâⁿ Kū-siâⁿ.
Ji̍t-pún sî-tāi
siu-káiSiū tio̍h Sin-kó͘-tián-chú-gī liû-hêng ê éng-hióng, Ji̍t-pún chèng-hú tī Tâi-oân khí-chō chin chē se-iûⁿ-sek ê kiàn-tio̍k, iû-kî koaⁿ-thiaⁿ, ha̍k-hāu téng kong-kiōng kiàn-tio̍k. In lēng-goā mā ín-ji̍p thoân-thóng ê Ji̍t-pún kiàn-tio̍k, chú-iàu sī bîn-thé, sîn-siā, kap kî-tha Ji̍t-pún biō-sī.
Ji̍t-pún tī Tâi-oân mā kiàn-siat chi̍t koá hong kiò chò tè-koàn-sek (帝冠式) kap heng-á-sek (興亞式) ê kiàn-tio̍k; che sī Ji̍t-pún-lâng hoat-bêng ê chiat-tiong hong-keh, kā Ji̍t-pún thoân-thóng kiàn-tio̍k ê goân-sò͘ kap se-iûⁿ he̍k-chiá hiān-tāi ê hong-keh lām chò-hoé.
Ki-su̍t hong-bīn, thih-kin âng-mn̂g-thô͘ sī tī chi̍t chūn khai-sí tōa-liōng èng-iōng, chá-kî chú-iàu sī chúi-lī he̍k-chiá kau-thong siat-si, āu-lâi mā ēng tī khí-chhù.
Hiān-tāi-chú-gī ê hêng-sek mā tī Ji̍t-pún sî-tāi khai-sí ín-ji̍p, chīn-liōng kiám-chió, ia̍h sī khì-tû khah bô sit-chè lō͘-ēng chong-sek, pēng-chiá chù-tiōng kong-lêng. Lēng-goā, hit tong-sî tī Tâi-oân chhut-hiān ê tōa-sè hāng hiān-tāi kàng-gia̍p kap kun-sū siat-si, mā khah bô kó͘-tián ê chong-sek.
Tōa-kûn ê kū-sek Ji̍t-pún chhù tī hiān-sî chi̍t koá só͘-chāi koh tī leh. Kî-tiong chi̍t pō͘ hūn sī tī khah-chá kong-bū-goân he̍k-chiá kun-koaⁿ siā-khu, chia-ê siā-khu tī chiàn-āu tiāⁿ î-chhî hō͘ Tiong-hoâ Bîn-kok ê chèng-hú ia̍h kun-tūi koán-lí sú-iōng.
Ji̍t-pún sî-tāi ê koaⁿ-thiaⁿ ia̍h sī siong-gia̍p kiàn-tio̍k ū chi̍t pō͘-hūn hiān-sî koh ū pó-chûn, kî-tiong ū-ê iâu-koh sī koaⁿ-hú, chhan-chhiūⁿ goân-lâi si chóng-tok-hú ê chóng-thóng-hú. Leng-goā, ū-ê sī Jī-chhù Tāi-chiàn tiong phò-hāi khì, ū-ê sī āu-lâi hong thiah-tû.
Nā sîn-siā hong-bīn, in-ūi Kok-bîn Tóng chèng-hú khah bô chia̍p-siū, toā-hūn lóng thiah-tiāu, chhan-chhiūⁿ Tâi-oân Sîn-kiong téng-téng.
Chiàn-āu
siu-káiChiàn-āu, Tiong-hoâ Bîn-kok chèng-hú tī Tâi-oân ê sî, iû-kî tī 1960 nî-tāi kòe-āu, kiàn-siat chin chē goā-piáu sī goân-choân ê Tiong-kok kiong-tiān-sek, m̄-koh lī-ēng hiān-tāi kiàn-tio̍k ki-su̍t lâi khí ê kiàn-tio̍k-bu̍t. Lēng-goā, mā ū chi̍t khoán sī hiān-tāi hong-keh saⁿ-lām kó͘-chá Tiong-kok ê goân-sò͘, chhan-chhiūⁿ thàu thoân-thóng chhù-téng ê kiàn-tio̍k.
Āu-hiān-tāi-chú-gī khai-sí liû-hêng liáu-āu, Tâi-oân chhut-hiān chi̍t chióng hêng-thé hóng Tiong-kok thoân-thóng, m̄-koh tián-hiān hiān-tāi châi-chit ê kiàn-tio̍k-bu̍t, chhan-chhiūⁿ Ko-hiông-chhī Bûn-hoà Tiong-sim kap Taipei 101 téng-téng.
Tû-liáu í-siōng ū lām thoân-thóng goân-sò͘ ê kiàn-tio̍k í-goā, chiàn-āu Tâi-oân siāng chú-iàu sī hiān-tāi-sek ê choân-bīn liû-hêng. 1970 nî-tāi í-āu, sin-ê chhù toā-hūn lóng sī ki-pún ê hiān-tāi hong-keh, pau-koat toā-hêng ê chi̍p-ha̍p chū-thé, chèng-hú ki-koan, ia̍h sī it-poaⁿ ê thàu-thiⁿ-chhù lóng-sī.
Chham-khó
siu-kái- 李乾朗 (2005). 台灣古建築鑑賞二十講. 藝術家出版社. ISBN 986-7487-66-4.
- 李欽賢 (2004). 台灣城市記憶. 玉山社. ISBN 986-7819-50-0.
- 王浩一 (2010). 黑瓦與老樹. 心靈工坊文化. ISBN 978-986-80248-3-0.
- 林會承. "南島建築". 台灣大百科全書.[íng-íng bô-hāu ê liân-kiat]
- 林會承. "台灣建築總論". 台灣大百科全書.[íng-íng bô-hāu ê liân-kiat]