Chile
Chile Kiōng-hô-kok (Se-pan-gâ-gí: La República de Chile) sī tī Lâm Bí-chiu sai-lâm-hōaⁿ, Andes-soaⁿ kap Thài-pêng-iûⁿ tiong-kan ê kok-ka. Piⁿ--a ū Argentina, Bolivia, Perú 3 kok.
Chile Kiōng-hô-kok República de Chile | |
|---|---|
 kok-kî
 kok-hui
| |
|
Chu-kù: Por la razón o la fuerza "Ēng lí-sèng ia̍h-sī bú-le̍k" | |
|
Kok-koa: Himno Nacional de Chile "Chile Kok-koa" | |
 | |
| Siú-to͘ kap siāng-tōa siâⁿ-chhī | Santiago |
| Koaⁿ-hong gí-giân | |
| Sêng-jīn ê kok-ka gí-giân | Se-pan-gâ-gí |
| Chèng-hú | tan-it-chè, chóng-thóng-chè, kiōng-hô-kok |
• chóng-thóng | Gabriel Boric |
• Goân-ló-īⁿ gī-tiúⁿ | Álvaro Elizalde |
• Tāi-gī-īⁿ gī-tiúⁿ | Raúl Soto |
• Hiàn-hoat Chè-tēng Hoē-gī gī-tiúⁿ | María Elisa Quinteros |
• Choè-ko hoat-īⁿ īⁿ-tiúⁿ | Guillermo Silva |
| Li̍p-hoat ki-kò͘ | Kok-bîn Gī-hoē |
• Siōng-īⁿ | Goân-ló-īⁿ |
• Hā-īⁿ | Tāi-gī-īⁿ |
| Bīn-chek | |
• Lóng-chóng | 756,096.3 km2 (291,930.4 sq mi) (tē 37 miâ) |
• chúi-he̍k (%) | 2.1 |
| Jîn-kháu | |
• 2017 nî phó͘-cha | 17,574,003 (tē 64 miâ) |
• Bi̍t-tō͘ | 24/km2 (62.2/sq mi) (tē 198 miâ) |
| GDP (PPP) | 2020 nî kó͘-kè |
• Lóng-chóng |
 $456.394 cha̍p-ek (tē 43 miâ) |
• Pêng-kin |
$23,455 (tē 57 miâ) |
| GDP (bêng-gī) | 2020 nî kó͘-kè |
• Lóng-chóng |
$245.414 cha̍p-ek (tē 45 miâ) |
• Pêng-kin |
$12,612 (tē 55 miâ) |
| Gini (2021 nî) |
 46ko |
| HDI (2019 nî) |
 0.851chin ko · tē 43 miâ |
| Hoè-pè | Chile peso (CLP) |
| Sî-khu | UTC-4 ~ -6 (CLT/EAST) |
• Hā-sî-kan (DST) | UTC-3 ~ -5 (CLST/EASST) |
| Sî-kan keh-sek | dd/mm/yyyy |
| Khui-chhia hong-hiòng | iū |
| Tiān-oē khu-hō | +56 |
| ISO 3166 tāi-hō | CL |
| Siōng-téng domain | .cl |
Tē-lí
siu-kái
Chile sī lâm-pak-tn̂g siāng tn̂g ê kok-ka, chhiau-kòe 4200 km. I ê niá-thó· sī Andes-soaⁿ-me̍h sai-pêng oá hái-kîⁿ ê 1 liâu tē. Tang-se siāng khoah ke̍k-ke 430 km chó-iū.
Pak-pō· ê Atacama soa-bô· ū hong-hù ê khòng-bu̍t-chit ê chu-goân, te̍k-pia̍t sī tâng kap nitrate. Tiong-pō· ê soaⁿ-kok (siú-to· Santiago ê ūi-tì) sui-bóng thó·-tē khah e̍h, khiok-sī ū choân-kok siāng tōa ê lông-gia̍p chu-goân kap siāng chē jîn-kháu. Le̍k-sú-siōng Chile oân-ná sī tùi chit tah khai-sí tùi-gōa khok-chhiong, tī 19 sè-kí boán-kî thóng-it pak-lâm ê tē-khu. Lâm-pō· ū chin chē sim-nâ kap chháu-po·, koh ū hóe-soaⁿ, ū ô·. Hit tah ê hái-hōaⁿ tē-hêng ho̍k-cha̍p, fjord, chúi-tō, hô-chhùi, oan-oan-khiau-khiau ê poàn-tó, tó-sū móa-móa-sī.
Chile chèng-hú jīn-ûi in ê niá-thó· pau-koah Lâm-ke̍k tāi-lio̍k ê 1 tōa pō·-hūn. Chile thóng-tī Rapa Nui (Se-pan-gâ-oē: Isla de Pascua, Eng-gí: Easter Island) chit ê Lâm-tó-bîn-cho̍k siāng tang-peng ê hái-tó (1888 nî siu-ji̍p i ê pán-tô·) í-ki̍p Juan Fernández kûn-tó tang-tiong ê Robinson Crusoe Tó (lī pún-kok 400 km hn̄g).
Jîn-kháu
siu-káiIok-lio̍k 85% ê jîn-kháu chi̍p-tiong tī to·-chhī, kî-tiong 4-siâⁿ tiàm Tōa Santiago khiā-khí. 2004 nî ê jîn-kháu ū 1580 bān, sêng-tióng-lu̍t 1.4%. Chhut-seⁿ sî ê ū-kî hòe-siū (life expectancy at birth) 76 nî; 5-hòe í-hā ê jî-tông sí-bông-lu̍t chheng-hun-chi-12 (2002 nî).
Tōa-pō·-hūn ê Chile-lâng ū Se-pan-gâ hām goân-chū-bîn ê hiat-thóng. Si̍t-bîn sî-tāi ū sió-tīn ê Éire-lâng kap Eng-kok-lâng î-bîn khì kàu Chile; in jîn-sò· chió m̄-koh ū éng-hióng-la̍t. Tùi 1848 nî khí khai-sí ū Tek-kok-lâng î-bîn kòe hia. Tī Valdivia, Llanquihue, Osorno chit-kóa lâm-pō· séng ē-tit khòaⁿ-tio̍h Tek-kok bûn-hòa ê kha-jia̍h. Khah chú-iàu ê î-bîn tīn iáu-koh ū Italia-lâng, Hrvatska-lâng (Eng-gí: Croats), Hoat-kok-lâng, Tiong-tang-lâng. Tiong-lâm tē-tài hit tah tòa 80-bān lâng chó-iū ê goân-chū-bîn, khah chē sī Mapuche-cho̍k--ê. Aymara kap Diaguita chit 2 cho̍k chú-iàu tī pak-pêng ê soa-bô· soaⁿ-kok hit tah-á. Rapanui-lâng chú-iàu tòa Rapa Nui.
Le̍k-sú
siu-káiChile tī 1818 nî 2-goe̍h 12 soan-pò· tùi Se-pan-gâ to̍k-li̍p. Chèng-tī-siōng ê kái-piàn bô éng-hióng siā-hōe ê ki-pún kiat-kò·, ē-sái kóng 19 sè-kí ê Chile siā-hōe hām í-chá kai-kip hun-bêng ê si̍t-bîn siā-hōe bô jōa tōa ê chha-pia̍t. Tōa tē-chú ka-cho̍k kap Lô-má Thian-chú-kàu ê thé-chè 1 tōa pō·-hūn chiáng-ak chèng-tī koân-le̍k. Kàu kah 19 sè-kí bóe-kî, tiàm tī Santiago chit-ê tiong-sim ê chèng-koân thàu-kòe táⁿ-ap Mapuche goân-chū-bîn ê chhiú-tōaⁿ lâi kióng-kò· i tī lâm-pêng ê sè-le̍k. 1881 nî Chile hām Argentina chhiam tiâu-iok khak-li̍p Chile ê chú-koân pau-koah Magalhães Hái-kiap. 1879 nî kàu 83 nî tiong-kan, Chile kap Perú, Bolivia sio-chiàn. Chit ê Thài-pêng-iûⁿ Chiàn-cheng kiat-sok liáu-āu, Chile ê niá-thó· tōa-tōa hiòng pak khok-chhiong, ka-thiam 3-hun-chi-1 chē, kî-tiong pau-koah pak-pō· pó-kùi ê nitrate khòng-khu. Kàu-kah 19 sè-kí bóe-kî, Chile sêng-li̍p lōe-koh-chè ê bîn-chú chè-tō·. Chóng--sī āu--lâi choán-piàn chò pó-hō· thóng-tī chi̍p-thoân lī-ek ê chè-tō·. 1920 nî-tāi, sin-heng ê tiong-sán kái-kip hām lô-kang kái-kip ū-kàu si̍t-le̍k soán chhut 1-ūi kái-kek-phài ê chóng-thóng, put-jî-kò i ê kè-e̍k siū pó-siú ê kok-hōe chó·-tòng. Siâng-hit-sî ū Marx-chú-gī cho·-chit hoat-tián--khí-lâi; in siū tāi-chiòng hoan-gêng.
Carlos Ibáñez chiong-kun tùi 1924 nî kàu 32 nî thóng-tī Chile. Chit tōaⁿ sî-kan ê chèng-tī, keng-chè bô ún-tēng. 1932 nî hôe-ho̍k hiàn-hoat chèng-tī, Kip-chìn-tóng (Partido Radical) chhut-thâu-thiⁿ, tī chiap-sòa ê 20 tang-lāi chiâⁿ-chò liân-ha̍p chèng-hú ê tiong-sim sè-le̍k. Chit-ê sî-kî kok-ka ke-khì tī keng-chè léng-he̍k ê kak-sek ná tōa--khí-lâi.
Ki-tok-kàu Bîn-chú-tóng ê Eduardo Frei Montalva tī 1964 nî ê chóng-thóng soán-kí tōa-iâⁿ, Chile chū án-ne ta̍h ji̍p 1 tōaⁿ tōa kái-kek ê sî-kî. Kok-chióng siā-hōe chèng-chhek lóng siū éng-hióng, pau-koah kàu-io̍k, ki-chū, lông-gia̍p. Chóng--sī kàu kah 1967 nî, khah chó-phài ê sè-le̍k hiâm chiah-ê kái-kek bô-kàu, ah pó-siú-phài hiâm siūⁿ kòe-thâu. 1970 hit nî, chó-phài chèng-tóng liân-bêng ê thâu-lâng Salvador Allende sió-iâⁿ kî-thaⁿ 2-ê hiō-soán-jîn. I ê "Jîn-bîn Thoân-kiat" (Unidad Popular) tīn-iâⁿ ê sêng-oân pau-koah Siā-hōe-tóng (Partido Socialista de Chile), kiōng-sán-chú-gī hūn-chú, kî-thaⁿ ê kip-chìn hūn-chú, kap Ki-tok-kàu Bîn-chú-tóng tóng-lāi ê ī-gī hūn-chú. Allende ê chèng-chhek pau-koah chìn-1-pō· chiong sán-gia̍p kok-iú-hòa, pau-koah Bí-kok châi-thoân tī Chile tâu-chu ê tâng-khòng. Thó·-tē mā beh têng-sin hun-phòe.
Tī 1973 nî 9-goe̍h 11, kun-hong hoat-tōng chèng-piàn thui-hoan Allende ê chèng-hú, ū tit-tio̍h Bí-kok ê ún-chún kap chi-chhî. Allende tī khong-kun hong-chà chóng-thóng-hú ê kî-kan sí-bông. Kun-thâu Augusto Pinochet chiong-kun chiūⁿ-tâi liáu-āu tōa-liōng phek-hāi chó-phài jîn-sū, chau-that jîn-koân. 1980 nî 9-goe̍h 11 ê kong-bîn tâu-phiò thong-kòe sin hiàn-hoat àn; Pinochet chiâⁿ-chò chóng-thóng, 1 jīm 8 tang.
Chóng--sī 1988 nî 10-goe̍h 5 ê kong-bîn tâu-phiò bô ún-chún Pinochet chiap-sòa liân-jīm--lo̍h-khì. Keh-tńg-nî ê 12-goe̍h 14 ê soán-kí soán chhut Ki-tok-kàu Bîn-chú-tóng ê Patricio Aylwin tam-jīm chóng-thóng, tùi 1990 nî chò kàu 1994 nî. Tī 1993 nî 12-goe̍h ê soán-kí, Ki-tok-kàu Bîn-chú-tóng ê Eduardo Frei Ruiz-Tagle (chêng-chóng-thóng ê hāu-seⁿ) í to-sò· phiò soán tiâu, 1994 nî 3-goe̍h chiū-jīm, kàu 2000 nî ûi-chí.
Tī 2000 nî 3-goe̍h 11, chóng-thóng kái iû Ricardo Lagos Escovar tam-jīm. I sī chó-phài Ūi Bîn-chú ê Tóng (Partido por la Democracia) kap Siā-hōe-tóng ê jîn-bu̍t. Lagos ê jîn-khì pang-chān i ê chêng oē-seng pō·-tiúⁿ/āu--lâi ê kok-hông pō·-tiúⁿ Michelle Bachelet tī 2006 nî 3 goe̍h chiap i ê ūi.
Chèng-tī
siu-káiChóng-thóng sī hêng-chèng pō·-mn̂g ê thâu-lâng. Goân-pún 1 jīm 6 tang, chòe-kīn ê hiàn-hoat kái-kek kiám chò 4 tang. Chóng-thóng bē-tàng sûi liân-jīm, m̄-koh ē-tàng làng jīm chham-soán. I ū koân chí-phài lōe-koh.
Augusto Pinochet tī 1981 nî thong-kòe sin hiàn-hoat cheng-ka chóng-thóng ê koân-le̍k, jī-chhiáⁿ chiong kun-hong chhap chèng-tī ê kak-sek chè-tō·-hòa. 1988 nî í-āu ê hiàn-hoat keng-kòe kúi-nā-pái ê siu-tēng, chóng-thóng kap kun-hong ê koân-le̍k kiám chió--khì.
Su-hoat pō·-mn̂g ê chòe-ko ki-kò· sī i ê Chòe-ko Hoat-īⁿ. Koan-hē hiàn-hoat ê gī-tê lēng-gōa ū 1 ê Hiàn-hoat Hoat-īⁿ hoa̍t-lo̍h; i ê koân-le̍k pau-koah hó·ⁿ-koat jīn-hô pī jīn-tēng ûi-hiàn ê hoat-lu̍t.
Li̍p-hoat pō·-mn̂g hun 2 īⁿ. Chham-gī-īⁿ ū 38-ê ūi iû soán-bîn tâu-phiò sán-seng, lēng-gōa ū 9-ê ūi iû chi̍t-kóa-á chèng-hú ki-kò· chí-phài, chhin-chhiūⁿ Kok-ka An-choân-hōe, su-hoat hē-thóng, kap chóng-thóng í-ki̍p chêng-jīm chóng-thóng. Chham-gī-oân 1 jīm chò 8 nî. Tāi-piáu-īⁿ (Cámara de Diputados) ū 120-ê ūi, lóng-chóng iû kong-bîn soán-chhut, 1 jīm chò 4-nî.
Hêng-chèng tan-ūi
siu-káiHiān-tāi ê Chile pun chò 13 ê tē-khu (chòe-ko koaⁿ-oân hō-chò intendente), ē-kha koh siat séng (séng-tiúⁿ hō-chò Gobernador provincial), séng ē-kha siat Comuna. Chóng-thóng chí-phài chiah-ê intendente kap gobernador. Comuna ê tiúⁿ-koaⁿ iû soán-kí koat-tēng.
Keng-chè
siu-káiChile sī Latin Bí-chiu siāng kang-gia̍p-hòa ê 1-ê kok-ka. Pak-pō· ê sán-gia̍p chú-iàu hām khòng-bu̍t ū koan-hē. Lâm-pō· ê lông-gia̍p, hî-gia̍p, chhâ-bo̍k-gia̍p te̍k-pia̍t hoat-ta̍t. Tōa-pō·-hūn ê ho̍k-bū-gia̍p kap kang-gia̍p tī tiong-pō·. Lióng-tōa káng-kháu (Valparaíso, San Antonio) lī Santiago ke̍k-ke 100 km hn̄g.
GDP 65% sī tùi-gōa bō·-ek. Khòng-bu̍t kap lông-sán-phín sī chú-iàu ê gōa-siau sán-phín. Kî-tiong tâng chiàm 4-siâⁿ ê keng-chè-ta̍t. Che pí 30 nî-chêng chiàm 7-siâⁿ khah chió gia̍h. Chòe-kīn kúi nî, Chile khai-sí gōa-siau phû-tô-chiú, chun-hî (salmon), chhâ-chiuⁿ téng-téng ê sán-phín.
Koan-kong-gia̍p tī chòe-kīn kúi nî kip-sok sêng-tióng. Pak-pō· ê soa-bō· í-ki̍p lâm-pō· ê chhiū-nâ te̍k-pia̍t siū hoan-gêng.
Keng-chè tī 1990 nî-tāi tōa sêng-tióng, ta̍k nî ê sêng-tióng-lu̍t tī 7% chì 12% chi-kan. 1997 nî A-chiu kim-iông gûi-ki hoat-seng liáu-āu, sêng-tióng-lu̍t pàng bān chhun 3% chó-iū. Chòe-kīn ū hoan-thâu ê chhu-sè, tī 2004 nî kīn 6%.
